Gruźlica jest to choroba zakaźna ludzi i zwierząt (przede wszystkim bydła), wywoływana przez kilka gatunków mikobakterii.

Nazwa

Polska nazwa gruźlica pochodzi od zmian widocznych w badaniu histopatologicznym w tkance zmienionej gruźliczo - tzw. gruzełków. Łaciński odpowiednik tuberculosis wywodzi się od tuberculum, czyli tłumacząc dosłownie guzka. Używany jest także skrót TB. Dawna nazwa suchoty (łac. phthisis z gr. ἡ φθίσις) nie jest już używana; została wprowadzona przez Hipokratesa ze względu na wyniszczający ("wysuszający") przebieg choroby.

Postacie

Mikroorganizmy wywołujące gruźlice, prątki, atakują różne narządy, przede wszystkim płuca, znacznie rzadziej skórę, układ kostny, układ płciowy, ośrodkowy układ nerwowy, węzły chłonne i inne. Znane są także przypadki gruźlicy wielonarządowej.

Czynnik etiologiczny

Gruźlicę człowieka wywołują prątki ludzkie (Mycobacterium tuberculosis nazywane też Mycobacterium tuberculosis hominis), zwane prątkami Kocha na cześć niemieckiego bakteriologa Roberta Kocha, który wyizolował bakterię w 1882 roku. Znacznie rzadziej zdarzają się zakażenia M. bovis, M. avium lub M. microtti. Zakażenie poszczepienne może u osób z osłabioną odpornością wywołać szczep BCG (atenuowany M. bovis). Patogenny dla bydła jest przede wszystkim prątek bydlęcy (M. bovis). Wszystkie te gatunki określa się wspólną nazwą Mycobacterium complex - prątki właściwe. Prątki wrażliwe są na popularne środki czyszczące, promienie nadfioletowych (giną w świetle słonecznym), temperaturę.

Droga szerzenia

Do zakażenia zazwyczaj dochodzi przez układ oddechowy, rzadziej innymi drogami. Źródłem zakażenia jest prątkujący chory na płucną postać gruźlicy. Do zakażenia dochodzi najczęściej w źle wentylowanych budynkach. Stosunkowo duża ilość prątków potrzebna jest do wywołania choroby. W większości przypadków organizm człowieka potrafi sam obronić się przed rozwojem zachorowania. Jak się ocenia, tylko u 2-3% zakażonych rozwinie się gruźlica, a u ok. 5% może się rozwinąć po kilku (a nawet kilkunastu) latach.

Zakażenie człowieka drogą jelitową występuje bardzo rzadko. Spowodowane jest spożyciem mleka, które zawiera prątki bydlęce Mycobacterium bovis. Znane są przypadki infekcji przez skórę. Dotyczą one pracowników zajmujących się zwierzętami (lekarze weterynarii, rolnicy). Gruźlica należy, z powodu możliwości zakażenia się od zwierząt, do chorób odzwierzęcych (zwanych również: antropozoonozami lub zoonozami).

Odporność organizmu na zachorowanie zależy od zastosowanych szczepień przeciwgruźliczych, ogólnego stanu zdrowia, odżywiania, stosowanych leków i np. alkoholu, czy chorób współistniejących.

Objawy i rozpoznawanie

Objawy kliniczne występujące w przebiegu choroby to chudnięcie, gorączka, a w przypadku gruźlicy płucnej także długotrwały kaszel oraz (występujące coraz rzadziej) w zaawansowanej postaci odpluwanie plwociny z krwią. Na podstawie symptomów klinicznych nie można rozpoznać choroby, w przypadku gruźlicy płucnej nasuwają one tylko podejrzenie schorzenia. Podobnie diagnostyka radiologiczna (RTG klatki piersiowej) gruźlicy płuc nie może stanowić definitywnego rozpoznania (nie zawsze da się odróżnić obraz gruźlicy od podobnych zmian chorobowych w płucach). Przy stosowaniu prób tuberkulinowych należy wziąć pod uwagę występowanie wyników zarówno fałszywie dodatnich, jak i ujemnych. Ostatecznym potwierdzeniem rozpoznania gruźlicy jest diagnostyka mikrobiologiczna, np. preparat bezpośredni plwociny (BK) i hodowla na pożywkach.

Gruźlica płuc. Nacieki gruźlicze w prawym płucu oraz środkowym polu płuca lewego, rozpady (jamy) w górnym i środkowym polu płuca prawego, 2004	Bardzo zaawansowane zmiany. Zmiany gruźlicze przede wszystkim w polu górnym i środkowym oraz jama w szczycie prawego płuca, 2004	Zaawansowane zmiany swoiste (gruźlicze) w obu płucach, 2004	Zaawansowane zmiany swoiste w obu płucach, 2004

Leczenie

• leczenie lekami przeciwgruźliczymi - podstawowy typ leczenia. Stosuje się w nim długotrwałą (zazwyczaj trwającą 6 miesięcy) kurację kilkoma (trzema lub czterema) antybiotykami przeciwprątkowymi. Ma to na celu zabicie prątków o specyficznych cechach (np. gwałtownie rozmnażających się, utajonych w gruzełkach itp.), a także zapobiega wytworzeniu lekooporności.

• leczenie operacyjne w niektórych przypadkach

• leczenie klimatyczne - stosowane od starożytności

Leczenie gruźlicy w Polsce jest przymusowe. Normalizuje to USTAWA z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach.(Dz. U. z dnia 31 października 2001 r.) Polskie prawo nakazuje hospitalizację we wstępnym okresie leczenia choroby.

Gruźlica w AIDS

Zakażenie prątkiem gruźlicy u chorego na AIDS jest bardzo trudne do leczenia. Zajmują się tym pulmonolodzy lub ftyzjatrzy. Zakażenie to należy do tzw. infekcji oportunistycznych. Szacuje się, że AIDS 170-krotnie zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia gruźlicy, jest ona też najczęstszą przyczyną śmierci wsród HIV-pozytywnych chorych.

Pozostałe zaburzenia odporności a gruźlica

Alkoholizm, nowotwory, inne niż AIDS przyczyny osłabienia odporności zwiększają prawdopodobieństwo zachorowania oraz utrudniają leczenie.

Czynniki ryzyka

Zwiększone ryzyko wystąpienia gruźlicy dotyczy: chorych na AIDS, narkomanów, alkoholików, osób z osłabioną odpornością zależną od limfocytów T, bezdomnych i niedożywionych, imigrantów, osób po 65 roku życia. Oprócz tych wszystkich, do reinfekcji predysponują: długotrwała immunosupresja, stosowanie terapii kortykosteroidami, cukrzyca, chłoniaki, pylica.

Zapobieganie

Do najważniejszych metod zapobiegania gruźlicy zaliczamy:

• identyfikacja i leczenie wszystkich osób chorych na gruźlicę

• odnajdywanie i ocena stanu osób, które miały kontakt z pacjentami chorymi na gruźlicę dla określenia czy przypadkiem nie ulegli infekcji

• prowadzenie badań wśród grup wysokiego ryzyka, aby zidentyfikować kandydatów do leczenia zakażenia latentnego i zapewnić ukończenie leczenia

• ważną metodą u ludzi jest również prowadzanie akcji szczepień szczepionką BCG. Szczepionka ta nie daje całkowitej skuteczności - szacuje się ją na ok. 80% i więcej w przypadku ciężkich postaci u dzieci, natomiast skuteczność ochrony przed płucną postacią u dorosłych jest zmienna i mieści się w przedziale od 0% do 80%. Efektywność szczepionki spada dodatkowo tam, gdzie mykobakterie są słabiej rozpowszechnione. Z tego powodu w USA nie zaleca się rutynowo wszystkim ludziom szczepienia, z wyjątkiem osób, które spełniają specyficzne kryteria:

• dzieci i noworodki z negatywnymi testami skórnymi, które mają stały kontakt z osobami nieleczonymi lub leczonymi nieefektywnie albo będą miały ciągłą styczność z prątkami lekoopornymi

• pracownicy służby zdrowia (rozważani na indywidualnych podstawach):

• mający kontakt z pacjentami z lekoopornymi postaciami gruźlicy

• gdy przeniesienie szczepów lekoopornych jest bardzo prawdopodobne

• gdy zastosowane kontrolne zabezpieczenia przeciw gruźlicy są nieefektywne

Aby doszło do zakażenia u osoby z nieuszkodzonym układem obronnym okres ekspozycji na prątki musi być bardzo długi. Zdarza się to u szczepionych dzieci, np. gdy jeden z domowników jest chory na postać gruźlicy. Znaczenie w zapobieganiu ma także przestrzeganie higieny pomieszczeń (wietrzenie, a w placówkach opieki zdrowotnej dodatkowo używanie lamp nadfioletowych). W obszarach tropikalnych częstość występowania atypowych form mykobakterii jest wysoka i daje to pewien stopień ochrony przeciw gruźlicy.

Szczepionka przeciw gruźlicy

BCG (Bacillus Calmette-Guérin) to szczepionka przeciw gruźlicy opracowana we Francji przez Alberta Calmette'a i Camille'a Guérina i wprowadzona w 1921 roku. Stanowi ona atenuowany szczep Mycobacterium bovis (wywołuje gruźlicę bydła). Atenuacja zaszła wskutek 231 pasaży na podłożu z żółcią. Szczepienia okazały się skuteczne w Europie i krajach rozwijających się. Próby z tą szczepionką w USA wykazały niewielkie właściwości ochronne (odmienny szczep Mycobacterium tuberculosis), w pozostałych krajach występuje zróżnicowana skuteczność. Obecnie stosowana w Europie, nieużywana w USA.

Pierwsze rekombinowane szczepionki przeciw gruźlicy weszły w fazę badań klinicznych w USA w 2004 roku (sponsorowane przez National Institute of Allergy and Infectious Diseases (NIAID)- Narodowy Istytut Alergii i Chorób Zakaźnych)^[1]. Badania z 2005 roku pokazują, że zastosowanie szczepionki DNA razem z konwencjonalną lekoterapią u myszy może przyspieszyć zniknięcie bakterii i chronić przed reinfekcją^[2]. Pierwsze szczepionki dla ludzi mogą być dostępne za 5 lat.

Organizacja walki z gruźlicą

Specjalnością zajmującą się zapobieganiem i leczeniem gruźlicy jest ftyzjatria. W Polsce istnieją terenowe poradnie gruźlicy i chorób płuc. W Warszawie znajduje się Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc.

Gruźlica jako broń biologiczna

Prątki oporne na wiele leków przeciwgruźliczych mogą mieć w przyszłości zastosowanie jako rodzaj broni biologicznej.

Gruźlica dzisiaj

Mimo rozwiniętej profilaktyki i stosowania nowoczesnych i skutecznych leków, gruźlica nadal stanowi duży problem zdrowotny na świecie i w Polsce. Także obecnie spotykane są bardzo zaawansowane postacie tej choroby. Brak wystarczającego finansowania służby zdrowia spowodował zaniedbanie wielu programów zapobiegawczych gruźlicy i istnieje ryzyko nawrotu powszechnego występowania gruźlicy w Polsce. Światowy dzień walki z gruźlicą wypada 24 marca.

Dane statystyczne

• ok. 70% populacji miało kontakt z prątkami gruźlicy

• ok. 30% ludności świata uważa się za zainfekowaną gruźlicą

• u 5-10 % zainfekowanych rozwija się aktywna gruźlica

• ok. 2 mln ludzi umiera rocznie na gruźlicę i ok 3,5 mln się infekuje

• nieleczona gruźlica prowadzi w 50-60% przypadków w ciągu 2 do 5 lat do śmierci

• Gruźlica jest chorobą biednych krajów: 98% nowych zachorowań i 99% przypadków śmiertelnych ma tam miejsce

• 75 % przypadków śmiertelnych występuje w grupie wiekowej 15-45

---