Wikarjak Gramatyka Opisowa Języka Łacińskiego

Jan Wikarjak

Gramatyka opisowa Języka Łacińskiego

Wydawnictwo

Naukowe

PWN

Warszawa

1999

GRAMATYKA OPISOWA

JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO

Jan Wikarjak

Okładkę projektowała Maryna Wiśniewska

Redaktor Zdzisław Garbowski

Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska

Korektorzy Barbara Gronek, Lidia Czerwińska

Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1978

Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1997

Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 1999

Część pierwsza

WIADOMOŚCI WSTĘPNE I NAUKA O GŁOSCE

•

, '

•

WIADOMOŚCI WSTĘPNE

ROZWÓJ JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO

Początkowo jeden z dialektów italskich, którym posługiwali się Latynowie, tzn. mieszkańcy środkowoitalskiej krainy Lacjum, z czasem z rozwojem państwa rzymskiego, stał się językiem światowym; po upadku imperium rzymskiego jeszcze przez szereg stuleci utrzymał się jako język nauki, literatury, dyplomacji, liturgii Kościoła. Dziś łacinę literacką stosuje się czynnie w niektórych publikacjach z zakresu filologii klasycznej, niekiedy także na kongresach naukowych latynistów. Natomiast z łaciny ludowej na terenie Italii i europejskich prowincji rzymskich rozwinęły się języki romańskie: włoski, francuski, hiszpański, portugalski, rumuński, sardyński, prowansalski, retoromański.

Język łaciński poznajemy dziś głównie z zabytków literatury. W jego rozwoju wyróżniamy kilka okresów, z których najważniejsze to okres cyceroński, tak nazwany od Cycerona (106-43 p.n.e.), głównego przedstawiciela prozy rzymskiej, oraz okres augustowski, zawdzięczający swą nazwę Augustowi (63 p.n.e. - 14 n.e.), w którym nastąpił szczytowy rozkwit poezji. Czasy od wystąpienia Cycerona w r. 81 p.n.e. do śmierci Augusta w 14 r.n.e. nazywamy złotym albo klasycznym okresem literatury łacińskiej.

Gramatyka opisowa języka łacińskiego opiera się na zabytkach tej właśnie epoki, szczególnie na pismach Cycerona i współczesnego mu Cezara (100 - 44 p.n.e.) oraz poetów epoki augustowskiej: Wergilego (70-19p.n.e.), Horacego (65 - 8 p.n.e.), Owidiusza (43 p.n.e. -18 n.e.).

Gramatyka historyczna, przedstawiająca język łaciński w historycznym rozwoju, uwzględnia oprócz łaciny klasycznej także czasy wcześniejsze, tzn. okres archaiczny, i późniejsze, a więc okres tzw. srebrnej łaciny, przypadający mniej więcej na lata 14 - 117 n.e., a także zabytki stuleci następnych, w których punkt ciężkości przesuwa się poza Italię. Ważny materiał do badań nad językiem stanowią też napisy, szczególnie pochodzące z czasów wcześniejszych od pomników literatury.

ALFABET

Alfabet łaciński liczy 24 litery:

ABC DEF GHI KLM NOP QRS TUV XYZ

abc def ghi kim nop qrs tuv xyz

Pismo przejęli Rzymianie od Greków, odpowiednio je adaptując i modyfikując. Za czasów Cycerona było w użyciu 21 liter. Litery y, z, wprowadzono nieco później dla dokładniejszego oddania wyrazów pochodzenia greckiego, takich jak cycnus — łabędź, zephyrus = = wiatr zachodni, dlatego owe litery znalazły się na końcu alfabetu; wypada też zaznaczyć, iż Rzymianie nie rozróżniali w piśmie u, v używając jednego znaku zarówno dla samogłoski, jak i spółgłoski. Wcześniej, w epoce republiki, zachodziły zmiany co do zakresu użycia liter oznaczających spółgłoski tylnojęzykowe. Początkowo używano liter c k q zależnie od tego, jaki dźwięk po nich występował. Litera C oznaczała zarówno spółgłoskę bezdźwięczną [k], jaki dźwięczną [g]; z czasem, ok. r. 300 p.n.e., na oznaczenie spółgłoski dźwięcznej wprowadzono nową Iherę G (która jest graficzną odmianą C). Odtąd zmniejszył się zakres stosowania litery Q, a litera K wyszła niemal zupełnie z użycia. Ślady dawnego stanu zachowały się w pewnych skrótach, które nie uległy zmianie: C = Gaius, Cn = Gnaeus, Kał. = Kalendae.

WYMOWA I ORTOGRAFIA §4

Litery łacińskie są nam znane z alfabetu polskiego. Nasi przodkowie bowiem przejęli alfabet łaciński adaptując go do potrzeb języka polskiego przez znaki diakrytyczne (kropki, kreski nad literami, haczyki u dołu) lub połączenia literowe (np. cz, sz, rz, dz); chodziło o oddanie dźwięków nie występujących w języku łacińskim.

Wartość dźwiękowa liter w łacinie jest w zasadzie ta są ma, co w języku polskim. Różnice są stosunkowo nieliczne. W przeciwieństwie do Polaków starożytni Rzymianie odróżniali w wymowie samogłoski długie i krótkie; różnicy tej jednak nie zaznaczali w piśmie. Ta sama więc litera a oznaczać może zarówno samogłoskę długą, np. w wyrazie mater, jak i krótką np. w wyrazie pater; podobnie przedstawia się sprawa z innymi literami. Inaczej nieco jest w języku greckim, gdzie mamy odrębne litery na oznaczenie krótkiego e (e — epsilon) i długiego e (rj — eta) oraz krótkiego o (o — omikron) i długiego o (a> — omega). W naszych podręcznikach, zwłaszcza zaś w słownikach, przyjęto sposób zaznaczania iloczasu przez odpowiednie znaki diakrytyczne: kreseczka pozioma nad literą oznacza długość samogłoski, łuk wygięty ku górze jej krótkość; piszemy więc mater, ale pater.

Połączenia ae, oe wymawiamy dziś jako pojedynczy dźwięk [e] np. saepe [sepe], poena 5 s [pena]. Niekiedy dla zaznaczenia, iż połączenie to należy czytać jako dwie głoski, stawiamy nad e dwie kropki (trema); piszemy więc aer, poeta. Litera i oznacza zarówno samogłoskę i, jak spółgłoskę j, szczególnie między samogłoskami oraz na początku wyrazu przed samogłoską, np. iam, maior. Niektórzy wprowadzają w tych wypadkach literę./, która pojawiła się w tekstach łacińskich w epoce średniowiecza. Bardziej rozpowszechnione jest odróżnianie litery u od v, które wprowadzono w tejże epoce.

Literę c w pozycji przed e, i, y, ae, oe przyjęto czytać jak polskie [c], w innych pozycjach, a więc przed a, o, u, przed spółgłoską i na końcu wyrazu jak polskie [k]. F czytamy jak polskie [w]: vinum [winum], ovis [owis]. Qu czytamy jak polskie [kw], np.: agua [akwa], quis [kwisj.

Ngu przed samogłoską jak [ngw]: lingua [lingwa], stąd polskie lingwista, sanguis [sangwis],

stąd poi. sangwinik.

Su przed samogłoską w niektórych wyrazach czytamy jak [sw]: persuadeo [perswadeo]

(por. poi. perswazja), suavis [swawis], suesco [swesko].

Ph (występuje jedynie w wyrazach pochodzenia greckiego) zwykliśmy czytać [f], np.:

philosophia, philologus, stąd poi. filozofia, filolog.

Co do użycia dużych liter stosujemy na ogół zasady ortografii polskiej; przyjęto wszakże zaczynać dużą literą nie tylko imiona własne, lecz także od nich urobione przymiotniki i przysłówki np.: Latium, lingua Latina, Latine loqui.

Przyjęta dziś (choć bynajmniej nie przez wszystkich) wymowa jest kompromisem między wymową Rzymian epoki klasycznej a wymową późniejszą, datującą się ze schyłku starożytności, bądź z czasów kiedy łacina ludowa przekształcała się w języki romańskie. W epoce klasycznej litera c, niezależnie od pozycji, oznaczała zawsze spółgłoskę tylnojęzykową [k]. Cicero wymawiał swoje nazwisko jako [Kikero]; współcześni mu Grecy pisali je KiKSpwv. Pod koniec starożytności c [k] przed samogłoskami przednimi ulegało palatalizacji i przeszło następnie w głoskę zwartoszczelinową lub szczelinową. Nazwisko wielkiego pisarza i mówcy wymawiają Włosi jako [Cziczero]; Francuzi jako [Siserón].

Połączenia liter ae, oe oznaczały dwugłoski, które wymawiano jako [a?], [o*], zbliżone do [a<], [o*], jak je oddawali Grecy. Nazwisko wielkiego Cezara pisali Grecy Kataap, do języka niemieckiego przeszło jako Kaiser. Imię Caecilius oddawali Grecy jako KotiiciA,io<;.

Rzymianie nie czuli potrzeby wprowadzenia odrębnej litery v, widocznie chodziło o oddanie niezgłoskotwórczego y, (zbliżonego do poi. /) jak w wyrazie Europa, a nie dwu-wargowego [w]: vinum [uinum] nie [winum]. Przy prawidłowej zatem wymowie niepotrzebne byłoby zaznaczanie odrębnej rzekomo wymowy w wyrazach typu lingua, suadeo. W wyrazach pochodzenia greckiego ph (greckie <p) czytali jako aspirowane (przydechowe) p; nie oddawali więc tego dźwięku literą/, której używali w pisowni wyrazów rodzimych, jakfides.

Warto zaznaczyć, iż w pewnych okresach // przed samogłoskami niektórzy wymawiali jako [ej]; ratio czytali [racjo], stąd poi. racja, racjonalizm.

S między samogłoskami brzmiało dźwięcznie jak polskie [z], np. w wyrazach causa, rosa. Należy podkreślić, iż w ostatnich czasach zaznacza się coraz silniej tendencja, by wrócić, o ile to możliwe, do wymowy epoki klasycznej.

«7

ILOCZAS

W odróżnieniu od dzisiejszej polszczyzny kulturalnej, która nie zna samogłosek długich, w języku łacińskim samogłoski oraz sylaby różnią się iloczasem, to znaczy mogą być krótkie lub długie. Sylaba łacińska może być:

a. krótka (syllaba brevis), np. obie sylaby w wyrazach: pd-tSr, tS-gd;

b. długa z natury (syllaba natura longa), jeżeli zawiera samogłoskę długą lub dwu-
głoskę, np. pierwsza sylaba w wyrazach mdter, aurum;

c. długa z umowy (syllaba positione longa;, jeżeli po samogłosce krótkiej występuje

grupa dwu lub więcej spółgłosek z wyjątkiem połączenia głoski zwartej z płynną (mu t a cum liquida). Należy zaznaczyć, że litera x oznacza dwie spółgłoski [ks], podobnie litera z [dz], odpowiednik greckiej litery dzeta; natomiast połączenie liter qu to znak jednej spółgłoski. Przy wymawianiu sylaby zamkniętej grupą spółgłosek głos się zatrzymywał, wobec czego czas potrzebny do jej wymówienia stawał się odpowiednio dłuższy, jak to obserwujemy przy pierwszej sylabie następujących wyrazów; penna, semper, sanctus, dexter. Zjawisko to nie występuje, gdy grupę stanowi połączenie muta cum liquida; albowiem gdy drugą spółgłoską jest płynna (/, r), głos się nie zatrzymuje, grupa nie zamyka sylaby, lecz w całości należy do sylaby następnej, np. w wyrazach: pa-trem, pu-blicus. Zapamiętajmy, że samogłoska przed samogłoską ulega skróceniu (vocalis ante vocalem corripitur): audlvit, ale audlit. Warto też wiedzieć, że w językach romańskich łacińskie samogłoski długie mają inne odpowiedniki niż samogłoski krótkie. Do poprawnego wymawiania, a zwłaszcza akcentowania wyrazów łacińskich, potrzebna jest znajomość iloczasu; informacje na ten temat znajdziemy w słowniku, jeżeli zaś chodzi o iloczas końcówek — w gramatyce.

AKCENT

W akcentowaniu wyrazów łacińskich obowiązują następujące zasady:

Wyrazy dwusylabowe mają akcent na pierwszej sylabie bez względu na jej iloczas.
Akcentujemy zatem mdter, pdter.
Miejsce akcentu w wyrazach dłuższych, tzn. składających się z trzech lub więcej
sylab, zależy od iloczasu sylaby przedostatniej (paenultima). Jeżeli sylaba przedostatnia
jest długa (obojętnie czy z natury, czy z umowy), to na niej właśnie spoczywa akcent,
np. natura, magisterijeżeli natomiast przedostatnia sylaba jest krótka, akcent pada na sylabę
trzecią od końca np.: dómlnus,stflldba, tćnebrae — ciemność (muta cum liquida nie daje
wzdłużenia).
Enklityki, czyli wyrazy, które nie mając własnego akcentu, opierają się o wyraz
poprzedzający, (-que = i, -ne = czy, -ve = czy, lub) tworząc z nim tzw. zestrój akcentowy.
Wymienione wyżej zasady akcentowania stosuje się do zestroju jako całości. Wyrazpópulus
ma akcent na sylabie po- (trzeciej od końca, gdyż przedostatnia jest krótka), natomiast
w zestawieniu senatus populusąue Romdnus — „senat i naród rzymski" akcent przesuwa
się na sylabę -lus-. Podobnie w zestroju videsne = czy widzisz? akcentujemy sylabę -des-,
w zwrocie Tros Rutulusve akcentujemy sylabę -lus-, przy arma virtimque — sylabę -rum-.
Także inne wyrazy traktuje się niekiedy jako enklityki, np. akcentujemy w zestroju, nobis-
cum = z nami, vobiscum — z wami, propterea = dlatego.

Jak widzimy, akcent łaciński wykazuje dużo podobieństw do akcentu polskiego. Także w naszym języku akcent wyrazowy związany jest z sylabą przedostatnią. Od tej zasady zdarzają się odstępstwa: pewne wyrazy, i to zarówno swojskie jak i obcego pochodzenia, mają akcent na trzeciej od końca np. ogółem, okolica, gramatyka, fizyka. Natomiast enklityki nie wpływają na miejsce akcentu w zestroju, akcentujemy \poszedl i poszedłby, ^powiedz i ^powiedz mi; w wymowie wszakże niektórych osób obserwujemy tendencję do przesuwania akcentu. Inaczej nieco zachowuje się proklityka, czyli wyraz opierający się o wyraz następny, zwłaszcza gdy jest nim wyraz jednosylabowy. Akcentujemy bowiem: do \domu, ale \do cna; nie 'czyta/, ale 'nie pisz, \nie mów mi.

§8

§10

4. W języku łacińskim spotykamy kilka wyrazów z akcentem na sylabie ostatniej, np. adduc = przyprowadź, istinc = stamtąd, adhuc — dotąd. Pozorne to odstępstwo od zasady jest wynikiem skrócenia wyrazu (tzw. apokopy); odpadła końcowa samogłoska -e, akcent zaś pozostał na tej samej sylabie, na której znajdował się przed skróceniem. Zjawisko to jest dla nas szczególnie interesujące ze względu na akcent w języku francuskim umiejscowiony na sylabie ostatniej. Także w języku polskim niektóre wyrazy mają przycisk na sylabie ostatniej, np. akurat, arcymistrz.

NAJWAŻNIEJSZE ZJAWISKA FONETYCZNE

Wymiana samogłosek czyli apofonia może być (1) jakościowa, tego: toga, (2) ilościowa, przy czym samogłoska występować może na stopniu: (a) normalnym, (b) wzdłużenia, (c) zaniku odium : odi, t&go : tegula, genitor : gi-gn-o, est: sunt, edo : dens. Zjawisko to jest odziedziczone z prąjęzyka. Por. poi. wozy: wiezie, posucha: schnąć. Inne zmiany zachodziły na gruncie łacińskim lub italskim. Samogłoska długa ulega skróceniu:

a. przed samogłoską (vocalis ante vocalem corripitur): finlre: finfo, flere:fl8o,
audwit: audiit

b. w wygłosić zamkniętym z wyjątkiem pozycji przed s, amare: ornat, aucKs: audit,
honoris: honós: honor

c. wyrazy dwusylabowe z pierwszą sylabą krótką mają skłonność do skrócenia także
drugiej (prawo skracania wyrazów jambicznych) mali, ben&: clare, alte.

Samogłoska krótka zanika w sylabie środkowej, zjawisko to nazywa się synkopą valde: validus, disciplina: discipulus, w wygłosić nazywa się to apokopą dic<dice, duć < duce, fac<face_tfer<fere. Samogłoska krótka wzdłuża się przy zaniku s przed spółgłoską dźwięczną (wzdłużenie zastępcze) ldem<isdem, pono<pósno<poslno. Samogłoski krótkie w sylabie otwartej w środku wyrazu przechodzą w /—I&go: colllgo, hdbeo: adhibeo, fdcio: conflcio, caput: capltis. W sylabie zamkniętej a > & —factus: perfectus, par co: peperci.

{11

ZMIANY SPÓŁGŁOSEK

Asymilacja zupełna

a. progresywna (od kierunku oddziaływania) ferse>/erre, velse>»e/fe, facilsimus>

-»• -*• -*

>facillimus

b. regresywna disfero></(^ero, adfero>o$ero, a<łtu\i>attuli, adseą\ior>assequor

Asymilacja niezupełna

a. co do dźwięczności scribo : scriptus, nubo : mysi, ago : actus

b. co do miejsca artykulacji

Spółgłoska nosowa przed przedniojęzykową występuje jako n, przed wargową jako m etan : eundem, compono : contemno, imbuo : indico

Dysymilacja

Rzymianie nie lubili dwu / ani dwu r w kolejno po sobie następujących sylabach; następowało rozpodobnienie caeruleus: caelum; por. poi. prześcieradło : prześciełać, militaris: : mortalis; por. poi. jadalnia: cieplarnia.

Rotacyzm (od greckiej litery rho) — s między samogłoskami przechodzi w r spero: spes, gero: gessi, laudare: esse.

Dla łatwiejszego przyswojenia zjawisk fleksyjnych podano niektóre przykłady zmian fonetycznych; dokładniejsze omówienie owych zmian należy do gramatyki historycznej.

• '

_ ,, , Część druga

NAUKA O WYRAZIE

; ,

• -,,

FLEKSJA

«12

CZĘŚCI MOWY

Podobnie jak w języku polskim wyróżniamy w łacinie części mowy odmienne i nieodmienne. Odmienne części mowy to:

rzeczownik — substantivum
przymiotnik — adiectivum
zaimek — pronomen
liczebnik — numerale
czasownik — verbum

Pierwsze cztery odmieniają się przez przypadki, Uczby, rodzaje — odmianę tę nazywamy deklinacją; przy odmianie czasownika, którą określamy jako koniugację, rozróżniamy osoby, liczby, czasy, tryby, strony. Nieodmiennymi częściami mowy są:

przysłówek — adverbium
przyimek — pracpositio
spójnik — coniunctio
wykrzyknik — interiectio

«u LICZBY, RODZAJE, PRZYPADKI

Liczby. W odmianie łacińskiej występują dwie liczby:

a. pojedyncza — numerus singularis

b. mnoga — numerus pluralis

W prajęzyku istniała jeszcze liczba podwójna - numerus dualis, która w łacinie zanikła; pozostały tylko drobne jej szczątki w odmianie liczebników: duo, ambo (zob. § 53).

Podobnie przedstawia się sprawa w dzisiejszej polszczyźnie, gdzie zachowały się pewne formy Uczby podwójnej, jak dwieście, rękoma, oczyma. Por. przysłowie: mądrej głowie dość dwie słowie.

g m Rodzaje. Język łaciński podobnie jak polski zna trzy rodzaje:

a. rodzaj męski — genus mascnlinum (skrót m.)

b. rodzaj żeński — genus femininum (skrót/.)

c. rodzaj nijaki — genus neutrnm (skrót n.)

Rodzaj rzeczowników poznajemy:

a. według znaczeni a (rodzaj naturalny)

b. według zakończenia (rodzaj gramatyczny)

Nazwy istot męskich sąmasculina np. pater — ojciec, agricola = rolnik; nazwy istot żeńskich — feminina np. mater = matka, femina = kobieta. Ponadto rodzaju męskiego są nazwy miesięcy, wiatrów i rzek: december frigidus = chłodny grudzień, Aquilo per-frigidus •= bardzo zimny A. (wiatr północnowschodni), Tiberis flavus = żółty Tyber. Nazwy drzew, krajów, wysp i miast zakończone na -us są feminina, np.: populus alta = = wysoka topola, Aegyptus antiqua = starożytny Egipt, Delus clara = sławne Delos, Corinthus opulenta = bogaty Korynt. Nazwy miesięcy są właściwie przymiotnikami, traktowanymi jako przydawki do wyrazów mensis (m.) = miesiąc. Na rodzaj nazw rzek wpłynął niewątpliwie rzeczownik pospolity fluvius = rzeka, będący rodzaju męskiego. Podobnie liczne nazwy drzew, krajów, wysp, miast stosowały się w rodzaju do rzeczowników: arbor = drzewo, terra = kraj, insula = wyspa, urbs = miasto; wszystkie te rzeczowniki są feminina.

Wymienione zasady można ująć za dawnymi podręcznikami w wierszyk ułatwiający zapamiętanie.

Miesiące, wiatry, rzeki, ludy za mężczyzn uchodziły wprzódy; drzewa, kraje, wyspy, miasta, choć z -us, były jak niewiasta.

Rzeczowniki nieżywotne mogą być rodzaju męskiego, żeńskiego, nijakiego. Ich rodzaj w wielu wypadkach określić można według zakończeń, które są charakterystyczne dla danego rodzaju. Tak np. hortus = ogród (z zakończeniem -us) jest masculinum, terra (z zakończeniem -a) femininum, 0t;«/M (z zakończeniem -urn) neutrum. Dalsze szczegóły poznamy przy poszczególnych deklinacjach,

Przypadki. Deklinacja łacińska ma sześć przypadków: _§ ₁₅

nominativus — mianownik odpowiadający na pytanie: ktol co?
genetirus — dopełniacz na pytania: czyj? czyja? czyje? kogo? czego?
datirus — celownik na pytania: komu? czemu? dla kogo?
accusativus — biernik na pytanie: kogo? co?
ablativus — napytania: kim? czym? z kim? z czym? (narzędnik — instrumentalis)
w kim? w czym? o kim? o czym? (miejscownik — locativus)

od kogo? od czego? (ablativus właściwy)

6. vocativus — wołacz

Ablativus stanowi osobliwość deklinacji łacińskiej. Język praindoeuropejski miał osiem przypadków, z których siedem zachowało się w języku polskim; brak naszemu językowi przypadka rozłączenia zwanego ablativus, jego funkcję objął u nas dopełniacz występujący z przyimkiem: od, z (czego) w takich np. zwrotach jak: od ojca, z miasta.

Język łaciński zachował sześć przypadków, brak mu narzędnika i miejscownika; ich funkcję objął ablativus. W ten sposób ablativus pełni funkcję trzech różnych przypadków. Występuje jako narzęd-nik (ablativus instrumentalis), miejscownik (ablativus locativus) oraz ablativus właściwy. Właściwie zachowały się pewne resztki locatiwu, o czym niżej. O szczegółach użycia przypadków dowiemy się z działu poświęconego składni.

Podobnie jak w języku polskim, ale inaczej niż np. w angielskim czy francuskim, formy f ie poszczególnych przypadków w łacinie różnią się końcówkami: temat charakteryzuje

znaczenie wyrazu, końcówka określa rolę danego wyrazu w zdaniu. Temat i końcówka to tzw. cząstki fleksyjne, od których odióżnić należy cząstki słowotwórcze (por. § 157). Nie wszystkie przecież przypadki mają odmienne od innych formy; toteż warto zapamiętać pewne reguły ułatwiające naukę odmian.

Uwaga. Gramatyka opisowa uwzględnia podział wyrazu na temat i końcówkę według stanu w łacinie klasycznej, natomiast w gramatyce historycznej przyjmuje się jako podstawę owego podziału raczej stan językowej wspólnoty indoeuropejskiej.

«n OGÓLNE REGUŁY DEKLINACYJNE

Vocativus singularis jest równy nominatiwovi z wyjątkiem rzeczowników i przy
miotników deklinacji drugiej na -us. W pluralis formy nominatiwu i vocatiwu są zawsze
równe. Toteż we wzorach odmian opuszczać będziemy vocatiVus z wyjątkiem singu
laris deklinacji drugiej na -us.
Neutra mają trzy przypadki równe: nominativus, accusativus i vocativus. W plu
ralis przypadki te kończą się na -a. Podobnie przedstawia się ta sprawa w języku polskim
(por. odmianę rzeczowników: jajko, pole, imię, cielę; w liczbie mnogiej: jajka, pola, imiona,
cielęta).
W pluralis dativus i ablativus są sobie równe.

5« PODZIAŁ DEKLINACJI

W języku łacińskim wyróżniamy pięć deklinacji. Do której deklinacji zaliczyć należy jakiś rzeczownik, poznajemy z zakończenia genetiwu singularis, a mianowicie:

I deklinacja -ae
II -i

m iv

» >»

-«s

-ei

Przy poszczególnych rzeczownikach słowniki podają nominativus oraz zakończenie gen. singularis.

Uwaga. Z punktu widzenia gramatyki opisowej owe zakończenia traktujemy jako końcówki, część poprzedzającą końcówkę — w zasadzie niezmienną we wszystkich przypadkach — stanowi temat (por. § 16).

DEKLINACJA I na

Singularis

Pluralis

N.=V. Gen. Dat.

porta portae

portae

brama bramy bramie

portae portarum porttó

bramy bram bramom

Singularis		Pluralis
Acc. portam Abl. porta in porta e porta	bramę bramą w bramie z bramy	portas bramy portis bramami in portis w bramach e portis z bram

Rodzaj. Rzeczowniki deklinacji pierwszej są feminina, np. rosa = róża, porta = brama. Pamiętać wszakże powinniśmy zasadę o rodzaju naturalnym; rzeczowniki oznaczające mężczyzn są masculina, np. agricola — rolnik, scriba = pisarz, nauta = żeglarz, poeta = = poeta. Por. polskie: starosta, wojewoda, sędzia.

OSOBLIWOŚCI DEKLINACJI PIERWSZEJ

Zakończenie gen. singularis -ae rozwinęło się z dawnego -ai lub -ai; ta postać występuje niekiedy w inskrypcjach oraz jako archaizm w poezji, np. u Lukrecjusza, Wergilego. Pierwotne zakończenie gen. sing. -as, odziedziczone z prajęzyka, zachowało się w zwrotach pater familias = ojciec rodziny, mater familias = matka rodziny. .W języku greckim jest to normalne zakończenie gen. sing. deklinacji a.

W dat. i abl. pluralis niektóre rzeczowniki mają zakończenie -abus; głównie chodzi tu o odróżnienie form rzeczowników żeńskich od równo brzmiących odpowiedników męskich np. deis deabusque = bogom i boginiom^ filiis filiabusque = synom i córkom. Wielosylabowe rzeczowniki męskie obok zakończenia -aium mają w gen. plur. krótsze zakończenie -um, np. agricolum (obok agricolarum) = rolników, terrigenum = potomków ziemi. Formy te powstały pod wpływem analogii do innych deklinacji. Pluralia tantum. W deklinacji pierwszej spotykamy pewną ilość rzeczowników, których używa »ię tylko w liczbie mnogiej; nazywamy je pluralia tantum np. divitiae =

reliąuiae = pozostałości, tenebrae = ciemność. Takie rzeczowniki znamy też z języka

polskiego, np. skrzypce, usta, wrota, drzwi, dzieje, urodziny, drożdże. Osobną grupę sta-

nowią nazwy miejscowości, np. Athenae, Thebae. Por. polskie Piaski, Szaflary, Racławice,

Mysłowice.

Odmiana imion greckich. Żeńskie imiona greckie na -e zachowują greckie zakończenie

w nom. i acc., np. Niobe, Nioben, albo odmieniają się całkowicie według deklinacji łaciń-

skiej: Nioba, Niobae, Niobom.

Greckie imiona męskie zakończone na -as, -es mają acc. także na -an, -en. Odmieniamy więc:

Aeneas, gen. Aeneae, dat. Aeneae, acc. Aeneam lub Aenean, voc. Aenea.

s 20

DEKLINACJA II Wzór odmiany na -us

Singularis

Pluralis

Nom. Gen. Dat.

hortus hortf borto

ogród ogrodu ogrodowi

horti ogrody hortorum og odów

hortis ogr dom

2 Wikarjak — Gramatyka

Singularis			Pluralis
Acc.	hoitum ogród	hortos		ogrody
Abl.	horto ogrodem	hortis		ogrodami
	vf\ horto w ogrodzie	in hoitis		w ogrodach
	ex horto z ogrodu	ex hortis		z ogrodów
Voc.	horte ogrodzie	horti		ogrody

Wzór odmiany na -er

N. = V.	magister	nauczyciel	magistri	nauczyciele
Gen.	magistri	nauczyciela	magistrorum	nauczycieli
Dat.	magistro	nauczycielowi	magistris	nauczycielom
Acc.	magistrum	nauczyciela	magistros	nauczycieli
Abl.	magistro	nauczycielem	magistris	nauczycielami
	de magistro	o nauczycielu	de magistiis	o nauczycielach
	a magistro	od nauczyciela	a magistris	od nauczycieli

N. = V.	puer chłopiec	puSri
Gen.	puSri	„ — pufrorum
Dat.	puSro	puóris
Acc.	pugrum	pućros
Abl.	pućró	pućris
	de pu6ro	de pueris
	a puero	a pueris

Wzór odmiany na -um

N. = V.	verbuin slowo	verba
Gen.	verbi	verborum
Dat.	verbo	veibis
Acc.	verbuin	verba
Abl.	verbo	verbis
	in verbo	in verbis
	ex verbo	ex verbis

|2X UWAGI DO DEKLINACJI DRUGIEJ

Przeważna ilość rzeczowników na -er (a także przymiotników por. § 38) traci e w dalszych

przypadkach: ager, agri; minister, ministri.

Zachowują e tn. in. puer, pueri = chłopiec; vesper, vesperi = wieczór; gener, generi = zięć;

socer, soceri = teść.

Warto zapamiętać następujący wierszyk:

vesper, puer, socer, gener, asper, miser, liber, tener i wyrazy na -fer i -ger. l

Por. polskie wicher, wichru; koper, kopru; palec, palca; sen, snu; lew, lwa; ale piec, pieca, Podobnie jak puer odmienia się rzeczownik vir = mąż, gen. viri, dat. viro, acc. virum itd. Nom. sing. tej deklinacji kończył się pierwotnie na -os, podobnie acc. sing. na -om. Postać ta zachowała się w inskrypcjach, w poezji szczególnie od wyrazów zakończonych na -tos •nos, np. servos, mortuos; podobnie aevom.

Rzeczowniki na -us (z wyjątkiem neutrów) mają w singularis vocativus zakończony na -e. Jednakże do deus w funkcji vocatiwu występuje nom. deus obok dive; w łacinie kościelnej także do agnus używa się jako voc. agrius = baranku.

Rzeczownik /?/mj oraz imiona własne na -iiis mają vocativus na -i :fill = synu, mlfill = mój synu, Vergttl = Wergiliuszu, Publl = Publiuszu.

Rzeczowniki zakończone na -ius mają niekiedy gen. sing. na -i obok-l i \consill, Ver-

Greckie imiona własne zakończone na -eus mają vocativus na -eu np. Orpheus, -i, voc. Orpheu.

W gen. plur. występuje czasem zakończenie -um zamiast -erum, np. deum obok deórum = = bogów. Dotyczy to szczególnie nazw miar i monet; mówimy więc modium — miar, sestertium = sesterców, a także decemvirum, triumvirum, praefectus fabrum; -um to pierwotne zakończenie gen. plur. tej deklinacji, zakończenie -orum przeszło tu z deklinacji zaimkowej.

W pluralis rzeczownika deus używa się form obocznych nom. i voc. dei, dii, di; dat. i abl. deis, diis, dis. O di immortales = o bogowie nieśmiertelni.

Rzeczownik locus = miejsce ma nom. plur. hel = miejsca w książce albo loca w znacz, miejscowości. Mówimy, lód communes = tematy ogólne, loca amoena = przyjemne okolice.

Rodzaj. Rzeczowniki zakończone na -us oraz -er są masculina, zakończone na -um — neutra.

523

Vfyiątki:jhumus jestjgrpininiim^t/wmj arida = sucha ziemia, natomiast^t/Ę/ia¹, virus są neu-

gus mutabile = zmienny tłum, virus mortiferum = śmiercionośny jad. eminina są także nazwy drzew, miast, krajów, wysp na -us (por. § 14.) Rodzaj żeński zachowują też zapożyczone z języka greckiego: dialectus, paragraphus, diphthongus; dialectus Attica = dialekt attycki; paragraphus quinta = paragraf piąty; diphthongus Graeca = dwu-głoska grecka.

Pluralia tantum deklinacji H. Tylko w liczbie mnogiej występują: fasti, -orum = kalendarz, arma, -orum = broń. Niektóre wyrazy mają w pluralis inne znaczenie, np. auxilium — = pomoc, auxilia = posiłki; castrum = twierdza, castra, -orum = obóz, rostrum = dziób,

rastra, -orum = mównica (ozdobiona dziobami okrętów).

.—•

S24

DEKLINACJA III

Deklinacja trzecia obejmuje trzy wzory odmian różniące się zakończeniami abl. singularis (-e lub -i), gen. pluralis (-firn lub -inm), a jeśli chodzi o neutra także zakończeniem nom., acc., voc. pluralis (-a lub -ia). Rozróżniamy więc:

,v-U

A*V3L

{26

a. odmianę spółgłoskową:-e,-Hm,-a

b. odmianę samogłoskową: -i,-ium,-ia

c. odmianę mieszaną: -e, -ium, neutra -a lub-ia

Należy zwrócić uwagę, iż formy dalszych przypadków tworzymy od gen. singularis; nomi-nativus bowiem podlegał często różnym zmianom fonetycznym i wykazuje nieco odmienną postać.

a. Odmiana spółgłoskowa -e, -urn, -a

Masculina et feminina
Singularis		Pluralis
N. = V. Gen.	honor zaszczyt honoris	honóres honorom
Dat.	honórl	honóribus
Acc.	honorem	honóres
Abl.	honóre	hondribus
N. = V. Gen. Dat.	m ós zwyczaj	mores
N. = V. Gen. Dat.	móris mórf	mór u m _w ^ ^ . moribus
Acc. Abl.	morem morę	m dres moribus
N. = V. Gen. Dat.	aetas wiek, epoka aetatfs aetati	aetates aetatum aetatibus
Acc.	aetatem	aetates
Abl.	aetate	aetatibus
N.-V. Gen.	laus pochwala laudis	laudes laudum
Dat. Acc.	laudi laudem	laudfbus laudes
Abl.	laude-	laudibus

rNeuira
Singularis		Pluralis
N. = V. Gen. Dat. Acc. Abl.	corpus ciało corpóris corpori corpus corpóre	corpóra cór poru m corpórfbus corpóra corpóribuś
N. = V.	nomen imię \	nómlna
Gen.	nomlnls V	nóminum
Dat.	n om i ni V	nómlnibus
Acc.	nómen \	nómlna
Abl.	nomine	nómlnibus

Według odmiany spółgłoskowej (-e, -nm, -a) odmieniają się:

imparisyllaba z tematem na jedną spółgłoskę. Imparisyllaba, czyli nierówno-
zgłoskowe, to takie rzeczowniki, które w gen. singularis mają o jedną sylabę więcej niż
w nom. sing., np. ho-nor ale ho-no-ris; mos ale mo-ris; ae-tas ale ae-ta-tis. Temat otrzymuje
my odcinając zakończenie gen. sing. -is, np. mor-is, aetat-is.
następujące rzeczowniki '

pater — ojciec	gen. sing. patris	gen. pl. patrum
mater — matka	„ matris	„ ma t rum
fratór - brat	„ fratrls	„ fratrifm
senex — starzec	„ sfinis	„ sćnum
iuvenls — młodzieniec	„ iuvenis	„ iuvenum
vates — wieszcz	,, vatis	,, vatum
canls — pies	„ canis	„ canum

Uwaga mnemotechniczna. Rzeczowniki te stanowią pewną grupę znaczeniową, oznaczają rodzinę z pieskiem.

3. dwa rzeczowniki o temacie na -u:]sus,s&is fem. = świnia^/w, grfifafem. = żuraw.]

4. jłrzymjotniki w stopniu wyższym np. carwr, carior, carius — droższy, a, e; maior,
maior, maius = większy, a, e (zob. § 42).

5. niektóre przyjniptniki P jednym zakończeniu w stopniu równym, np. vetus (gen.
veteris) = stary, dives (gen. divitis) = bogaty, pauper (genrpauperis) = ubogi (zob. § 40).

b. Odmiana samogłoskowa -i, -ium, -ia

§ 27

Singularis		Pluralis
N.=V.	mSrtT morze	marifT
Gen.	maris	marium
Dat.	mari	maribus
Acc.	marę	marła
Abl.	mari	maribus
N. = V.	turris wieża	turres
Gen.	turris	turrium
Dat.	turri	turri bu:
Acc.	turrim	turres
Abl.	turri	turri bus

•

Według odmiany samogłoskowej -i, -ium, -ia odmieniają się:

neutra zakończone w nom. sing. na -c, -«l, -«r
przymiotniki w stopniu równym (zob. § 39)
równozgłoskowe nazwy rzek i miejscowości na -is np. Tiberis, Neapófis, acc. Tiberim,
Neapolim
kilka rzeczowników rodzaju żeńskiego na -is, acc. sing. na -im

ipuppis, is — rufa sitis, is — pragnienie is, is — siekiera turris, is — wieża

$28

Ponadto vis = siła; w singularis od tego rzeczownika używane są jedynie nom. vis, acc. vim, abL^tn; w pluralis odmiana przedstawia się następująco: nom. acc. voc. vires, gen. viriutn, dat abl. viribus.

c. Odmiana mieszana -e, -ium

Singularis		Pluralis
N. = V.	6vis owca	óves
Gen.	6vTs	ovium
Dat.	óvi	ovibus
Acc.	óvem	ovis
Abl.	óve	ovibus
N. = V.	pars część	partes
Gen.	partis -	partium
Dat.	parti	partibus
Acc.	partera	partes
Abl.	parte	partibus

Według odmiany mieszanej -e, -ium odmieniają się:

1. parisyllaba zakończone w nom. sing. na -is, -es

2 imparisyllaba mające bezpośrednio przed zakończeniem gen. sing. dwie spółgłoski (lub więcej), np. pars, gen. part-is, nox, gen. noct-is

3. participufpraesentis actlvi (użyte we właściwym znaczeniu): laborans (gen. laborantis) = pracujący; abl. sing. laborante; gen. plur. laborantium; nom. acc. voc. plur. n. labo-rantia.

Natomiast participia użyte w znaczeniu przymiotnikowym odmieniają się według wzoru samogłoskowego (-i, -ia, -ium) a Graeco sapienti = przez mądrego Greka.

»29

OSOBLIWOŚCI DEKLINACJI TRZECIEJ

. 1. Greckie imiona własne na -es (parisyllaba) mają gen. na -is lub -i, acc. na -em lub -en:

Aristides gen. Aristidis\ lub Aristidi, acc. Aristidem lub Aristiden.

2. Neutra pochodzenia

reckiego na -ma (gen. -matis) mają dat. i abl. pluralis na -is

(według deklinacji II), np.:póema,póem&tis, dat. i abl. plur. póematis; epigramma, epigram-matis dat. i abl. plur. epigrammdtis.

Rzeczowniki aer, aSris = powietrze; aether, aethJjrjiS^* eter mają accusativus sing.
na -a według deklinacji greckiej: aSra, aethSra; niekiedy także w gen. sing. występuje
końcówka grecka -os obok łac. -is: aSrós obok aSrts, aethSrós obok aethSris.
Wyraz_&ój, bovis (m. wół,/, krowa) ma gen. plur. bótim, dat, i abl^plur. bóbus^lub
bubus.
luppiter występuje w rozszerzonej formie w nomin. i vocat.; pierwotnie był to voca-
tivus: luppiter = ojcze Jowiszu. Natomiast w innych przypadkach występuje forma krótsza
gen. ISvls, dat. Idvl, acc. Ióv£m, abl. Idv£.

6. Defectiva casibus to rzeczowniki, które nie mają niektórych przypadków: vis w sing. używa się tylko w nom. vis, acc. vim, abl. vi. W pluralis vlres, vIrfóm, vlrtbfa, vlres, vlrlbte; fors = przypadek, los prócz nom. używa się w abl. forte^= przypadkiem; w innych przypadkach występuje jedynie jako nazwa bóstwa. TylkVw abl. występuje (sponś) w zwrotach mea,Jya, sua spgnje = z własnej woli, dobrowolnie. Nieodmienne są: _/££-= godziwość, n&fas = niegodziweść. Pluralia tantum: moer^a₁rnoei^n = mury; ftdes^dłOm = lutnia Niektóre rzeczowniki w pluralis mają inne znaczenie: aedis, is f. = świątynia, aedes, ium » = dom;/Ms, is m. = koniec, granica, fines, ium = obszar, kraj

Rodzaj rzeczowników deklinacji m. Rzeczowniki deklinacji III mają różne zakończenia gao i mogą być rodzaju męskiego, żeńskiego lub nijakiego. Jeżeli rodzaju nie określa znaczenie (zob. § 14 o rodzaju naturalnym), informacji udziela słownik. Pewną orientację w odniesieniu do wyrazów częściej używanych dadzą nam następujące wskazówki.

Masculina są to rzeczowniki zakończone w nom. sing. na: -or, -os, -er, -es (imparisyllaba), m -or:

np. color, -óris = kolor, barwa (color albus) labor, -óris = trud, praca (labor magnus)

Wyjątki: femimn.umjestarbor,-8ris=dtzKvio(arboralta); neutra są: cór, corrffa=serce (cór humanum) aeguor, -8ris=morze, powierzchnia morza (aequor vasturri), marmor,-ó'ris=marmur (marmor Parium).

-os:

np. mos, móris = zwyczaj, obyczaj (mos antiquus) flós,flóris = kwiat (flos pulcher)

Wyjątki: femininum jest dos, d6tis=posag (dos pulckra); neutra są: ds, órts=usta (os p ós, 0&rff=kość (os album).

-er:

np. venter, ventris = brzuch (venter plenus) Wyjątki: neutra są: ver, veris=wiosna (per amoenum), It&r, itbilris=podróż (iter molestum)

-es nierównozgłoskowe:

np. pes, pSdis = noga (pes dexter)

Wyjątki: f e m i ni na są: merces. rąercedis=za.ola.la. (merces bona), sSg&s,jSg(tis=zasiew (seges pana), qules, guietis=odpoczynek (quies nocturna), reguies, r8quleti&=spoczynek (requies aeterna) — acc. sing. od reguies jest requiem (według deki. V) requiem aeternam; neutrum jest_aej, aeris=spiż, aes alienum=<Uug.

Feminina są zakończone na: -as. -ans, -is. -es fparisvllabal. -s z poprzedzającą spółgłoską, 132

ponadto na -do^go, -to oraz -us z gen, na -ntis lub -udis.

-as:

np. dvitas, civitdtis = społeczeństwo, państwo, miasto (civitas Romana) Wyjątki: masculina: as, assis=as; neutrum: vas, vSsis=naczynie (vas argent&um).

-ans:

np. lam, laudis — chwała (laus magna = wielka chwała)

-is:

np. navis, navis

okręt (navis longa)

•

•i

t »3

avis, avis = ptak (avis rara = rzadki ptak) dvis, dvis = owca (ovis nigra = czarna owca)

Wyjątki: masculina są:

a. zakończone na ^cJSj_^jfis^_-nis,sip.: piscis, piscis=ryba (piscis magnus), sanguis, sanguinis=krevt
(sanguis humanus), flnis, finis=koniec, granica (finis bonus).

b. collis, collis=pagórek (collis umbrosuś), lapis, lapldis. = kamień (lapis niger), orbis, orfrfo=krąg
(totus orbis terrarum=c&\y okrąg ziem), mensis. mensis=miesiąc (mensis Martius)pjilvis,pulvZns=pyl
(pulvis Olympicus), fascis, fascis=rózga (fascis parvus), ensis, ensis=miecz (ensis acutus)

-es równozgłoskowe:

•

np. clades, cladis = klęska (clades magna)

nubes, nubis = chmura (nubes atra) -a z poprzedzającą spółgłoską:

np. ars, artis = sztuka (ars pulchra) pars, partis = część (pars prima) hiems, hiSmis = ziemia (hiems jrigidą)

Wyjątki: masculina są: dens, denjisj=z& (dens albus), fons, fontis=±tM\o (fons frigidus), fi*=góra (mons altus), pons, pontis=mosi (pons longus).

t>, -go, -io:

np. consuetudo, -dlnis = zwyczaj, przyzwyczajenie (consuetudo Romana) orlgo, origmis = początek (origo bona) rSgió, -ónis = okolica (regio clard)

Wyjątki: masculina: ordo, ordjnis=porządek, stan (ordo senatoriuś), sclpló, sdpl5nis=laśk& (scipio ebumeus).

Uwaga! Jeżeli przed -o występuje inna głoska niż d, g, i, t wówczas rzeczownik jest raczej rodzaju męskiego, np.: sermó, sermóni's=mowa, gawęda (sermo patrius).

-os zachowujące u w dalszej odmianie:

np. virtus, virtutis = męstwo (virtus clard)

salus, salutis = ocalenie, zdrowie (salus nostra) palus, paludis = bagno (palus magna) pScus, pScudis = bydlę (pecus pulchra) sus, suis = świnia (sus domesticd)

Neutra kończą się na: -e, -l, -aiy-men, -ma. -nr, -as (u w dalszych przypadkach przechodzi

w o lub e).

-e:

np. marS, maris = morze (marę nostrum) .

np. anłmal, animdlis = istota żyjąca (animalpulchrum) Wyjątki: masculina są: sal, sdlis=sól, morze (sal maritimus), sól, jó//5=słońce (soi matutinus).

-ar:

np. exemplar, exemplaris = przykład (exemplar bonum) -ur:

np. fulgur,fulguris = błyskawica (fulgur lucidum) -us, jeżeli w dalszej odmianie u przechodzi w o lub e:

np. corpus, corpdris = ciało (corpus humanum)

tempOs, tempóris = czas (tempus futurum) g8nus, gSnfris = rodzaj (genus masculinum) -men: (zob. § 159)

np. nomSn, nominis = imię (nomen clarum) -ma (greckiego pochodzenia):

np. drdma, dramatis = dramat (drama pulchrum) pdema, poematis = poemat (poema tenerum) Ponadto rodzaju nijakiego są:

lać, lactis = mleko (lać album) caput, capltis = głowa, rozdział (caput primum)

Wzorując się na dawnych gramatykach podajemy kilka wierszyków mnemotechnicznych.

męskie są na -or -er i -os

jak na przykład labor, carcer, flor,

a wbij sobie także w głowę

z -es nierównogłoskowe.

Z rzeczowników na -er zapamiętaj neutra: ver amoenum czyli wiosna i przyjemna, i rozkoszna, a przy wiośnie: iter longum droga długa, lecz radosna.

Z imparisyllab na -es feminina są: quies merces, seges, requies. Z rzeczowników zaś na -or neutrum — serce czyli cór, także marmor et aeguor; feminini generis drzewo: arbor, arboris. Z rzeczowników zaś na -os żeński posag czyli dos, a os, ossis i os, oris wiedzcie: neutri generis.

Jako żeńskie zawsze bierz: parisyllaba z -es rzeczowniki z -as, -us, -aus tak jak aetas, virtus, laus;

po spółgłosce -s końcowe żeńską wskazuje osnowę, wreszcie zakończenie -is przyznajemy feminis.

Męski z zakończeniem -as jest malutki pieniądz nijakiego zaś rodzaju vas — naczynie w rzymskim

Zakończenia: -cis, -guis i -nis

przysługują masculinis;

także orbis, pulvis, mensis,

collis, lapis, fascis, ensis,

voces maść ul a e sunt, choć z -is.

Dens, fons, mons, pons — męskiej płci.

choć przed -s spółgłoska brzmi.

neutrów zakończenia te: -ma -e -c -I -men -t; także -ar i -ur i -us neutrów ci wskazują mus.

Wyrazy mnemotechniczne: n-e-c-t-ar, 1-a-ur-us,

1-ar c-e-n-a-t-ur-us.

Rzeczowniki soi i sal jako masculina chwal.

DEKLINACJA IV Wzory odmian

534

Singularis		Pluralis
N. = V. Gen. Dat.	fructus owoc fructus fructui	fructus fructuum fructlbus

Singularis		Pluralis
Acc. Abl.	fructum fructu	fructus fructlbus
N.^}^- Dat. Acc. Abl.		2g g&iuum gSnlbfis g^nua gśnlbus
	gSnu ~—kaiano gfinus genu gSnu g6nu

UWAGI DO DEKLINACJI CZWARTEJ

S 35

$36

Dativus singularis neutrów kończy się na -u, masculinów na ui; czasem także masculina mają zakończenie -u (obok u i), np. sSnatu obok sSnatul, usu obok usul.

Dativus i ablativus pluralis niektórych rzeczowników kończy się na -ubus: artubtis od artus, us = ^złon (dla odróżnienia od artlbus od ars, artis = sztuka), arcubus od arcus, us = łuk (dla odróżnienia od arcibus od arx, arcis = zamek); tribubus od tribus = dzielni lacubus od lacus = jezioro, ąuercubus od quercus = dąb.

Rzeczownik dómus, Os = dom odmienia się częściowo według deklinacji IV, częściowo według deklinacji II. W szczególności według II ma abl. sing. ddmó i acc. pl. dómós. Należy pamiętać formy używane bez przyimka:

ddmum acc. = do domu

ddmó abl. = z domu

ddml = w domu Doml to forma dawnego locatiwu (miejscownika). W dawnych gramatykach podawano wierszyk mnemotechniczny:

Tolle omnino -me, -mu, -mis

Si domum declinare vis.

Rodzaj rzeczowników IV deklinacji. Rzeczowniki zakończone na -os są masculina, zakończone na -u są neutra.

Wyjątki. Następujące rzeczowniki są feminina: mdmtr=ręka (man-is dextra), <fó/m&=dęm (domus maana)). porticus=krużganek (porticus pulchra), trlb&s=dzielnica (tribus rustica),

tantum) = ldy 13 lub 15 dzień miesiąca (Idus Martiae), acus (aenea acus)=igła, szpilka jest femininum lub masculinum.

Rzeczowniki oznaczające kobiety oraz drzewa są feminina (por. § 14 o rodzaju naturalnym). Należy tu wymienić przede wszystkim następujące:

n&r&s, us=synowa socr&s, us=teściowa

anOs. w=baba

quercus, Mi = dąb

DEKLINACJA V

Singularis		Pluralis
N. = V. Gen.	res rzecz i6i	res rerum

Singularis			Pluraris
Dat.	rSI	rebfls
Acc.	r6m	res
Abl.	re	rebfls
N.=V.	dles dzień	dles
Gen.	dlef	^dferum^
Dat.	dlSI	dlebus
Acc.	dfem	dles
Abl.	dle	dlebus

Wiele rzeczowników deklinacji V ma tylko liczbę pojedynczą (singularia tantum), np. spes = nadzieja, /fcjś^gjyierność. Pewna ilość rzeczowników odmienia się według deklinacji V lub I np. mat&rles, et lub mat/ri&,ae.

Rodzaj rzeczowników deklinacji V. Rzeczowniki deklinacji V są f e mi ni na: spes unłca = jedyna nadzieja r es pubKca = rzecz pospolita D/&jest masculinum lub femininum: — diesfestus = dzień świąteczny dies certó = pewny, określony dzień

Także w języku polskim niektóre rzeczowniki mają rodzaj męski lub żeński, np. cień,

magiel.

837

PRZYMIOTNIKI - ADIECTIVA

|38

Część przymiotników łacińskich odmienia się według deklinacji drugiej (w rodzaju męskim i nijakim) i pierwszej (w rodzaju żeńskim), część według deklinacji trzeciej.

Wzory odmian przymiotników deklinacji lin

Singularis
	m.	/.	M.
Nom.	clarus	clar&	cliriim sławny, a, e
Gen.	elan	clarae	clari
Dat.	cłlrfl	clarae	claró
Acc.	cl ar O m	claram	clarum
Abl.	claró	Gttfi	elaró
Voc.	cfiri	clara	clarflm
Pluralis
N.=V.	clari	clarae	clara
Gen.	clarórum	clararum	,, dirdrom
Dat.	ciaris	claris	claris
Acc.	clarós	claras	clara
Abl.	claris	claris	claris

l •

nHl

Singularis
	n«	/•	n.
N. = V.	pulchdr	pulchra	pulchrum piękny, a, e
Gen.	pulchri	pulchrae	pulchri
Dat.	pulchró	pulchrae	pulchró
Acc.	pulchrum	pulchr&m	pulchrum
Abl.	pulchró	pulchra	pulchró
Pluralis
N. = V.	pulchri	pulchrae	pulchrft
Gen.	pulchrorum	pulchrarum	pulchrorum
Dat.	pulchris	pulchris	pulchris
Acc.	pulchrós	pulchras	pulchra
Abl.	pulchris	pulchris	pulchris

Singularis
	j m.	/•	n.
N. = V.	mlsSr	mlsSra	misCrum
Gen.	mlsSrl	mlsSrae	mls6ri
Dat.	mlsSró	miserae	mlsśró
Acc.	mis<5rum	1 nilsgram	mls6rum
Abl.	mls6ró	i mlsSra	mlseró
Pluralis
N. = V.	mlsSri	\ mlsSrae	» X Jt mlsSra
Gen.	mlsSróriim	\ misSrarum	mlsfirórum
Dat.	misCris	\ mlsfiris	misfiris
Acc.	mlsśrós	\mls6ras	misśra
Abl.	mlsSris	blseris	mlsSris

Przymiotniki deklinacji I i II mają osobne zakończenie na każdy rodzaj: m. = clarus, f. = clara, n. = clarum

Podobnie jak rzeczowniki II deklinacji na -er także przymiotniki tak zakończone w dalszej odmianie tracą e np.:

nom. pulcher, pulchra, pulchrum

gen. pulchri, pulchrae, pulchri albo mniej liczne, zachowują e np.:

miser, misera, miserum

liber, libera, liberum (por. § 22)

Niektóre, jak dexter = prawy, zachowują e lub je tracą. Spotykamy formy dexter, dextera, dexterum, a także dexter, dextra, dextrum.

g 39 Spośród przymiotników deklinacji trzeciej

a. jedne mają trzy zakończenia, osobne dla każdego rodzaju, np.:

celer, celeris, celere = szybki saluber, salubris, salubre = zdrowy

b. inne mają dwa zakończenia: jedno wspólne dla rodzaju męskiego i żeńskiego,
osobne dla rodzaju nijakiego; ta grupa jest najliczniejsza np.:

gravis, gravis, grace — poważny fortis,fortis,forte = dzielny

c. jeszcze inne mają jedno zakończenie wspólne dla trzech rodzajów:
felix,felix,felix = szczęśliwy gen.felicis

vetus, vetus, vetus = stary gen. vetlris

NB. Ów podział na przymiotniki o jednym, dwu i trzech zakończeniach odnosi się jedynie do n o m. i voc. singularis. W innych przypadkach nie ma między tymi grupami żadnych różnic. W gen. dat. i abl.- obu liczb przymiotniki deklinacji trzeciej (niezależnie od ilości zakończeń w nom. sing.) mają formę jednakową dla wszystkich trzech rodzajów, natomiast w acc. sing. oraz w nom. acc. voc. plur. mają dwie formy: jedną wspólną dla rodzaju męskiego i żeńskiego, osobną dla rodzaju nijakiego.

Wzory odmian

Singularis			Pluralis 1
	m. f.	».	m. f.	n.
N. = V.	acer acris	acre	acres	\ acrTa'
Gen. Dat.	acris acri		acrium acrlbus j
Acc.	acrśm	acrS	acres	. acrifi,
Abl.	acrf		acrlbus
N. = V.	gravis gravis	grave	graves	grfivia
Gen.	gr&vls		gr&vium
Dat.	grav!		grSvIbus
Acc. Abl.	grfivem	gravS	graves	gravla
Acc. Abl.	gravi		gr&vlbus
N. = V.	felix felix	felix	fellces	felicia
Gen. Dat.	felicis fellcl		felicium feliclbus
Acc.	felicSm	felix	fellces	fellcia
Abl.	felicf		feliclbus-

Przymiotniki deklinacji trzeciej w stopniu równym odmieniają się według odmiany samo- s «i głoskowej (-i, -ia, -ium).

Są jednak odstępstwa od tej zasady. Według odmiany spółgłoskowej (-e, -a -um,) odmieniają się:

vSt^= stary v&t&rZ vettrum v&tlrd

paupSr = ubogi pauplre paup&rum —

dlves = bogaty dwltl dwlttim

princeps = pierwszy principe princłp&m —

Przymiotników pauper, dives, princeps w rodzaju nijakim liczby mnogiej nie używa się.

Natomiast abl. sing. na -i, gen. plur. na -om mają: c$llrj= szybki c&lSri c&I&r&m m&mór = pomny mtmórł m&mórum

•

supplex = korny suppHcl suppHc&m

NB. Nazwy miesięcy mają odmianę przymiotnikową: (mensę) Aprili=vr miesiącu kwietniu. Przymiotniki użyte jako imiona własne mają w apl. -e; traktuje się jak rzeczowniki, np. Felix*= Feliks, Szczęsny (abl. Felice).

§41

STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW

Stopniowanie regularne. Podobnie jak w innych językach w łacinie wyróżnia się trzy stopnie:

stopień równy — gradns positivus

stopień wyższy — gradus comparativus

stopień najwyższy — gradus superlativus

Stopień wyższy (comparativus) przymiotnika tworzy się dodając do tematu sufiks -ior dla rodzaju męskiego i żeńskiego, -ius dla rodzaju nijakiego. Temat «zyskujemy odcinając zakończenie gen. sing. maść. -i lub -is. Uwaga ta jest szczególnie ważna dla przymiotników deklinacji trzeciej.

Przykłady

	carus, a,	um = drogi	pulcher, a, \aa.= piękny
gen. comp.	car-i carior carior carius	= droższy = droższa = droższe	pulchr-i pulchrior = piękniejszy pulchrior = piękniejsza pulchrius = piękniejsze
	felbt	= szczęśliwy	fortis = dzielny
gen. comp.	felic-is felicior felicior felicius	= szczęśliwszy — szczęśliwsza = szczęśliwsze	fort-is fortior = dzielniejszy fortior = dzielniejsza forlius = dzielniejsze

Niekiedy łaciński comparativus występuje w zwrotach nie zawierających porównania, np. longior = za długi.

Przymiotniki w stopniu, wyższym odmieniają się według deklinacji trzeciejjxtoiany spół-l głoskowej (-e, -a, -urn). Podobnie jak przymiotniki deklinacji trzeciej w stopniu równym mają komparatiwy w nom., acc., voc. obu liczb po dwa zakończenia, jedno wspólne dla rodzaju męskiego i żeńskiego, drugie dla rodzaju nijakiego; natomiast w gen. dat. i abl. j formy wspólne dla trzech rodzajów.

Wzór odmiany

Singularis				Pluralis /
		m. f.	n.		m. f.	«/
N.V.		carlór carlór	carlus		carlóres	cariór&
Gen. Dat.	carlórls carlorf			driOrflm carlorlbus
Acc.		carlorSm	carlus		carlores	carlóra
Abl.	ctoUrt			carlórlbus

Przewazna część przymiotników tworzy superlativus na -issimus. -issTma_T -Łisimnm: _S43sufiks -issimus dodajemy do tematu (od formy gen. sing. maść. odcinamy -i, lub -is).

Przykłady

	carus = drogi	felix = szczęśliwy
gen. superl.	car-i carissTmus, a, urn = najdroższy, bardzo drogi	felic-is felicisslmus, a, um = najszczęśliwszy, bardzo szczęśliwy

Superlativus łaciński ma często znaczenie wzmocnionego positiwu polskiego (gradus elativus): vir doctissimus = mąż bardzo uczony. Przymiotniki w stopniu najwyższym odmieniają się jak przymiotniki w stopniu równym deklinacji II i I.

Stopniowanie nieregularne ⁵ **

1. Przymiotniki zakończone na -et (zarówno II jak i III deklinacji) tworzą superlativus na -errlmus. Sufiks -rimus dodajemy do formy nominatiwu.

posit. superl.

pulcher = piękny

pulchernmus, a, um = najpiękniejszy,

bardzo piękny

celer = szybki

celerrTmus, a, um = najszybszy,

bardzo szybki

Przymiotniki vetus, gen. veterisj= stary ma superl. veterrimus obok vetustissimus; compar. vetustior.

1. Kilka przymiotników na -ilis tworzy superlativus na -illimus, a, nm;/ad&Ł e = łatwy comp. facilior, ius, superl. facillimus, a, um.

Uwaga. W owych formacjach występuje właściwie ten sam przyrostek -simo, w którym pierwsza spółgłoska ulega asymilacji. W superlatiwie typu carissimus wyodrębnić należy dwa przyrostki -is, -simo.

positivus	comparativus	superlativus
facilis, e = latwy difficilis, e = trudny similis, e = podobny dissimilis, e= niepodobny humilis, e = niski gracilis, e = wysmukly	facilior, -ius difficilior, -ius similior, -ius dissimilior, -ius humilior, -ius gracilior, -ius	facillimus, a, um difficillimus, a, um simillimus, a, um dissimillimus, a, um humillimus, a, um gracillimus, a, um (obok gracilissimus, a, um)

3. Przymiotniki złożone z -dicus, -ficus. -volus. tworzą comparativus na -entiorj_ -entius; superlativus na -entissimus, a, urn (jak gdyby były zakończone na -dicens, -ficens, -volens)

posili vus	comparativus	superlativus
maledicus, a, um = złorzeczący magniflcus, a, um = wspaniały	maledicentior, ius magnificentior, ius	maledicentissimus, a, um magniflcentissimus, a, um

4. Przymiotniki zakończone na -eus.jjng, -fins «ropniujq się tylko przez opisanie przy pomocy przysłówka magis(= bardziej) w stopniu wyższym, przy pomocy przysłówka np. maxime (= najbardziej) w stopniu najwyższym

posili vus	comparativus	superlativus
idoneus, a, um = stosowny dubius = wątpliwy arduus, a, um = stromy	magis idoneus, a, um magis dubius, a, urn magis arduus, a, um	maxime idoneus, a, um maxime dubius, a, um maxime arduus, a, um

Przymiotniki zakończone na_^juus_stopniują się regularnie (pierwsze u nie oznacza samogłoski): antiquus = starożytny, compar. antiquior, ius, superl. antiquissimus, a, um.

Obok przysłówka magis występuje w tej samej funkcji przysłówek plus = więcej. Stopniowanie przez opisanie (peryfrastyczne) stało się regułą w języku francuskim. Je polski ma także przymiotniki, które stopniują się tylko przez opisanie, np. rycerski, bardziej rycerski, najbardziej rycerski.

5. Podobnie jak w innych językach indoueropejskich pewna grupa przymiotników łacińskich tworzy comparativus i superlativus od innego pierwiastka; właściwie są to róż przymiotniki wzajemnie się uzupełniające. Jest to tzw. stopniowanie supletywne

positivus

bonus, a, um = dobry malus, a, um = zły magnus, a, um = wielki parvus, a, um= mały multum = wiele multi, ae, a = liczni, wiele

comparativus

melior, mclius = lepszy peior, peius = gorszy maior, maius = większy minor, minus = mniejszy plus = więcej

plures gen. plurium = liczniejsi

superlativus

optimus, a, um = najlepszy

bardzo dobry pessimus, a, um = najgorszy

bardzo zły maximus, a, um =największy

bardzo wielki minimus, a, um = najmniejszy,

bardzo mały plurimum = najwięcej, bardzo

wiele

plurimi = najliczniejsi, bardzo wiele

Umieściliśmy tu magnus jako przeciwieństwo do panus, jakkolwiek przymiotnik ten nie należy do tq grupy, gdyż we wszystkich stopniach występuje ten sam rdzeń mag.

6. Oprócz stopniowania ze zmianą pierwiastka występuje też stopniowanie supletywne ze zmianą jedynie tematu; przeważnie chodzi tu o stopniowanie niezupełne, w wielu wypadkach zachodzą też przesunięcia znaczeniowe.

positivus		comparativus		superlativus
posterus =	następ-	posterior =	późniejszy	postremus Dostatni
	ny
posteri =	potomni			postumus = pogrobowy
superus =	górny	superior =	wyższy	supremus = ostatni
superi =	niebianie			summus = najwyższy
exterus =	zewnę-	exterior		extremus = najdalszy
	trzny
externus =	zagrani-
	czny
internus =	wewnę-	interior =	głębszy	intimus = najgłębszy
	trzny
inferus =	dolny	inferior =	niższy	infimus = najniższy, pod-
				ziemny
inferi =	miesz-			imus = ,,
kańcy podziemia
propinquus =	bliski	propior =	bliższy	proximus = najbliższy
		prior =	pierwszy z dwóch	primus = pierwszy
potis		potior =	znakomitszy	potissimus = najważniejszy
		citerior =	z te) strony poło-
			żony, bliższy
		ulterior =	z tamtej strony	ultimus = najdalszy, ostatni
			położony, dalszy
		deterior =	gorszy	deterrimus = najgorszy
nequam (nieodm.) =	nicpoń	nequior		nequissimus
frugi (nieodm.) =	pożyte-	frugalior		frugalissimus
czny.	dzielny

Niektóre przymiotniki nie mają superlatiwu, np.senex^= stary, comp. senior, itwenis — = młody, comp. iunior, admirabilis. fiebilis. Pewna kategoria przymiotników nie podlega w ogóle stopniowaniu, np. aureus = złoty, anceps — dwugłowy, podwójny, wątpliwy.

PRZYSŁÓWKI - ADVERBIA

Tworzenie przysłówków. Od przymiotników deklinacji II (a wiec także od superlatywów — _s ₄₆por. niżej) tworzy się przysłówki zmieniając zakończenie gen. sing. maść. -i na -e:

1	altus		= wysoki	pulcher		= piękny
	gen. adv.	alt-i alte	= wysoko	pulchr-i pulchre			= pięknie
	Od przymiotników ;en. sing. -is na -er:		deklinacji III na -ns tworzy się przysłówki		zmieniając			zakończenie

3 Wikarjak — Gramatyka

sapiens = mądry		vehemens = gwaltowny
gen. sapient-is adv. sapienter	= mądrze	~~~vehement-is vehementer = gwałtownie

Od innych przymiotników deklinacji III tworzy się przysłówki zmieniając zakończenie gen. sing. -is na -iter:


brevis =	krótki	celer = szybki
gen. brev-is adv. breviter	= krótko	celer-is celeriter = szybko

Jako przysłówki występują często skostniałe formy przymiotników lub rzeczowników: l

a. w accusatiwie: partim = częściowo, statim = natychmiast, iunctim = łącznie; l
multum = wiele, paulum — mało, tantum — tyle, nimitan = zbytnio, ceterum = zresztą, l
potissimum = najbardziej, plurimum = najwięcej, facile = łatwo, saepe = często.

b. w ablatiwie: retro = rzadko, merita = słusznie, zasłużenie, subito = nagle, l
sero = późno, tuto = bezpiecznie; forte (od fors) = przypadkiem, sponte = dobrowolnie; l
gratis — za darmo.

c. połączeń przyimkowych: denuo = znowu, imprimis = przede wszystkim, «&••
viam = naprzeciw

d. połączeń z czasownikiem: scilicet (scire licet) = mianowicie, videlicet (viderem
licet) — zapewne.

STOPNIOWANIE PRZYSŁÓWKÓW

Przysłówki urobione od przymiotników stopniują się. Jako comparatiwu przysłówk używa się comparat. przymiotnika w acc. sing. na rodzaj nijaki; superlatiwus przysłów* tworzy się od superl. przymiotnika za pomocą przyrostka -e.

positivus	comparativus	superlativus
alte = wysoko	altius = wyżej	altissime = najwyżej, b. wysoko
pulchre = pięknie	pulchrius = piękniej	pulcherrime = najpiękniej, b. pięknie
breviter = krótko	brevius = krócej	brevissime = najkrócej, b. krótko
vehementer = gwałtownie	vehementius = gwaltowniej	vehementissimus = najgwaltowniej, b. gwałtownie
bene = dobrze	melius = lepiej	optime = najlepiej, b. dobrze
¹ małe *= źle	peius = gorzej	pessime = najgorzej, b. źle \

Należy zapamiętać
diu	= długo	j diutius	= dłużej	\| diutissime	= najdłużej ]
saepe	= często	\| saepius	= częściej	] sacpissime	= najczęściej
parum	= mało	\| minus	= mniej	\| minime	=» najmniej
magnopere	= bardzo	\| magis	= bardziej	j maxime	= najbardziej

LICZEBNIKI — NUMERALIA

Rozróżniamy:

liczebniki główne — cardinalia (cardo = zawias), odpowiadające na pytanie: Hel
liczebniki porządkowe — ordinalia (ordo = porządek), odpowiadające na pyta
nie: który z rzędu!
liczebniki podziałowe - distributiva (distribuo = dzielić), odpowiadające na py
tanie: po Hel
liczebniki wielorakie — multiplicativa, odpowiadające na pytanie: ilorakil
przysłówki liczebnikowe — adverbia numeralia, odpowiadające na pytanie:

14*

ile razy!

•

ZESTAWIENIE LICZEBNIKÓW

Cyfry		S 49 Liczbniki główne	850 Liczbniki porządkowe
arab.	rzym.	N. cardinalia	N. ordinalia
1	2	3	4
1	I	unus, a, um Jeden	primus, a, um pierwszy
2	II	duo duae duo	secundus (alter)
3	III	tres tres tria	tertius
4	IV	quattuor	quartus
5	V	quinque	quintus
6	VI	sex	sextus
7	VII	septem	septimus
8	VIII	octo	octavus
9	IX	novem	nonus
10	X	decem	decimus
11	XI	undecim	undecimus
12	XII	duodecim	duodecimus
13	xm	tredecim	tertius decimus
14	XIV	quattuordecim	quartus decimus
15	XV	quindecim	quintus decimus
16	XVI	sedecim	sextus decimus
17	xvn	septendecim	septimus decimus
18	XVIII	duodeviginti	duodevicesimus
19	XIX	undeviginti	undevicesimus
20	XX	viginti	vicesimus
21	XXI	viginti unus	vicesimus primus
		unus et viginti	unus et vicesimus
22	XXII	viginti duo	vicesimus alter
		duo et viginti	alter et vicesimus
28	XXVIII	duodetriginta	duodetricesimus
29	XXIX	undctriginta	undetricesimus
30	xxx	triginta	tricesimus
40	XL	quadraginta	quadragesimus
50	L	quinquaginta	quinquagesimus
60	LX	sexaginta	sexagesimus
70	LXX	septuaginta	septuagesimus
80	LXXX	octoginta	octogesimus
90	XC	nonaginta	nonagesimus

1	2	3	4
100	C	centum	centesimus
200	cc	ducenti, ae, a	ducentesimus
300	ccc	trecenti, ae, a	trecentesimus
400	CD	quadringenti, ae, a	quadringentesimus
500	D	quingenti, ae, a	quingentesimus
600	DC	sescenti, ae, a	sescentesimus
700	DCC	septingenti, ae, a	septingentesimus
800	DCCC	octingenti, ae, a	octingentesimus
900	CM	nongenti, ae, a	nongentesimus
1000	M (CO)	•1« mille	millesimus
2000	MM(il)	duo milia	bis millesimus
1000000	X	decias centena milia	decies centies millesimus
2000000	\|xx	vicics centena milia	vicies centies millesimus
10000000	E	centies centena milia	centies centies millesimus

§51 Liczebniki podziałowe		S 52 Przysłówki liczebnikowe
	N. distributiva	Adverbia numeralia
1	singuli, ae, a = po jednym	semel = raz
2	bini = po dwa	bis =dwa razy
3	terni	ter
4	quaterni	quater
5	quini	quinquies
6	seni	sexies
7 8 9	sepleni octoni noveni	septies octies novies
10	deni	decies
20	viceni	vicies
30	triceni	tricies
40	quadrageni	quadragies
50	quinquageni	quinquagies
60	sexageni	sexagies
70	septuageni	septuagies	]
80	octogeni	octogies
90	nonageni	nonagies
100	centeni	centies
200	duceni	ducenties	1
300	treceni	trecenties	Ł
400	quadringeni	quadringenties	I
500	quingeni	quingenties
600	sesceni	sescenties
700	septingeni	septingenties
800	octingeni	octingenties
900	nongeni	nongenties
1000	singula milia	milies
2000	bina milia	bis milies

Odmiana liczebników. Spośród liczebników głównych odmieniają się: unus, dno, tres, setki, milia (w liczbie mnogiej); nie odmieniają się liczebniki 4 - 20, dziesiątki, centum, mille (w singularis). Setki odmieniają się według pluralis deklinacji II i I: ducenti, ae, a; gen. ducentorum, -arum, -orum. Odmiana unus, duo, tres, milia przedstawia się następująco:

Nom.	unus, Oni, dnum	duo, duae, dud	tres, tria	mina
Gen.	unius	dudrum, duarum, duórum	trlum	mlllum
Dat.	Dni	duóbus, duabus, duóbus	trlbus	mlllbus
Acc.	iinum, un&m, unum	duós (duo), duas, dud	tres, tri&	mHI&
Abl.	uno, Ona, unó	duóbus, duabus, duóbus	trlbus	mlllbus

Uwaga. W połączeniu z plurale tantum unus tworzy także liczbę mnogą: unae litterae= jeden list. Podobnie jak duo odmienia się także ambo = obaj. Duo, ambo, viginti to resztki dawnej liczby podwójnej, dualis. (Por. § 13)

W połączeniu z rzeczownikami liczebniki główne są przydawkami przymiotnikowymi, jedynie milia (w liczbie mnogiej) łączy się z gen. rzeczownika. Odmieniamy zatem: quinque equi, quinque equorum, cum quinque equis; ducenti milites, ducentorum militum, cum ducentis militibus itd. ale duo milia militum, cum doubus milibus militum. Przy liczbach 21 - 98 kładzie się najpierw dziesiątki, potem jednostki (jak w języku polskim) albo najpierw jednostki potem dziesiątki złączone spójnikiem et (jak w języku niemieckim); trzydzieści sześć to triginta sex albo sex et triginta, pięćdziesiąt dwa to quinquaginta duo albo duo et quinquaginta. Przy liczbach większych zachowujemy kolejność jak w języku polskim: dwieście pięćdziesiąt pięć = ducenta quinquaginta quinque. Liczby dwucyfrowe, w których na miejscu jednostek jest 8 liib 9, wyraża się zwykle przez odejmowanie od pełnej dziesiątki: dwadzieścia osiem to duodetriginta (2 od 30), rzadziej viginti octo, siedemdziesiąt dziewięć to undeoctoginta (l od 80), rzadziej septuaginta novem.

Liczebniki porządkowe odmieniają się jak przymiotniki deklinacji II i I; podobnie liczebniki podziałowe z tym, że gen. plur. na rodzaj męski i nijaki ma zakończenie -um (nie -oram), odmieniamy zatem: seni, senae, sena; gen. senum, senarum, senum. Jedynie singuli ma gen. singulorum.

Liczebników podziałowych używa się:

a. przy mnożeniu: quinquies sena = pięć razy (po) sześć

b. przy pluralia tantum zamiast liczebników głównych. Mówimy: unae litterae,
binae litterae, trinae litterae, quaternae litterae = jeden, dwa, trzy, cztery listy. Natomiast
tną littera, duae litterae, tres litterae, quattuor litterae — jedna, dwie, trzy, cztery litery.
Liczebniki wielorakie — multiplicativa. W użyciu są następujące:

l 54

simplex duplex triplex quadruplex

= pojedynczy = podwójny = potrójny = poczwórny

quincuplex = pięcioraki

septemplex = siedmioraki

decemplex = dziesięcioraki

centuplex = stokrotny

Na pytanie który razi używano:

primum = po raz pierwszy, iterum = po raz drogi, tertium = po raz trzeci, postremum =

po raz ostatni.

Przy wyliczaniu: po pierwsze, po drogie itd. używano raczej przysłówków: primum, deinde, tum, ... tum ... postremo.

Ułamki. Podobnie jak w języku polskim licznik wyrażano przez liczebnik główny, mianownik przez liczebnik porządkowy; jeżeli jednak licznik jest mniejszy od mianownika o jeden, opuszcza się mianownik. Opuszcza się też licznik jeden.

Mówiono: ³/₅ = tres guintae (parteś), ⁷/₉ = septem nonae (partes); ²/₃ = duae partes, ³14. = tres partes, */s = guattuor partes; ¹/₂ = dimidia pars, ^l/₃ = tertiapars, V* = guarta pars.

Przy liczebnikach uwidacznia się szczególnie pokrewieństwo języków indoeuropejskich. Por. sex, gr. §§ (hex), poi. sześć, czeskie śest, niem. sechs, ang. six, franc. six, włoskie sei.

555 ZAIMKI - PRONOMINA

ZAIMKI OSOBOWE - PRONOMINA PERSONALIA

Osoba pierwsza		Osoba druga
Singularis
Nom.	«gd ja	tQ ty
Gen.	mSi	tfil
Dat.	mini	tibi
Acc.	me	te
Abl.	me	te
	m6cum	tecum
Pluralis
Ncm.	nos = my	vfts = wy
Gen.	nostri = nas nostrum = z nas	vestri was vestrum a 2 was
Dat.	nóbis	vobis
Acc.	nos	vós
Abl.	nóbis	vObis
	ndbiscum	vobiscum

§5$

ZAIMEK ZWROTNY - PRONOMEN REFLEXIVUM

3 os. sing. et		plur.
Nom.	_
Gen.	sui	₌	siebie
Dat.	sTbf	s=	sobie
Acc.	•1	•	siebie, się
Abl.	86	=	sobą
	secum	•	ze sobą

Zaimka zwrotnego używa się tylko w odniesieniu do osoby trzeciej. W odniesieniu do osoby pierwszej i drugiej używa się zaimków osobowych.

myję się = lavo me
myjesz się = lavas te
myje się = lavat se

myjemy się = lavamus nos myjecie się •= lavatis tos myją się = lavant se

Zaimki osobowe i zwrotny występują niekiedy w formach wzmocnionych partykułą -met: ggdmft, vosm&t, semSt; spotykamy też formy podwojone: sese, tete, także tute.

ZAIMKI DZIERŻAWCZE - PRONOMINA POSSESSIVA 5 s?

mSus, &, um tuus, &, um

= mój

= twój

nostgr, nostr&, nostrum vestei, vestrft, vestrum

= nasz — wasz

suus, &, um = swój

Zaimki dzierżawcze odmieniają się jak przymiotniki deklinacji II i I. Voc. sing. od meus jest ml: mlflll = mój synu ale mSafllla = moja córko.

Zaimki dzierżawcze występują też w formach wzmocnionych partykułą -pte: meopti, suopteilp.

ZAIMKI WSKAZUJĄCE - PRONOMINA DEMONSTRATIVA

hic haec hoc = ten (ten oto, ten mój, ten nasz, ten obecny) iste ista istud = ten (ten twój, ten wasz) ille illa illud = tamten, ów

§58

Odmiana

Singularis				Pluralis
Nom.	hic	haec	hóc	hi	hae	haec
Gen.		huius		hórum	harum	hórum
Dat.		hulc			his
Acc.	hunc	hanc	hóc	hds	has	haec
Abl.	hflc	hac	h6c		his

Nom.	iste	ista	istud	isti	istae	ista
Gen.		istius		istórum	istarum	istórum
Dat.		isti			istis
Acc.	istum	ist&m	istud	istOs	istas	ista
Abl.	istd	ista	istó		istis

Nom.	me	ma	illud	illl	illae	ilia
Gen.		illlus		illSrum	illarum	illórum
Dat.		illl			illis
Acc.	illum	ill&m	illud	illós	ilias	ill&
Abl.	illd	iiia	illo		illis

§59

ZAIMKI OKREŚLAJĄCE - PRONOMINA DETERMINATIVA

Is śa id = ten, on ipse ipsa ipsum = sam idem eadem idem = ten sam

Odmiana

Singularis					Pluralis
Nom.	Is	H	Id	61 (ii)		Sae	H
Gen.		Mus		6firum		6arum	6órum
Dat.		«i				6is (lis)
Acc.	6um	Um	Id	6os		65s	H
Abl.	6ó	6a	6ó			6is (lis)
Nom.	ipsS	ipsa	ipsum	ipsi		ipsae	ipsa
Gen.		ipsius		ipsórum		ipsarum	ipsórum
Dat.		ipsi				ipsis
Acc.	ipsum	ipsam	ipsum	ipsós		ipsas	ipsa
Abl.	ipso	ipsa	ipsó			ipsis	1

Singularis			Pluralis
Nom.	idem Sadem	Idem	eidem (iidem, eaedem	eadem
			idem)
Gen.	eiusdem		eórundem earundem	eórundem
Dat.	eidem		eisdem (iisdem,	isdem)
Acc.	eundem eandem	Idem	eosdem easdem	eadem
Abl.	eod;m eadem	eódem	eisdem (iisdem,	isdem)

l «o ZAIMKI WZGLĘDNE - PRONOMINA RELATIVA

qui quae qudd = który, a, e

quicumque quaecumque quodcumque = którykolwiek

quisquis quidquid = ktokolwiek

Singularis				Pluralis
Nom.	qui	quae	quod	qu!		quae		quae
Gen. Dat.	cuius cui				quOrum		quarum quibus		quorum
Acc.	quSm	quam	quod	quos		quas		quae
Abl.	quo	qua	quo			quibus
	quOcum	quacum	quocum			quibuscum

Powstałe z podwojenia quisquis odmienia oba człony cuiuscuius, cuicui, quemquem. Przy quicumque odmienia się tylko pierwszą część cuiuscumque, cuicumque itd.

ZAIMKI PYTAJNE - PRONOMINA INTERROGATIVA

t 61

rzeczownikowy: quls quld = kto col przymiotnikowy: qui quae quod = który, a, el

uter utrił fltrum = który z dwóch!

Odmiana

Nom.	quls	quld
Gen.	CU1US
Dat.	cui
Acc.	qu&m	quld
Abl.	quo	(qua re)

Zaimek pytajny qui, quae, quod odmienia się jak zaimek względny. O odmianie uter niżej.

Archaiczny abl. — qui = jak.

Zaimek pytajny quis występuje też w formie wzmocnionej: quisnam quidnam.

Należy podkreślić, iż forma dat. sing. cui jest jednosylabowa, ui jest dwugłoską.

ZAIMKI NIEOKREŚLONE - PRONOMINA INDEFINITA

§ 62

Forma rzeczownikowa		Forma przymiotnikowa
Sliquis	aliquid = ktoś, coś	nllqui	allqua	aliquod
quis	quid	qui	quae (qua)	quod
	(używamy po: si, nisi, ne, num, quo,		quanto)
QUid&m	quieldam	quid&m	quaedam	quoddam
quisquam	quidquam	ullus	ulla	ullum
quisplam	quidpl&m	quispl&m	quaepiam	quodpiam
quisquS	quidquo	quisquS	quaeque	quodquS
unusquisquS	unumquidquS	unusquisquS	unaquaequ6	Qnumquodqud
quivis	quidvis	quivis	quae vis	quodvis
quillbSt	quidllbSt	quillbet	quaelibSt	quodllbSt

Odmiana. Zaimki nieokreślone odmieniają się jak zaimek względny, z tym że cząstka ali-oraz przyrostki -dam, -piam itd. pozostają niezmienione.

Przy unusquisque odmieniają się oba człony: gen. uniuscuiusgue, dat. unicuique itd. Przy odmianie quidem m przed d przechodzi w n (upodobnienie pod względem miejsca artykulacji): quendam, quorundam, quarundam.

Nemó = nikt, nihil = nic, używa się tylko w niektórych przypadkach, inne formy uzu; się od nullus, nulla res. Odmiana supletywna przedstawia się następująco:

Nom. Gen.	nemó nullius	nftfl nullius rSl
Dat. Acc.	nemini nemTngm	nulli r6i nihH
Abl.	nullo	nulla re

W niektórych zwrotach używa się w abl. formy nlhłló: nihilo minus, pro nihilo putare.

PRZYMIOTNIKI ZAIMKOWE - ADIECTIVA PRONOMINALIA

Onus, &, um = jeden sólus, &, um = sam (jeden) tOtus, &, um = cały ullus, ń, urn = jakiś nullus, &, um = żaden

altór, altSra, um = jeden z dwóch fit6r, utrfi, um = który z dwóch

neutór, neutrń, um = żaden z dwóch uterqufi, utr&que, utrumque = każdy z dwóch ailus, a.ud = inny

W gen. sing. na wszystkie rodzaje występuje końcówka zaimkowa -ius w dat. sing. -1; inne przypadki tworzą się na wzór przymiotników deki. II i I. Jako gen. sing. do alius używa się alterius, jako dat. sing. alteri.

§65

ODPOWIEDNIKI ZAIMKOWE - PRONOMINA CORRELATTVA

Pytajne Interrogativa	Wskazujące. Demonstrativa	Nieokreślone Indefinita
qualls = jaki	talls = taki
quantus = jak wielki	tantus = tak wielki
quantum = ile	tantum = tyle	ailquantum = nieco
qu6t = ilu	tdt = tylu	aiiquot = kilka
fibl = gdzie	Ibi = tam	aiicubi = gdzieś
	hic = tu	usquam = gdzieś
	istic = tam	alibi = gdzie indziej
	illic = tam	ubiquS = wszędzie
qu6 = dokąd	eó = tam (dokąd)	aliquo = dokądś
	eódśm = tamże
	hOc = tu dotąd

Pytajne Interrogativa	Wskazujące Demonstrativa	Nieokreślone Indeflnita
	istuc = tam dotąd
	illuc = tam dotąd
undS = skąd	ind8 = stamtąd	ftlicundS = skądś
	hinc = stad	undlquS = zewsząd
	istinc = stamtąd illinc = stamtąd
qua = którędy	ea, hac = /ęrfy	ftllqua = którędy*
	istac = tamtędy
	illac = tamtędy
quando = kiedy	tum = w<«fy	aiiquando = kiedyś
	tunc = wtedy	umquam = kiedyś
quotiens = ile razy	tótiens = Otfe razy	&llquót!ens = kilka razy
qu&m = jak	t&m = tak
ut = jak	It& = /a/t	'
	sic = tak

Wiele zaimków ma odpowiedniki nieokreślone uogólniające, urobione przez dodanie •cumque, -vis, -libet, np. qualiscumque = jakikolwiek, quilibet, quivis = jaki bądź, jakikolwiek, quocumque = dokądkolwiek.

CZASOWNIK - VERBUM

W koniugacji łacińskiej podobnie jak w innych językach wyróżniamy:

1. trzy osoby — personae

osobę pierwszą, tj. osobę, która mówi (ja, my)

osobę drugą, czyli osobę, do której się ktoś zwraca (ty, wy)

osobę trzecią, czyli osobę, o której się mówi (on, ona, ono, oni, one)

2. dwie liczby — nomeri
singularis — liczbę pojedynczą
pluralis — liczbę mnogą

Liczba podwójna (dualis) w koniugacji łacińskiej zaginęła całkowicie.

3. sześć czasów — tempora
praesens — czas teraźniejszy
imperfectum — czas przeszły niedokonany
futorom primum — czas przyszły I
perfectum — czas przeszły dokonany
plosqoamperfectom — czas zaprzeszły
futurum exactum — czas przyszły II (uprzedni)

Pierwsze trzy czasy wiążą się przeważnie z aspektem niedokonanym (verbum infectum), dalsze trzy z aspektem dokonanym (verbum perfectum).

4. trzy tryby — modi

indicativus — tryb oznajmujący (orzekający)

coniunctivus — tryb przypuszczający Oączący, warunkowy)

imperativus — tryb rozkazujący

$«7

W prajęzyku był jeszcze optativus — tryb życzący; w języku łacińskim tryb ten zaginął, a jego funkcję przejął coniunctivus. Zachowały się tylko nieliczne resztki optatiwu (zob. § 125 i § 129).

5. dwie strony — genera verbi activum — strona czynna passivum - strona bierna

Prajęzyk miał jeszcze stronę zwrotną — medium, która w języku łacińskim zanikła, a jej funkcję objęło passivum.

Prócz form osobowych (verbum finitum) koniugacja łacińska ma jeszcze formy nie związane z osobami (verbum infinilum), zwane też pominą verbalia.

Trzy z nich mają charakter rzeczownikowy (substantiva verbalia):

infinitivus — bezokolicznik
gerundium — rzeczownik czasownikowy
supinum — celownik czasownikowy

Natomiast charakter przymiotnikowy (adiectiva verbalia) mają:

4. participia — imiesłowy.

Należy zaznaczyć, że łacina ma nie tylko kilka participiów, lecz także kilka form bezokolicznika.

Słowniki podają przy czasownikach tzw. formy podstawowe, np.: vinco, vinc&e, vici, victum = zwyciężam. Są to:

l osoba praesentis indicativi activi — vinco

infinitivus praesentis activi — vincSre

l osoba perfecti indicativi activi — vici

supinum — victum. Formy te określają nam tematy czasownika. Rozróżniamy bowiem:

temat praesentis

temat perfecti

temat supini.

Znajomość owych tematów jest nam potrzebna przy tworzeniu poszczególnych form czasownika, czyli przy jego odmianie. Przy tworzeniu form od tematu praesentis występują znaczne różnice między poszczególnymi grupami czasowników czyli koniugacjami. W języku łacińskim wyróżniamy cztery koniugacje; przynależność czasownika do poszczególnych koniugacji poznajemy najlepiej po formie infinitivi praesentis activi. Toteż poda-

jemy ją wśród form podstawowych.

Infinitivus praesentis activi kończy się

w koniugacji I (a) na -arę, np. laudare = chwalić

w koniugacji II (e) na -erę, np. monere = napominać

w koniugacji III (mieszanej) na -erę, np. legSre = czytać

w koniugacji IV (i) na -ire, np. punire = karać. Zamiast zakończenia infinitiwu podają słowniki niekiedy cyfrę oznaczającą koniugację, np. lando 1. laudavi, laudatum; vinco 3. vici, victum.

TEMAT PRAESENTIS

Temat praesentis różni się czasem od zasadniczego tematu czasownikowego. Spotykamy w praesens:

formę z reduplikacją, np. gigno, temat czasownikowy gen /fgn

z sufiksem -n, np. sino, tollo<tol-no

z infiksem -n-, np. vinco, temat czasownikowy mc-, tango, temat czasownikowy tog-

z przyrostkiem -sc, np. cognosco, perf. cognovi z przyrostkiem -/, np.flecto z przyrostkiem -t, np. capio, supinum captum Od tematu praesentis tworzy się: praesens indicativi activi et passivi praesens coniunctivi activi et passivi imperfectum indicativi et passivi imperfectum coniunctivi activi et passivi futurum primum indicativi activi et passivi imperativus I (praesentis) activi et passivi imperativus II (futuri) activi et passivi infinitivus praesentis activi et passivi participium praesentis activi participium futuri passivi (zwane też gerundivum) gerundium

f «8

PRAESENS INDICATIVI ACTIVI

Czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony czynnej

Koniugacja	I (a)	II (e)	III	IV (i)
Sing. 1 2 3	chwalę	napominam	zwyciężam	karzę
Sing. 1 2 3	laudd laudas laud&t	mondó mones monfit	vinco vincls vinclt	pumo punis punlt
Plur. 1 2 3	laudamus laudatis laudant	monSmus monetls monent	vincimus vincltls vincunt	punimus punitls punTunt

Formy poszczególnych osób różnią się przede wszystkim końcówkami. Forma laudo powstała przez ściągnięcie z *lauda-o. Charakterystyczną cechą końcówek strony biernej jest obecność głoski r (z wyjątkiem 2. os. plur.). Końcówki te występują także w coniunct. praes., w imperfectum i futurum — z tym, że w 2 os. sing. obok końcówki -ris spotykamy tam również końcówkę -re. Użycie strony biernej w łacinie jest znacznie częstsze niż w języku polskim, toteż podano tu przykładowo inne sposoby tłumaczenia łacińskiego pas-siwum na język polski.

«70

PRAESENS INDICATIVI PASSIVI Czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony biernej

Koniugacja	I	II	m	IV
	jestem, bywam chwalony chwalą mnie otrzymuję pochwalę	jestem, bywam upominany upominają mnie otrzymuję upomnienie	jestem, bywam zwyciężany zwyciężają mnie ponoszę klęskę	jestem, bywam karany karzą mnie ponoszę karę
Sing. 1 2 3	laudór laudarls laudatur	monSdr monerls monetur	vincor vincSrls vincltur	puniór puniris pimitifr
Plur. 1 2 3	laudamur laudamlni laudantur	monemur monemlnl monentur	vincimur vinclmlnl vincuntflr	punimur punimlni punluntur

171

PRAESENS CONIUNCTIVI ACTIVI Czas teraźniejszy trybu przypuszczającego strony czynnej

I	II	m	IV
chwaliłbym	upominałbym	zwyciężyłbym	karałbym
laudem laudes laudet	monSam monSas mongat	vincam vinci s vincat	puniam punias puniat
laudemus laudetis laudent	mongamus monfiatls monSant	vincamus vincatls vincant	puniamus puniatls puniant

872

PRAESENS CONIUNCTIVI PASSIVI Czas teraźniejszy trybu przypuszczającego strony biernej

1	n	m	IV
byłbym chwalony chwalono by mnie	byłbym upominany upominano by mnie	byłbym zwyciężany zwyciężano by mnie	byłbym karany karano by mnie
lauder lauderis (-re) laudetur	monSar mongarls (-re) mongatur	vincar vincaris (-re) vincltur	puniar punlarls (-re) punlatur
laudemur laudemlni laudentur	mongimifr monśamlni moneantur	vincamur vincimlni vincantur	puniamur puniamlnt puniantur

Cechą coniunctiwu w koniugacji I jest -e (laudem powstało z *lauda-em), w pozostałych koniugacjach występuje cecha -a. Zakres użycia coniunctiwu w łacinie nie pokrywa się z użyciem w języku polskim; podano tu tylko jeden ze sposobów tłumaczenia tych form, inne znajdzie czytelnik w odpowiednich paragrafach składni. Uwaga ta odnosi się także do innych czasów coniunctivi.

IMPERFECTUM INDICATIVI ACT1VI

§73

I	II	m	IV
c h wal ii e m	napominałem	zwyciężałem	koralem
laudabam laudabas laudabat	monebam rnonebas monebat	vincebam vincebls vincebat	puniebam punlebas punlebat
laudabamus laudabatis laudabant	monebamus monebatis monebant	vincebamus vincebatis vincebant	punlebamus punlebatis punlebant

IMPERFECTUM INDICATIVI PASSIVI

»74

I	II	ra	IV
byłem chwalony otrzymywałem pochwały	byłem upominany otrzymywałem upomnienie	byłem zwyciężany ponosiłem klęskę	byłem karany ponosiłem karę
laudabar laudabaris (-re) laudabatur	monebar monebaris (-re) monebatur	vincebar vincebaris (-re) vincebatur	punlebar punlebaris (-re) puniebatur
laudabamur laudabamlni laudabantur	monebamur monebamini monebantur	vincebamur vinceblmlni vincebantur	punlebamur puniebarrnni punlebantur

Charakterystyczna dla imperfectum indicativi jest cecha -ba-. Jest to zapewne dawna forma czasownika posiłkowego; mielibyśmy zatem do czynienia z formą złożoną jak w języku polskim: chwaliłem powstałe ze staropolskiego chwaliljeśm, chwalił jeś itd. Ślad owego pochodzenia stanowi tzw. ruchomość końcówek czasu przeszłego: dobrze to zrobiłeś albo dobrześ to zrobił.

IMPERFECTUM CONIUNCTIVI ACTIVI

l T5

chwaliłbym

upominałbym

zwyciężałbym

karałbym

laudarem laudares laudaret

monerem moneres moneret

vinc6rem vincfires vincfiret

punirem punlres

puniret

I	n	III	IV
laudaremus	monergmus	vinceremus	1 puniremus
laudaretis	moneretis	vinccretis	puniretis
laudarent	monerent	vincerent	punirent

176

IMPERFECTUM CONIUNCTIVI PASSIVI

I	II	ni	IV
bylbym chwalony	bylbym upominany	byłbym zwyciężany	bylbym karany
laudarer laudareris (-re) laudaretur	monerer monereris (-re) moneretur	vincfirer vincSreris (-re) vincSrfitur	punirer punireris (-re) puniretur
laudaremur laudaremlni laudarentur	moneremur moneremini monerent ur	vincSremur vincgremini vinc6rentur	puniremur puniremlni punirentur

177

Warto zwrócić uwagę na podobieństwo imperfecti coniunctivi z infinitiwem. Sufiks powstał z -se na skutek rotacyzmu (por. § 11).

FUTURUM PRIMUM INDICATIVI ACTIVI

I	II	m	IV
będę chwalił pochwalę	będę upominał upomnę	będę zwyciężał zwyciężę	będę karał ukarzę
laudabo laudabis laudabit	monebo monebls monebit	vincam vinces vincet	punlam punies puniet
laudabimus laudabltis laudabunt	monebimns monebltis monebunt	vincemns vincetis vincent	puniemus punietis punient

§78

FUTURUM PRIMUM INDICATIVI PASSIVI

I	II	m	IV
będę chwalony zostanę pochwalony otrzymam pochwalę	będę upominany zostanę upomniany, otrzymam upomnienie	będę zwyciężany zostanę zwyciężony, poniosę klęskę	będę karany zostanę ukarany poniosę karę
laudabor laudaberis (-re) laudabitur	monebor moceberis (-re) monebltur	vincar vinceris (-re) vincetur	punlar punieris (-re) punietur
laudabbnur laudablmlnl laudabuntur	monebimur moneblmlnl monebuntur	vincemur vincemlni vincentur	puniSmur puniemlni punientur

Należy zwrócić uwagę na różnicę, jaka zachodzi w tworzeniu futurum I między koniugacją I i II z jednej strony a koniugacją III i IV z drugiej. Futurum nie ma odrębnych form trybu przypuszczającego; jeżeli zachodzi potrzeba ich użycia, formy te opisuje się albo zastępuje (zob. § 268).

IMPERATIVUS I (PRAESENTIS) ACTIVI

179

	I	II	in	IV
S 2	lauda (po)chwal	mone upomni](-minaj)	vinc6 zwycięż(aj)	punl (u)karz
P2	laudate (po)chwalcie	monetę upominajcie upomnijcie	vinclte zwycięż(af)cie	punite (u)karzcie

IMPERATIVUS I (PRAESENTIS) PASSIVI

	I	U	III	IV
S 2	laudare	monere	vincSre	punire
	bądź chwalony	bądź upominany	bądź zwyciężany	bądź karany
P2	laudaminl	monemlru	vinclrrrini	punimlni

IMPERATIVUS II (FUTURI) ACTIVI

S 2 3

laudató laudato

moneto

vinclto

punitó

P2 3

laudatóte

laudantó

monetóte monentó

vincitdte vincunto

punitóte puniuntó

IMPERATIVUS II (FUTURI) PASSIVI

	I	II	III	IV
S 2 3	laudator laudator	monetor monetor	vincltor vincltor	punitor punttor
P3	laudantor	monentor	vincuntor	puniuntor

Imperatiwus II stosuje się wtedy, kiedy polecenie ma być wykonane później, stąd jego nazwa imperat. futuri; występuje szczególnie w testamentach, w ustawach. W passi-wum rzadko używany.

INFINITIVUS PRAESENTIS ACTIVI i n

I	II	m	IV
laudare chwalić, że chwale	monere upominać, że upominam	vincere zwyciężać, że zwyciężam	punire karać, że karzę

4 Wikarjak — Gramatyka

t «4 INFINITIVUS PRAESENTIS PASSIVI

I	n	m	IV
laudari być chwalonym że jestem chwalony	moneri być upominanym że jestem upominany	vinci być zwyciężanym że jestem zwyciężany	puniri być karanym że jestem karany

s «s

Przyrostek -re w infinit. praes. activi powstał z dawnego -se. Niekiedy spotykamy archaiczną formę infin. praes. pass. na -ier, np. accingier = accingl.

GERUNDIUM

Infmitivus traktowany jest jako rzeczownik w nominatiwie i accusatiwie (bez przyimka); w innych przypadkach uzupełnia go gerundium.

	I	II	m	IV
Nom.	(laudare)	(monere)	(vincSre)	(punlre)
Gen.	laudandi chwalenia	monendi	vincendi	puniendi
Dat.	laudandó chwaleniu	monendó	vincendo	puniendd
Acc.	(laudare)	(monere)	(vincSre)	(punire)
	ad laudandum do chwalenia	ad monendum	ad vincendum	ad puniendum
Abl.	laudandd chwaleniem	monendó	vincendo	puniendO

S86

PART1CIPIUM PRAESENTIS ACTIVI

Gen.

laudans laudantis chwalaciy)

monens monentis napominający)

vincens vincentis zwyciężając(y)

punlens

punientis karzac(y)

Participium praes. activi w łacinie jest odmienne, odmienia się według deklinacji trzeciej mieszanej; w języku polskim odpowiada mu imiesłów odmienny na -ący, -ąca, • lub przysłówkowy (nieodmienny) na -ąc.

•
9 «7 PARTICIPIUM FUTURI PASSIVI (GERUNDIVUM)

I	n	m	—j IV
laudandus, a, um mający być chwalonym	monendus, a, um mający być upominanym	vincendus, a, om mający być zwyciężanym	puniendus, a, um mający być karanym

Obok form na -endus występują też starsze formy na -updos, np. oriundus, de repetundi decemviri legibus scribundis.

TEMAT PERFECTIACITVI

Występują tu następujące formacje:

-vi, np. laudam, delevi, petlvi, punlvi
-ul, np. vet&i, monQi, rapQi
-si, np. mansi (praes. manSo), dixi (praes. dico), gessi (praes. gero), rlsi (praes. ridSo)
z reduplikacją, np. cielni (praes. cano), cGcurri (praes. curro)
ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej, np. venl (praes. vSnio), leg l (praes. iSgo)
ze wzdłużeniem i wymianą samogłoski rdzennej, np. fecl (praes. facio), egl (praes.
igo), cepl (praes. capie)
bez widocznej zmiany, np. vertl, defendl, statui.

Od tematu perfecti activi tworzy się: perfectum indicativi activi perfectum coniunctivi activi plusquamperfectum indicativi activi plusquamperfectum coniunctivi activi

futurum II (exactum) indicativi activi

. ,. .

infimtivus perfecti activi.

W tworzeniu tych form nie ma różnic między koniugacjami (por. § 67), zróżnicowane są jedynie tematy.

PERFECTUM INDICATIVI ACTIVI

S 88

•'

190

	-vi	-ui	-sl
	pochwaliłem	napomniałem	napisałem
S 1 2 3	laudavi laudavistl laudavit	monui monuisti monuit	scripsi scripsisti scripsit
Pl 2 3	laudavimus laudavistis laudaverunt (-5re)	monulmus monuistis monuerunt (-§re)	scripsimus scripsistis scripserimt (-ere)

Perfectum indicativi ma odmienne od innych czasów końcówki. W 2 os. sing., 2 os. plur. i 3 os. plur. właściwą końcówkę poprzedza przyrostek -is- (w 3 os. pl. -er). W trzeciej osobie plur. obok zakończenia -erunt występuje też -erę (u poetów także erunt, -erę, np. stStSrunt u Wergilego Aen. II 774). Wspomniany przyrostek -is wystę-też w innych formach urobionych od tematu perfecti.

PERFECTUM CONIUNCTIVI ACTIVI

pochwaliłbym

upomniałbym

napisałbym

laudavSrim laudavSris laudavSrit

monuSrim monuśris monuSrit

scrips8rim

scripsSris scripsSrit

S M

pochwaliłbym	^pomniałbym	napisałbym
laudaverlmus laudaverltis laudavfirint	monuerimus monuerltis monuSrint	scripserlmus scripserltis scripsSrint

«92

PLUSQUAMPERFECTUM IKDICATIVI ACTIVI

pochwaliłem (przedtem) pochwaliłem był

upomniałem (przedtem) upomniałem był

napisałem (przedtem) napisałem byl J

laudavsram laudaveras laudavSrat

monu&ram monuSras

monuSrat

scripsSram icnpuru

scripsSrat

laudaveramus ^laudaveratis laudavSrant

monueramus

monueratis monuSrant

scripseramus scripseratis scripsSrant

S 93

PLUSQUAMPERFECTUM CONIUNCTIVI

ACTIVI

pochwaliłbym (byf)

upomniałbym (był)

napisałbym (byl) II

laudavissem laudavisses laudavisset

monuissera monuisses monuisset

scrfpsissem scripsisses scripsisset

laudavissemus

laudavissetis laudavissent

monuissemus monuissetis monuissent

scripsissemus scripsissetis scripsissent

t 94

FUTURUM II INDICATIVI ACTIVI

pochwalę (przedtem)

upomnę (przedtem)

napiszę {przedtem)

laudavoro laudavfiris laudavfirit

monufiro

monuSris monugrit

scripsfiro scripsSris

scripsSrit

laudaverlmus laudaverltis laudavsrint

monuerimus monuerltis monuSrint

scripserlmus scripserltis scripsSrint

Formy futuri II activi z wyjątkiem l os. sing. brzmią jak formy perfecti coniuncth ich pochod/enie nie jest jednak to samo.

995

INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI

laudavisse

pochwalić, że pochwaliłem

monuisse

upomnieć, że upomniałem

scnpsisse

napisać, że napisałem

Występuje tu ta sama końcówka co w infin. praes. activi -se; poprzedzają charakterystyczny dla perfectum sufiks -is- (por. § 90).

W formacjach na -vi- występują często formy krótsze, synkopowane, np. laudastis laudavistis, nosse = novisse, laudarim — laudavgrim, audierit = audivSrit.

TEMAT SUPINI

Obserwujemy tu formacje na -tum, np. laudatum, lectum (praes. lego), -sum, np. clausum (praes. claudó), mansum (praes. maneo); niekiedy przyrostek ulega rozszerzeniu pod wpływem analogii, występując jako -itum, np. petitum, -utum, np. locutum. Od tego tematu urabia się:

supinum

.... «-i- • •

participium perfecti passivi

participium futuri activi

Supinum występuje w dwóch formach (przypadkach):

J 97

f »8

1	laudatum aby chwalić	monitum aby upominać	clausum aby zamknąć
2	laudata do chwalenia	monlta do upominania	clausfl do zamknięcia

Supinum na -om (acc.) występuje przeważnie przy czasownikach oznaczających ruch» np. venio lavatum, supinum na -u (abl.) przeważnie po przymiotnikach, np. facile dictu, horribile dictu. Z biegiem czasu zakres użycia supinum ulega ograniczeniu.

PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI

laudatus, a, um pochwalony

monltus, a, um napomniany

clausus, a, um zamknięty

PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI

l 100

laudaturus, a, um mający (zamiar) chwalić

monlturus, a, um

mający (zamiar) napominać

clausOrus, a, um mający (zamiar) zamknąć

Wymienione tu participium perfecti passivi, participium futuri activi w połączeniu ze słowem posiłkowym esse oraz supinum ze słowem irl — tworzą formy złożone (opisowe) czasownika.

§ 101

PERFECTUM INDICATIVI PASSIVI

zostałem pochwalony

zostałem napomniany

zostałem zamknięty

rsum laudatus, <es

^a' ** lest

rsum monltus, l_g

*•"* lest

rsum clausus, 1

^a> ^um lest

rsumus laudati, L_stis

^ae' ^a Isunt

rsumus ^monlti' Jestis ^ae' ^a Isunt

rsumus ^clausl> Jestis '^ae' ^a Isunt

t 102

PERFECTUM CONIUNCTTVI PASSIVI

zostałbym pochwalony

zostałbym napomniany

zostałbym zamknięty

rsim laudatus, K

a, um |_sit

f sin

monltus, L_is

a, um |_sit

rsim clausus L_Is

a, um }_sit

rsimus laudati, l._tis

^ae> ^a Isint

rsimus ^monlti' Jsitis ^ae' ^a Isint

rsimus ^dausi' |sitis ^ae> ^a Isint

103

PLUSQUAMPERFECTUM INDICATIVI PASSIVI
zostałem (przedtem) pochwalony	zostałem (przedtem) napomniany	zostałem (przedtem) zamknięty	E n sl C
reram laudatus, L_r._s ^a' ^um lerat	reram monltus, L_ras ^a- ^ lerat	reram clausus, l._s ^a' ^um lerat
reramus ^laudat1' hratis ^ae' ^a lerant	reramus ^monlti' Jeratis ^ae' ^a lerant	reramus ^clausł> gratis ^ae' ^a lerant.

S 101

PLUSQUAMPERFECTUM CONIUNCTIVI PASSIVI

zostałbym (przedtem) pochwalony

zostałbym (przedtem) napomniany

zostałbym (przedtem) zamknięty

ressem laudatus, \._s

*' ^um lesset

ressem ^mon!tus> Jesses ^a' ^um lesset

ressem ^clausus- ^esses ^a- ^um lesset

ressemus ^laudatl- jessetis ^ae ^a lessent

ressemus ^monlti> ^essetis ^ae> ^a lessent

ressemus ^clausl' ^essetis ^ae' ^a lessent

105

FUTURUM II (EXACTUM) INDICATIVI PASSIVI

zostanę (prttdtem) pochwalony

zostanę (przedtem) napomniany

zostanę (przedtem) zamknięty

rero laudatus, L_ris

^a' ^um lerit

rero ^monltus> Jeris ^a« «•» lerit

rero clausus, L_ris

^a' ^um lerit

rerlmus ^laudati> jerltis ^ae' ^a lerunt

rerimus ^monlt1' Jerltis ^ae« ^a lerunt

rerimus clausi, < eritis ae, a lerunt

INFINinVUS FUTURI ACTIVI

§106

	ie będę chwalił, że pochwalę	że będę napominał, że napomnę	że będę zamykał, że zamknę
a.c.i.	laudaturum,-) am. urn > esse os, as, a J	monitorom,") am, um > esse os, as, a J	clausurum,-) am, um > esse os, as, a J
n.c.i.	laudaturus, -\ a, um > esse i, ae, a J	moniturus, -j a, um > esse i, ae, a J	clausOrus, -j a, um > esse i, ae, a J

INFIN1HVUS FUTURI PASSIVI

że będę chwalony, że zostanę pochwalony	że będę napominany, że zostanę napomniany	że będę zamykany, że zostanę zamknięty
laudatum irl	monltum iri	clausum iri

1107

Uwaga. Infmitivus futuri passivi składa się z supinum oraz iri (infin. praes. pass, do eo), toteż niezależnie od rodzaju czy liczby nie ulega zmianie.

. .

KONIUGACJA III na -io

Koniugacja III jest koniugacją mieszaną. Obok tematów spółgłoskowych, np. lego, scribo, mamy mniej liczne tematy samogłoskowe na u, np. tribuo, statuo. Odmienną grupę stanowią czasowniki na -io, np. caplo, capSre, cepi, captum = biorę, chwytani. Część form (zwłaszcza przed er) występuje bez i:

infinitivus praesentis activi brzmi capSre, passivi capi

imperfectum coniunctivi activi — capSrem, passivi cap&rer

2 os. sing. praes. indic. passivi — capSris

2 os. sing. imperat. praes. activi — cape.

W innych formach urobionych od tematu praesentis i zachowuje się. Przypomina to nieco odmianę koniugacji IV, różnica jednak występuje w iloczasie: w koniugacji III i jest krótkie.

l 106

Pracsens indicat. <	fcapio, capis, capit ^ac ^1V1 lcaplmus, capltis, caplunt . fcaplor, capSris, capitur passivi lcapinjm^ capimJni, capluntur
Praesens coniunct.	activi — caplam, caplas itd. passivi — capiar, capiaris itd.
Imperfect. indic. f activi — capiebam, capiebas, itd. [_\| \passivi — capie bar, capie bar i s itd.
Futurum I indic. Jactivi — caplam, caples, caplet itd. \passivi — capifar, capieris, capietur itd.
Imperativus I activi	cape, capite
Imperativus II activi	capito, capito capitóte, capiunto

ZESTAWIENIE FORM I!

SIO»

Activum

Verbum f:

	[ Indicativus	Coniunctivus	Imperativus
S 1	laudo	laudem
J	laudas	laudes
3 Praesens	laudat	laudet
P 1	laudamus	laudemus
2 3	laudatis laudant	laudetis laudent	P 2 laudate

laudabas

laudabat

laudarem

laudares

laudaret

Futurum primum

laudabamus

laudabatis

laudabant

laudabo laudabis laudabit

laudablmus

laudabftis

laudabunt

laudaremus laudaret i s laudarent

S 2 laudato 3 laudato

P 2 laudatóte 3 laudanto

S HO

Verbum fini

Plusquamperfectum

Futurum exactum

laudavi laudavisti

laudavit

laudavlmus

Jaudavistis

laudaverunt (-ere) JaudavSram laudavSras laudavgrat

laudaveramus

laudaveratis

laudavsrant

laudavSro Iaudav8ris JaudavSrit

laudavSrim

laudavSris

laudavSrit

laudaverlmus

Jaudaveritis

laudavSrint

laudavissem

iaudavisses

laudavisset

laudavissemus

laudavissetis

laudavissent

laudaverfmus

iaudaverlfis

laodavMm

KONIUGACJI I -a

finitum — infectum

Passivum

Indicativus	Coniunctivus	Imperativus
laudor	lauder
laudaris	lauderis (-re)	S 2 laudare
laudatur	laudetur
laudamur	laudemur
laudamini	laudemini	P 1 laudamini
laudantur	laudentur
laudabar	laudarer
laudabaris (-re)	laudareris (-re)
laudabatur	laudaretur
laudabamur	laudaremur
laudabamlni	laudaretnlni
laudabantur	laudarentur
laudabor
laudaberis (-re)		S 2 laudator
laudabitur		3 laudator

laudabJmur
laudabimini
laudabuntur		P 3 laudantor

finitum — perfectum

{111

Indicativus				Coniunctivus
laudatus,	a,	um	sum	laudatus,	a,	um	sim
laudatus,	a,	um	es	laudatus,	a,	um	sis
laudatus	a,	um	est	laudatus,	a,	um	sit
laudati,	ae,	a	sumus	laudati,	ae,	a	simus
laudati,	ae,	a	estis	laudati,	ae,	a	sitis
laudati,	ae,	a	sunt	laudati,	ae,	a	sint
laudatus,	a,	um	eram	laudatus,	a,	um	essem
laudatus,	a,	um	eras	laudatus,	a,	um	esses
laudatus,	a,	um	erat	laudatus,	a,	um	esset
laudati,	ae,	a	eramus	laudati,	ae,	a	essemus
laudati,	ae,	a	eratis	laudati,	ae,	a	essetis
laudati,	ae,	a	erant	laudati,	ae,	a	essent
laudatus,	a,	um	ero
laudatus,	a,	um	eris
laudatus,	a,	um	erit
laudati,	ae,	a	erlmus
laudati,	ae,	a	eritis
laudati,	ae,	a	erunt

S 1U

ZESTAWIENIE FORJ Verbujn infinitui

Activum

Substantiva verbalia	Adiectiva verbalia j
Infinitivus praesentis laudare = chwalić, że chwalę	Participium praesentis laudans, ntis = chwalący, a, e, chwaląc J
Infinitivus perfecti laudavisse = pochwalić, że (po)chwalilem
Infinitivus futuri laudaturum, am, um) os, as, a J^esse	Participium futuri laudaturus, a, um = mający chwalić
laudattirus, a, uml
i, ae, a j^es= że będę chwalił, że pochwalę
Gerundium (laudare) laudandi chwalenia laudando (laudare) ad laudandum laudando
Supinum (venio) laudatum = aby chwalić (difficilis) laudatu = do chwalenia

KONIUGACJI I c.d.

- Nomina verbalia

§m

Passivum

Substantiva verbalia	Adiectiva verbalia
Infinitivus praesentis laudari = być chwalonym, że jestem chwalony
Infinitivus perfecti laudatum, am, uml os, as, a J^esselaudatus, a, um) i, ae, a )^esse= zostać pochwalonym, że zostałem pochwalony, że byłem chwalony	Participium perfecti laudatus, a, um = (po)chwalony
	.
Infinitivus futuri laudatum iri = że zostanę pochwalony.	Participium futuri (gerundivum) laudandus, a, um = mający być chwalonym

• .

. .

1113

zestawienie!

Verbuml

Activum

	Indicativus	Coniunctivus	Imperativus
S 1	monSo	mongarn
2	monet	moneas	S 2 mone
3	monet	moneat
Praesens
Pl	monemus	moneamus
2	monetis	moneatis	P 2 monetę
3	monent	moneant
S 1	monebam	monerem
2	monebas	moneres
3	monebat	moneret
Imperfectum	monebamus	moneremus
2	monebatis	rnoneretis	1
3	monebant	monerent
S 1	monebo
2	monebis		S 2 moneto
3	monebit		3 moneto
Futurum primum	moneblmus
2	monebitis		P 2 monetSte
3	monebunt		3 monento

1114

Verbur

	Indicativus	Coniunctivus
S 1	monui	monuSnm
2	monuisM	monuSris
3	monuit	monuSrit
Perfectum
Pl	monuimus	monuerimus
2	monuistis	monuerltis
3	monuerunt (-erę)	monufirint
S 1	monuśram	monuissem
2	monueras	monuisses
3	monuórat	monuisset
Plusquamperfectum	monueramus	monuissemus
2	monueratis	monuissetis
3	monugrant	monuissent
S 1	monuśro
2	monuSris
3	monuSrit
Futurum exactum
P 1	monuerlmus
2	monuerltis
3	monuCrint

FORM KONIUGACJI II

finitum — infectum

Passivum

Indicativus	Coniunctivus	Imperativus
monSor moneris monetur monemur monemini monentur	monSar monearis (-re) moneatur moneamur moneammi	S 2 monere P 2 monemini
monSor moneris monetur monemur monemini monentur	moneantur	S 2 monere P 2 monemini
monebar monebaris (-re) monebatur monebamur monebamlni \|\| monebantur	monerer monereris (-re) moneretur moneremur moneremlni monerentur
monebor moneberis (-re) monebltur monebtour monebimini monebuntur	.	S 2 monetor 3 monetor P 3 monentor

finitum — perfectum

sus

Indicativus				Coniunctivus
monltus,	a,	um	sum	monltus,	a,	um	sim
monltus,	a,	um	es	monltus,	a,	um	sis
monltus,	a,	um	est	monltus,	a,	um	sit
monlti,	ae,	a	sumus	monlti,	ae,	a	sitnus
monlti,	ae,	a	estis	monlti,	ae,	a	sitis
monlti,	ae,	a	sunt	monlti,	ae,	a	sint
monltus,	a,	um	eram	monltus,	a,	um	essem
monltus,	a,	um	eras	monltus,	a,	um	esses
monltus,	a,	um	erat	monltus,	a,	um	esset
monlti,	ae,	a	eramus	monlti,	ae,	a	essem us
monlti,	ae,	a	eratis	monlti,	ae,	a	essetis
1 J monlti,	ae,	a	erant	monlti,	ae,	a	essent
monltus,	a,	um	ero	-
monltus,	a,	um	eris
monltus,	a,	um	erit
monlti,	ae,	a	erimus
monlti,	ae,	a	eritis
monlti,	ae,	a	erunt

ZESTAWIENIE FORI

S 116

Verbum infinitum

Activum

Substantiva verbalia

Adiectiva verbalia

Infinitivus praesentis

monere = upominać, że upominam

Participium praesentis

monens, ntis = upominając, upominający, a, e

Infinitivus perfecti

monuisse = upomnieć, że upomniałem, że upominałem

esse

Infinitivus futuri monitorum am, um) os, as, a/ monitarus a, um i, ae, a = że będę upominał że upomnę

Participium futuri

monitarus, a, um = mający (zamiar) upominać

Gerundium

(monere)

monendi upominania

monendo

(monSre)

ad monendum

monendo Supinum

(venio) monitom = aby upominai

(difficilis) monitu = do upomnienia






			-

KONIUGACJI U c.d.

- Nornina verbalia

ł lic

Passivum

Substantiva verbalia	Adiectiva verbalia
Infinitivus praesentis moneri = być napominanym, że jestem napominany	•
Infinitivus perfecti monitum, am, um) os, as, a) ^essemonltus, a, um,) i, ae, a) "" = zostać napomnianym, ze zostałem napomniany, że byłem upominany	Participium perfecti monltus, a, um = upomniany, upominany .
Infinitivus futuri monitum id = że zostaną napomniany, że będę upominany	Participium futuri (gerundivum) monendus, a, um = mający byt nym, ten, którego należy upomnieć	upomina-

•

-•

ZESTAWIENIE FORM

$117

Verbuml

Activum

	Indicativus	Coniunctivus	Imperativus
S 1	vinco	vincam
2	vincis	vincas	S 2 vince
3	vincit	vincat
Praesens			1
P 1	vincimus	vincamus
2	vincltis	vincatis	P 2 vinclte
3	vincunt	vincant
S 1	vincebam	vincSrem
2	vincebas	vinc6res	.
3	vincebat	vincfiret
Imperfectum	vincebamus	vinceremus	. J
			1
2	vincebatis	vinceretis
3	vincebant	vincSrent
S 1	vincam
2	vinces	'•	S 2 vinclto
Futurum	vincet		3 vinclto
primum p j	vincemus
2	vincetis		P 2 vincitOte
3	vincent		3 vincunto

§ 1»

Verbun

\| Indicativus		Coniunctivus
S 1	vici	vicSrim
2	vicisti	vicSris
3	vicit	vicSrit
Perfectum	viclmus	vicerlmus
2	vicistis	vicerltis
3	vicerunt (-ere)	vicSrint
S 1	vicSram	vicissem
2	vicSras	vicisses
3	vicSrat	vicisset
Plusquamperfectum	viceramus	vicissemus
2	viceratis	vicissetis
3	vic€rant	vicissent
S 1	vic6ro
2	vicSris
Futurum	vicSrit
exactum p j	vicerlmus
2	vicerltis
3	vfcSrint

koniugacji m

initum — infectum

Indicativus

Coniunctivus

Imperativus

vincor	vincar
vincSris	vincaris (-re)	S 2 vincsre
vincltur	vincatur	j
vinclmur	vincamur
vincimlni	vincamlni	P 2 vincimlni
vincuntur	vincantur
vincebar	vincSrer
vincebaris (-re)	vincer6ris (-re)
vincebatur	vincergtur

vincebamur vincebamlni	vinceremur vinceremlni
vincebantur	vincerentur
vincar
vinceris (-re)		S 2 vincltor
vincetur		3 vincltor

vincemur
vincemlni
vincentur		P 3 vincuntor

finitum — perfectum

iii»

Indicativus

Coniunctivus

victus, a, um	sum	victus, a, um sira
victus, a, um	es	victus, a, um sis
victus, a, um	est	victus, a, um sit
victi, ae, a	sumus	victi, ae, a simus
victi, ae, a	estis	victi, ae, a sitis
victi, ae, a	sunt	victi, ae, a sint
victus, a, um	eram	victus, a, um essem
victus, a, um	eras	victus, a, um esses
victus, a, um	erat	victus, a, um esset
victi, ae, a	eramus	victi, ae, a essemus
victi, ae, a	eratis	victi, ac, a essetis
victi, ae, a	erant	victi, ae, a essent
victus, a, um	ero
victus, a, um	eris
victus, a, um	erit
victi, ae, a	erlmus
victi, ae, a	erltis
victi, ae, a	erunt

5 Wikarjak — Gramatyka

§120

ZESTAWIENIE FORMJ Verbum infinitum -I

Activum

Substantiva verbalia	Adiectiva verbalia
Infinitivus praesentis vinc6re = zwyciężaó, że zwyciężam	Participium praesentis vincens, ntis = zwyciężając, zwyciężający, a, e
Infinitivus perfecti vicisse = zwyciężyć, że zwyciężyłem, że zwyciężałem	=>
Infinitivus futuri victQrum am, um) os, as, a) ^essevictQrus a, urn) i,ae,a)^esse<= że będę zwyciężał, że zwyciężę	Participium futuri victurus, a, um = mający (zamiar) zwyciężyć ;
Gerundium (vincSre) vinccndi zwyciężania vincendo (vincSre) ad vincendum vincendo	1
Supinum (venio) victum = aby zwyciężyć (diflicilis) victu = do zwyciężenia	1

KONIUGACJI III c.d. - Nojnina verbalia

S 120

Passivum

Substantiva verbalia	Adiectiva verbalia 1
Infinitivus praesentis vinci = być zwyciężanym, że Jestem zwyciężany
Infinitivus perfecti victuni, am, urn) os, as, t] ^essevictus, a, urn] i, ae, a) ^esse= zostać zwyciężonym, że zostałem zwyciężony, że byłem zwyciężany	Participium perfecti victus, a, urn = zwyciężony, zwyciężany , .
Infinitivus futuri victum iri = że zostanę zwyciężony, że będę zwyciężany	Participium futuri (gerundivum) vincendus, a, um = mający byt zwyciężanym, ten, którego należy zwyciężyć

§121

ZESTAWIENIE FORMI

VerbunJ

Activum

	Indicativus	Coniunctivus	Imperativus
S 1	capio	capiam	i
2	capis	capias	S 2 cape
3	capit	capiat
Praesens _p _}	caplmus	capiamus
2	capltis	capiatis	P 2 caplte
3	caplunt	capiant
S 1	capiebam	capSrem
2	capiebas	capSres ^r
3	capiebat	capSret
Impcrfoctum
	capiebamus	capSremus	1
2	capiebatis	capfiretis
3	capiebant	capSrent
S 1 2	capiam capies		S 2 caplto
Futurum	capiet		3 caplto
primum p j	capiemus
2	capietis		P 2 capitdte
3	capient		3 capiunto

Verbt

Indicativus

Coniunctivus

c c c c c c

Cl Ci

ca ca a ca

Pcrfectum

S 1

2 3

P 1

2 3

cćpi cSpisti cepit

cepJmus cepistis ceperunt (-erę)

cep8rim cgpfiris dpMt

cepfirlmus cepSrltis cepfirint

Plusquamperfectum

S 1

2 3

P 1

2 3

cepSram cepSras cSpśrat

cepfiramus cepfiratis cepSrant

cepissem cepisses cepisset

cepissemus cepissetis cepissent

Futurum exactum

S 1 2

P 1

2 3

cepSro cepśris cep6rit

cepSrlmus cepSrltis

cepSrint

KONIUGACJI III na -io

finitum — infectum

Passivum

Indicativus	Coniunctivus	Imperativus
caplor	caplar
capSris	capiaris (-re)	S 2 capćre
capltur	capiatur
caplmur	capitaur
capimlni	capiamlni	P 2 capimlni
capiuntur	capiantur
capiebar	capSrer
capiebaris (-re)	capereris (-re)
capiebatur	caperetur
capiebamur	caperemur
capiebamlni	caperemini
capiebantur	caperentur
caplar
capieris (-re)		S 2 capltor
capietur		3 capltor

capiemur
capiemlni
capientur		P 3 capiuntor

finitum — perfectum

i m

Indicativus	Coniunctivus
captus, a, um sum	captus, a, um sim
captus, a, um es	captus, a,	um sis
captus, a, um est	captus, a, um sit
capti, ae, a sumus	capti, ae, a simus
capti, ae, a estis	capti, ae, a sitis
capti, ae, a sunt	capti, ae, ł	i sint
captus, a, um eram	captus, a, um essem
captus, a, um eras	captus, a, um esses
captus, a, um erat	captus, a,	um esset
capti, ae, a eramus	capti, ae, a essemus
capti, ae, a eratis	capti, ae, a essetis
capti, ae, a erant	capti, ae, i	i essent
captus, a, um ero
captus, a, um eris
captus, a, um erit
capti, ae, a erlmus
capti, ae, a erltis
capti, ae, a erunt

§ 124

ZESTAWIENIE FORM Verbum infinitujn -I

Activum

Subslantiva verbalia	Adiectiva verbalia 1
Infinitivus praesentis capśre = brat, że biorę	Participium praesentis capiens, ntis = biorąc, biorący, a, e ]
Infinitivus perfecti cepisse = wziąć, że wziąłem, że bratem
Infinitivus futuri captdrum, am, urn) } pccp	Participium futuri captflrus, a, urn = mający (zamiar) brat 1
os, as, a/ ^ecapturus a, uml i, ae, a) ^esse= że będę brał, że -wezmę	• H
Gerundium (capfire) capiendi brania capiendo (capSre) ad capiendum capiendo
Supinum (venio) captum = aby brać (difficilis) captu => do brania	1

•

[KONIUGACJI Ul na -io c. d.

- Nojnina verbalia

S 124

Passivum

Substantiva verbalia	Adiectiva verbalia
Infinitivus praesentis capi = być branym, że jestem brany
Infinitivus perfecti captum am. urn] J esse os, as, a/ captus, a, um)~~ i, ae, a) «» = zostać wziętym, że zostałem wzięty, że byłem brany	Participium perfecti captus, a, um = brany, wzięty
Infinitivus futuri captum iri = że zostanę wzięty, że będę brany	Participium futuri (gerundivum) capiendus, a, um = mający być branym, ten, którego należy wziąć

ZESTAWIENIE FORMI

§125

Verbuml

Activum

	Indicativus	Coniimctivus	Imperativus
S 1	psuto	punlam
2	punis	punlas	S 2 puni
3	punit	punlat
Praesens
P 1	pununus	puniamus
2	punitis	puniatis	P 2 punite
3	punlunt	punlant
S 1	puniebam	punirem
2	puniebas	punires
3	puniebat	puniret
Imperfectum	puniebamus	puniremus
2	puniebatis	puniretis
3	puniebant	punirent
S 1	punlam
2	punles		S 2 punlto
Futurum	punlet		3 punito
primutn p ]	puniemus
2	punietis		P 2 punitOte
3	punient		3 puniunto

S 126

Verbuji

Indicativus

Coniunctivus

S 1 2 3 Perfectum

2 3

punivi punivisti punivit

punivimus punivistis puniverunt

punivSrim punivSris punivdrit

puniverlmus puniverltis

punivSrint

S 1 2 3 Plusquamperfectum

2 3

punivSram punivSras

punivSrat

puniveramus puniveratis punivSrant

punivissem punivisses punivisset

punivissemus

punivissetis punivi ssent

S 1 2 3 Futurum exactum

2 3

punivgro punivSris puniv8rit

punivertmus puniverltis punivcrint

KONIUGACJI IV finitum — infectum

Passivum

Indicativus	Coniunctivus	Imperativus
punlor puniris puaitur puaimur 1 punimtni puniuntur	puniar puniaris (-re) puniatur puniamur puniamlni puniantur	S 2 punire P 2 punimini
puniebar puniebaris (re) puniebatur puniebamur	punirer punireris (-re) puniretur puniremur
puniebantur	. punirentur
puniar punieris (-re) punietur puniomur puniemini punientur		S 2 punitor 3 punitor P 3 puniuntor

finitum — perfectum

§ 127

Indicativus				Coniunctivus
punitus,	a,	urn	sum		punitus,	a,	um	sim
punitus,	a,	um	es		punitus,	a,	um	sis
- punitus,	a,	um	est		punitus,	a,	um	sit
puniti,	ae,	a	sumus		puniti,	ae,	a	simus
puniti,	ae,	a	estis		puniti,	ae,	a	sitis
puniti,	ae,	a	sunt		puniti,	ae,	a	sint
punitus,	a,	um	eram		punitus,	a,	um	essem
punitus,	a,	um	eras		punitus,	a,	um	esses
punitus,	a,	um	erat		punitus,	a,	um	esset
puniti,	ae,	a	eramus		puniti,	ae,	a	essemus
puniti,	ae,	a	eratis		puniti,	ae,	a	essetis
puniti,	ae,	a	erant		puniti,	ae,	a	essent
punitus,	a,	um	ero
punitus,	a,	um	eris
punitus,	a,	um	erit
puniti,	ae,	a	erlmus
puniti,	ae,	a	erltis
puniti,	ae,	a	erunt

$127

ZESTAWIENIE FORM Verbum infinitum -

Activum

Substantiva verbalia	Adiectiva verbalia II
Infinitivus praesentis punire = karać, że karzę	Participium praesentis puniens, ntis = karząc, karzący, a, e
Infinitivus perfecti punivisse = ukarać, że ukarałem, że koralem
Infinitivus futuri puniturum am, um } os,as,a)^essepunitOrus a, um ) i.ae.a)⁶⁸⁸⁶= że będę koral, że ukarzę	Participium futuri punitOrus, a, um = mający (zamiar) karat
Gerundium (punire) puniendi karania puniendo (punire) ad puniendum puniendo
Supinum (venio) punitum = aby karat (difficilis) punitu = do ukarania

KONIUGACJI IV c.d.

- Nomina verbalia

§12«

Passivum

Substantiva verbalia	Adiectiva verbalia
Infinitivus praesentis puniri = być karanym, że Jestem karany
Infinitivus perfecti punitum, am, um] os,as_)aj^essepunitus, a, um) Lać.)"" = zostać ukaranym, że zostałem ukarany, że bylem karany*	Participium perfecti punitus, a, um = karany, ukarany
Infinitivus futuri punitum iri = że zostanę, ukarany, że będę karany	Participium futuri (gerundivum) puniendus, a, um = mający byt nym, ten, którego należy ukarać	kara-

1129

VERBA DEPONENTIA

Są to czasowniki mające formy strony biernej, a znaczenie czynne np. I hortor, hortari, hortatus sum = napominam, zachęcam

II verSor, vereri, veritus sum = boję się

TU loquor, loqui, locutus sum = mówię patlor, pati, passus sum = cierpię

IV mentior, mentiri, mentitus sum = kłamię.

Nazwa deponens (plur. deponentia) pochodzi od czasownika deponere = odŁ pozbyć się; tak gramatycy rzymscy nazwali czasowniki, które niejako pozbyły się for strony czynnej.

Jednakże deponentia zachowały ze strony czynnej:

participium praesentis activi, np. hortans
participium futuri activi, np. hortaturus
infinitivus futuri activi, np. hortaturum esse
gerundium, np. hortandi, hortando itd.
supinum, np. hortdtum, hortatu.

Natomiast participium futuri passivi (gerundivum) ma znaczenie bierne: horta = mający być napominanym, ten, którego należy napominać.

Niektóre deponentia mają participium perfecti passivi ze znaczeniem biernym (ot czynnego), np. dimensus = odmierzony, partitus = podzielony, comitatus = otc towarzyszami.

Warto wspomnieć, iż participium perfecti passivi niektórych czasowników czynny ma znaczenie czynne, np. cenatus = zjadłszy obiad, pransus = zjadłszy śniadanie, potta •• = napiwszy się, praeteritus = ten, który minął (przeszedł), przeszły, adultus = doro

Deponens orior, orlri, ortus sum = powstaję, tworzy niektóre formy według koniug trzeciej: indic. praes. orior, or&ris, oritur, orimur, orimini, oritmtur; imperativus praes. orl orimini; coniunctivus imperfecti orirer według koniugacji III albo orirer według IV. Podob nie odmieniają się composita z wyjątkiem adorior, które ma formy regularne we koniugacji IV.

DEPONENTIA KONIUGACJI I

§130

Zestawienie form

	Indicativus	Coniunctivus	Imperativus I
			S 2 hortare = zachęca)
	zachęcam	zachęcałbym	P 2 hortamlni
	hortor hortaris	horter horteris (re)	Imperativus II
	hortatur	hortetur	S 2 hortator
Praesens			3 hortator
	hortamur	hortemur	P 3 hortantor
	hortamlni	hortemlni
	hortantur	hortentur
76

	Indicativus	Coniunctivus	Infinitivus
	zachęca/cm	zachęcałbym	praesentis
	hortabar	hortarer	hortari = zachęcać,
	hortabaris (re)	hortareris (re)	że zachęca
fmper-	hortabatur	hortaretur	perfecti
			hortatum esse
fectum	hortabamur hortabamlni	hortaremur hortaremlni	(am, umitd.) = zachęcić, że zachęcił
	hortabantur	hortarentur
			fiitnri flptivi
	będę zachęcał		lULUXl tl\- l 1 V 1 hortatQrQm esse
	hortabor		(am, um itd.)
	hortaberis (re)		= że będę zachęcał
Futurum	hortabftur		Participium
primum	hortablmur		praesentis activi
	hortabimini		hortans, ntis = za-
	hortabuntur		checajajc(y)
	zachęciłem	zachęciłbym	perfecti
			hortatus, a, um = za-
	rsum hortatus 1 \ 6S	rsim hortatusl_is	chęciwszy, ten, który
	^a- ""Ust	a, um[_sit	zachęcił
Perfectum			futuri activi
	rsumus ^hortatilestis ^ae- Hsunt	rsimus ^horHsitis ^ae' ^alsint	hortaturus, a, um = mający zachęcać futuri passivi
	zachęciłem (był)	zachęciłbym (był)	(gerundivum)
	(etan.	ressem	hortandus, a, um
Plusquam-perfecturn	hortatus .l ^a- ^umlerat reramus ^hortat'jer_atis •"• ^alerant	^hortatus esses ^a- ^umle_SSet ressemus ^hortatiJessetis ^ae' ^alessent	= mający być zachęconym, ten, którego trzeba zachęcić
Plusquam-perfecturn			Gerundium hortandi = zachęcania
	zachęcę		hortando itd.
Futurum	rero ^hortaHeris ^a' ^umlerit		Supinum I hortatum = aby zachęcić
exactum	rerlmus ^hortatilerltis a p n l		Supinum II hortatu = do zachę-
	^ae' ^alerunt		cania

DEPONENTIA KONIUGACJI H Zestawienie form

§ IM

	Indicativus	Coniunctivus	Imperativus
	verfior ver8ris	verSar verearis (re)	S 2 verere P 2 veremlni
	vergtur	vereatur	Imperativus II
Praesens	veremur	vereamur	S 2 veretor
	veremlni	vereamlni	3 veretor
	verentur	vereantur	P 3 verentor

	Indicativus	Coniunctivus	Infinitivus
			praesentis
	verfibar	vererer	vereri
Imper-	verSbaris (re) verebatur	verereris (re) vereretor	perfecti
fectum	verebamur	verergmur	veritum esse (am, um itd.)
	verebamlni verebantur	vereremlni vererentur	futuri activi
			veriturum esse
	verebor		(am, um itd.) •
	verebfiris (re)
Futurum	verebltur		Participium
primum	vereblmur		praesentis activi
	verebimini		verens, ntis
	verebuntur		perfecti
	(-sum	rsim	verltus, a, um
	verttus 1	^ventus Jsis	futuri activi
	^a- ^um Ust	a, um ^	veriturus, a, um
Perfectum
	(sumus ^verlti lestis	rsimus ^ventl Jsitis	futuri passivi (gerundivum)
	^ae' ^a Isunt	^ae' ^a Isint	verendus, a, um 1
			Gerundium verendi verendo
Plusquam-	feram ^verltus Jeras ^a'^um lerat	ressem ^ventus ]esses ^a' ^um Uset	Gerundium verendi verendo
perfectum	reramus ^veritl gratis	ressemus ^veriti Jessetis	itd. \|
perfectum	reramus ^veritl gratis	ressemus ^veriti Jessetis	,_
	*> Urant	^ae' ^a Usent	Supinum I
			veritum
	Cero ™^ńius Jeris		Supinum II J
Futurum	^a'^um lerit		verltu
exactum	rerlmus ^veriti Jeritis ^ae' ^a lerunt		J

§ 132

DEPONENTIA KONIUGACJI IH Zestawienie form

	Indicativus	Coniunctivus	Imperativus I S 2 loqufire
			Imperativus I S 2 loqufire
	loquor	loquar	P 2 loquimTni
	loqudris loqultur	loquaris (re) loquatur	Imperativus n
Praesens	loqulmur loquimlni	loquamur loquamlni	S 2 loquitcr 3 loquTtor
	loquuntur	loquantur	P 3 loquuntor

	Indicativus	Coniunctivus	Infinitivus
Imperfec-tum	loquebar loquebaris (re) loquebatur loquebamur loquebamlni loquebantur	loqufirer loquereris (re) loqueretur loqueremur loqueremini loquerentur	praesentis loqui perfecti locutum esse (am, um itd.) futuri activi
	loquar loqueris (re)		(am, um itd.)
Futurum primum	loquetur loquemur loquemlni loquentur		Participium praesentis activi loquens, ntis
Perfectum	rsum locutus 1 ^a'^um lest . fsumus ^locfltl Ltis ^ae- ^a Isunt	rsim locatusl_ls a, um \|_sit rsimus ^locfltl Isitis ^ae'^a Isint	perfecti locfltus, a, um futuri activi locuturus, a, um futuri passivi (gerundivum)
	reram locfltus 1	ressem locatus 1	loquendus, a, um
Plusquam-perfectum	^a> ^w lerat reramus ^locfltl gratis ^ae- ^a lerant	^a« "n lesset . ressemus ^locfltl Jessetis "• ^a lessent	Gerundium loquendi loquendo itd.
Futurum exactum	rero ^Iocatu0eris ^a'^um lerit rerlmus ^locflti lerltis ^ae' ^a lerunt		Supinum I locutum Supinum II locQtu

DEPONENTIA KONIUGACJI Ul na -tor Zestawienie form

•

S 133

	Indicativus	Coniunctivus	Imperativus I S 2 patSre
			Imperativus I S 2 patSre
	patlor	patlar	P 2 patimlni
	patoris patltur	patiaris (re) patiatur	Imperativus II
Praesens	patlmur	patiamur	S 2 patltor
	patimlni	patiamlni	3 patltor
	patiuntur	patiantur	P 3 patiuntor

	Indicativus	Coniunctivus	Infinitivus
			praesentis
	patiebar	patgrer	pati
	patiebaris (re)	patereris (re)	perfecti
Imperfec-	patiebatur	pateretur	passum esse
tum	patiebamur	pateremur	(am, um itd.)
	patiebammi patiebantur	pateremTni paterentur	futuri activi
	patiar		(am, um itd.)
	patieris (re)
Futurum	patietur		Participium
primum	patiemur patiemlni patientur		praes. activi patiens, ntis , perfecti
			praes. activi patiens, ntis , perfecti
	rsum	rsim
	passus 1	passus l_ls	passus, a, um
	a, ura [_esi	a, um (_sit	futuri activi
Perfectum	rsumus	rsimus	passurQs, a, um
	passi 1 _estj	s sitis	futuri passivi
	^ae' ^a Isunt	"• ^a Isint	(gerundivum)
	reram	ressem	patiendus, a, um
Plusquam-	P^flssus Jeras ^a'^um lerat	^passus jesses ' Lesset
Plusquam-	P^flssus Jeras ^a'^um lerat	^passus jesses ' Lesset	Gerundium
pcrfectum
	reramus	ressemus	patiendi
	^passi gratis	P^assl Jessetis	patiendo
	^ae'^a lerant	^ae« ^a lessent	itd.
	rero passus 1 ._g		Supinum I
Futurum	^a> ^um (.erit		passum
exactum	rerlmus		Supinum n
	P^assl jerltis		passu
	^ae' ^a (eiunt

S IM

DEPONENTIA KONIUGACJI IV

Zestawienie form

	Indicativus	Coniunctivus	Imperativus 1
			S 2 mentire
	mentlor	mentiar	P 2 mentimlni
	mentiris mentitur	mentiaris (re) mentiatur	Imperativus n
Praesens	mentimur	mentiamur	S 2 mentitor
	mentimini	mentiamini	3 mentitor
	mentiuntur	mentianlur	P 3 mentiuntor M

Imperfec-turn

Indicativus

Coniunctivus

Infinitivus

praesentis mentiri

perfecti mentitum esse (am, um itd.)

futuri activi mentitOrum esse (am, um itd.)

mentiebar mentiebaris (re) mentiebatur

mentiebamur mentiebamlni mentiebantur

mentlrer mentireris (re) mentiretur

mentiremur męntiremlni

mentirentur

Futurum

primum

mentiar mentieris (re) mentietur

mentiemur mentiemlni mentientur

Participium

praes. activi mentlens, ntis

perfecti mentitus, a, um

futuri activi mentitflrus, a, um

futuri passivi (gerundivum) mentiendus, a, um

Perfectum

rsum menlltus J _M

-.- fc

rsumus ^mentiti Jestis ^ae'^a Isunt

rsim mentitus 1 ^

a, um [_sit

. rsimus ^mentttlJsitis ^ae'^a Isint

Plusquam-perfectum

reram mentitus 1

^a' ^m lerat

_T . reramus ^mentltl Jeratis ^ae'^a lerant

ressem ^mentitus Jesses ^a' ^um lesset

. ressemus ^mentitl lessetis ^ae'^a lessent

Gerundium

mentiendi mentiendo itd.

Futurum

exactum

feto mentitus l_—

^a> ^ lerit

rerlmus ^mentttl Jerftis ^ae' ^a lerunt

Supinurn I mentitum

Supinum II mentitu

VERBA SEMIDEPONENTIA

Kilka czasowników tworzy część form według strony czynnej, a część według biernej; są to tzw. semideponentia, czyli półdeponentia. Wyróżniamy tu dwie grupy: a) czasowniki, które zachowują się jak deponentia (czyli mają formy strony biernej a znaczenie czynne) w formach urobionych od tematu perfecti, b) czasowniki, które zachowują się jak deponentia w formach urobionych od tematu praesentis. Są to:

a. audeo, audere, ausus sum = odważam się, śmiem
gaudeo, gaudere, gavisus sum = cieszę się
fido, fidere, fisus sum = ufam

confido, confidere, confisus sum = ufam difFIdo, diffidere, diffisus sum = nie ufam soleo, solere, solitus sum = mam zwyczaj, zwyklem

b. revertor, reverti, reverti = wracam

1195

8 Wiltarjak — Gramatyka

S136

OSOBLIWOŚCI KONIUGACJI

Czasowniki dico — mówię, duco — prowadzę, facio = robię, fero = niosę (bard
często używane w mowie codziennej) mają w 2. os. sing. imperativi praes. activi for
skróconą, apokopowaną (zob. § 10): dic, duć, fac, fer. W pluralis synkopowana jest for
ferte = nieście, regularne są dicite, ducite, facite. Skrócone formy mają też composilj
do duco, fero; np. adduc, confer. Natomiast composita do facio mają regularne for
confice, effice.
Od scio =» wiem w prozie klasycznej używa się tylko imperatiwu II: scito = wie
scitóte = wiedzcie.

Niekiedy spotkać można formy archaiczne: (a) coniunct. praes. duim = dem, dutnt = dent; (b) coniu perfecti dixim = dixerim, faxim = fecerim, ausim = ausus sim — są to ślady dawnego trybu ży cząceg (optatiwu — por. § 145 i 149); (c) futurum exactum/oxo = fecero, capso = cepem.

FORMY PODSTAWOWE CZĘŚCIEJ UŻYWANYCH CZASOWNIKÓW

8137

KONIUGACJA I

Perfectum na -ri
laudo	laudare	laudavi	laudatum = chwalę
orno	ornare	orna vi	ornatum = ozdabia

W ten sam sposób urabia formy podstawowe przeważna część czasowników niugacji I

Perfectum na -ui
cubo	cubare	cubui	cubltum =		= leżę 1
veto	vetare	vetui	vetltum =		= zakazuję
Perfectum ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej				1
iuvo lavo	iuvare lavare	i Q vi la vi	iutum = lautum =		wspieram myję j
Perfectum z reduplikacją
do	d&re	dSdi	dńtum =		daję j
sto	stare	steti	statum =		stoję •

KONIUGACJA n

S 138

Perfectum na -ni
monSo	monere	monui	monltum = napominam
habeo	habere	habui	habltum = mam
09000	nocere	nocui	nocltum = szkodzę
placeo	placere	placui	placltum = podobam się
taceo	tacere	tacui	tacltum = milczę
doceo	docere	docui	doctum = uczę
misceo	miscere	miscui	mixtum = mieszam
teneo	tenere	tenui	tentum = trzymam
censeo	censere	censui	censum = oceniam, sądzę
doleo	dolere	dolui	— = boleję
egeo	egere	egui	— = potrzebuję
floreo	florere	florui	— = kwitnę
lateo	latere	latui	— = ukrywam się
iaceo	iacere	iacui	= leżę
pareo	parere	parui	— = jestem posluszny
studeo	studere	studui	— = usiłuję
timeo	tjmere	timui	— = boję się

Perfectum na -vi
deleo	delere	delevi	deletum = niszczę
fleo	flere	flevi	fletum = plączę
Perfectum na -si
ardeo	ardere	arsi	arsum = plone
haereo	haerere	haesi	haesum = tkwię
iubeo	iubere	iussi	iussum = rozkazuję
maneo	manere	rnansi	mansum= zostaję
rideo	ridere	risi	risum = śmieję się
suadeo	suadere	suasi	suasum = radzę
augeo	augere	auxi	auctum = powiększam
torqueo	torquSre	torsi	tortum = kręcę
luceo	lucere	luxi	— = świecę
urgeo	urgere	ursi	— = cisnę
Perfectum z reduplikacją
mordeo	mordere	momordi	morsum = gryzę
pendeo	pendere	pependt	— = wiszę
Perfectum ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej
caveo	cavere	cavi	cautum = strzegę się
faveo	favere	favi	fautum = sprzyjam
foveo	fovere	fovi	fótum = grzeję, pielęgnuję
moveo	movere	mfivi	mótum = poruszam
sedeo	sedere	sedi	sessum = siedzę
video	videre	vidi	visum = widzę

8139

KONIUGACJA III

Perfectum ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej
16go	ISgSre	l«gi	lectum = zbieram, czytam 1
emo	emSre	emi	emptum = kupuję
vinco	vincSre	vlci	victum = zwyciężam
relinquo	relinqugre	reliqui	relictum = pozostawiam
fuglo	fugSre	fOgi	fugitum = uciekam
Perfectum ze wzdłużeniem i wymianą samogłoski rdzennej
&go	figSre	egi	actum = pędzę, działam \
caplo	capSre	cepi	captum = biorę
facio	facśre	feci	factum = czynią
frango	frangSre	fregi	fractum = lamie
Perfectum bez zmiany samogłoski rdzennej
ocOo	exuSre	exui	exQtum = zdejmuję
minuo	minuSre	minui	minfltum= zmniejszam
statuo	statuśre	statui	statutum = stawiam
tribuo	tribuSre	tribui	tribatum = udzielam
solvo	solvSre	solvi	solutum = rozwiązuję
metuo	metuśre	metui	- = boję się
accendo	accendSre	accendi	accensum = zapalam
verto	vertSre	verti	versum = obracam

Perfectum na -si
carpo	carp&e	carpsi	carptum = zrywam
nubo	nubdre	nupsi	nuptum = wychodzę
			za mąż
scribo	scribSre	scripsi	scriptum = piszę
sumo	sumCre	sumpsi	sumptum = biorę
dico	dicSre	dud	dictum = mówię
dfleo	ducSre	duxi	ductum =prowadzę
conspicio	conspioSre	conspexi	conspectum = oglądam
iungo	iungdre	iunxi	iunctum = łączę
tógo	teggre	texi	tectum = pokrywam
tr&ho	trahśre	traxi	tractum = ciągnę
v8ho	veh6re	vexi	vectum = wiozę
struo	strudre	struxi	structum = buduję
V1VO	vivSre	vixi	victum = żyję
gSro	gerSre	gessi	gestum = prowadzę
flro	urSre	ussi	ustum = palę
claudo	claudSre	clausi	clausum = zamykani
divldo	dividSre	divisi	divisum = dzielę
lado	ludSre	lasi	Idsum = bawię się
cedo	cedSre	cessi	cessum = ustępuję
mitto	mittSre	misi	missum = posyłam
fluo	fluSre	fluxi	fluxum = płynę

Perfectum na -vi
pfto	pet&re	petlvi	petitum = żądam
quaero	quaergre	quaesivi	quaesitum = szukam
cuplo	cupore	cupivi	cupitum = pragnę
s8ro	serSre	sevi	s&tum = sieję
sino	sinSre	sivi	sltum = pozwalam
Perfectum na -ui
colo	colfire	colui	cultum = uprawiam
r&plo	rapSre	rapui	raptum = 'porywam
s6ro	serfire	serui	sertum = łączę
gigno	gign^re	g6nui	gSnltum = rodzę
pono	ponSre	posui	posltum = kładę

VERBA INCHOATIVA

Verba inchoativa są to czasowniki oznaczające początek czynności lub wchodzenie w jakiś stan:

exardesco	exardescgre	exarsi	exarsum = zaczynam
			plonąi
cresco	crescSre	crevi	cretum — rosnę
cognosco	cognoscSre	cognovi	cognltum = poznaję
quiesco	ąuiescśre	quievi	quietum = spoczywam
maturesco	maturescdre	maturui	— = dojrzewam

KONIUGACJA IV

i 140

Perfectum na -?i
audio	audire	audivi	auditum = słyszę
punio	punire	punivi	punitum = karzę

W ten sposób urabia formy większa część czasowników IV koniugacji.

Perfectum na -ui
apSrio	aperire	aperui	apertum	= otwieram
Perfectum na -si
sentio haurio vincio	sentire haurire vincire	sensi hausi vinxi	sensum haustum vinctum	= czuję = czerpię = wiążę
Perfectum ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej
v6nlo	vfinire	veni	ventum	= przybywam

S Ul

DEPONENTIA KONIUGACJI I

hortor

hortari

hortatus sum

= zachęcam

Tak urabiają formy wszystkie deponentia koniugacji I.

g 142

	UtLrUNUN 1 1A KUN	1UUAUF1 11
verSor	vcreri	verltus sutn	= bój f się
rfior	rgri	r&tus sum	— sadzę
pollicSor	polliceri	pollicltus sum	= obiecuję
fatfior	fatgri	fassus sum	= wyznaję

S 143

DEPONENTIA KONIUGACJI III

Idquor	Idqui	locfltus sum = mówię
s$quor	sSqui	secdtus sum = idę za kimś
qufiror	quM	questus sum = skarżę się
labor	labi	lapsus sum = ślizgam się
mórlor	mori	mortuus sum = umieram
		ale moritOrus
aggrgdlor	aggrSdi	aggressus sum = uderzam
pfttlor	p&ti	passus sum = cierpię
Qtor	mi	flsus sum b używam
amplector	amplecti	amplexus sum = obejmuję
adipiscor	adipisci	adeptus sum = osiągam
proficiscor	proficisci	profectus sum = wyruszam
ulciscor	ulcisci	ultus sum = mszczę się
obliviscor	oblivisci	oblitus sum = zapominam
nascor	naści	natus sum = rodzę się
reminiscor	reminisci	— = przypominam sobie
irascor	irasci	iratus sum = gniewam się

S 144

DEPONENTIA KONIUGACJI IV

partlor	partiri	partitus sum	= dzielę
larglor	largiri	largltus sum	= obdarzam
mentJor	mentiri	mentitus sum	= kłamię
mollor	mollri	molitus sum	= usiłuję
potlor	potlri	potitus dum	= opanowuję
orfor	oriri	ortus sum	= powstaję
ordlor	ordiri	orsus sum	= zaczynam
metlor	metlri	mensus sum	= mierzę

VERBA ANOMALA - CZASOWNIKI NIEREGULARNE ODMIANA CZASOWNIKA POSIŁKOWEGO sam, esse, fui = jestem

11«

	Verbum finitum infectum
	Indicativus	Coniunctivus		Imperativus
S 1	sum = jestem	sim = byłbym
2	es	sis		S 2 es = bądź
3	est	sit
Praesens _p _J	sumus	simus
2	estis	sitis		P 2 este = bądźcie
3	sunt	sint
S 1	Sram = byłem	essem = byłbym
2	im	esses
3	8rat	esset
Imperfectum	Sramus	essemus
2	gratis	essetis
3	frant	essent
S 1	Sro = będę
2	Ml			S 2 esto = bądź
3	Ml			3 esto = niech będzie
Futurum I
Pl	8rlmus •	^
2	Srltis			f 2 estóte = bądźcie
3	Srunt			3 sunto = niech będą
Verbum finitum peifectum				Verbum infinitum
	Indicativus	Coniunctivus		Partie! pium prą es.
S 1	fui = fty/em	fuSrim = byłbym		tylko od złożeń zob. § 146
2	fuisti	fudris
3	fuit	fu6rit		Participium fu tur i
Perfectum 2	fuimus fuistis	fufiilmus fu6rltis		futflrus, a, um = mający być, przyszły
3	fuerunt	fuSrint
	(fuere)
S 1 2	fuSram = fryfem (był) (Hm	fuissem = byłbym (był) fuisses		Infinitivus praes. esse = być, że jestem
Plusquam-	fudrat	fOisset		Infinitivus perfecti
perfectum p i	fuSramus	fuissemus		fuisse — że byłem
2	fudratis	fuissetis		Infinitivus futuri
3	fflSrant	fuissent		futdrum (am, um)
S 1	Alra		esse
2	fućris		albo
Futurum	fućrit		fore
exactum p \	fućrlraus		= że będę
2	fuentis
3	fuerint

•

Uwagi. Coniunctivus imperfecti brzmi essem, esses... albo forem, fores... Infinitivus futuri: turum esse albo fore.

W odmianie czasownika sum występują dwa różne tematy: (1) es||s w wyniku rotacyzmu es przechodzi w er (por. poi. jestem, staropol. jesm obok są); (2) fu-<bhu- (por. poi. być, byłem). Praesens coniunctivi sim < siem stanowi resztki dawnego optatiwu, czyli trybu życzącego.

l 14« COMPOSITA DO sum

Podobnie odmieniają się composita:

absum	a bessę	afui	= jestem oddalony
			jestem nieobecny
adsum	adesse	adfui	= jestem obecny
		lub affui	pomagam
desum	deesse	defui	= nie ma mnie
			brak mnie
intersum	interesse	interfui	= uczestniczę
praesum	praeesse	praefui	= jestem na czele
			dowodzę
obsum	obesse	obfui	= szkodzę
supersum	superesse	superfui	= pozostaję (przy życiu)
insum	inesse	infui	= jestem w czy mi
subsum	subesse	-	= jestem pod czymś

Do czasowników absum oraz praesum używa się par^icipium praesentis absens obecny, praesens = obecny, teraźniejszy

m? Pewne odchylenia w odmianie wykazują: possum, posse, potui = mogę prosum, prodesse, profui = pomagam a. Possum powstało z *potsum (potesuro) drogą asymilacji; t przed samogłc zachowało się, przed s upodobniło się.

	Indicativus	Coniunctivus	Participium
S 1	possum	possim	potens = możny
2	potes	possis
3	potest	possit
Praesens	_w
P 1	possumus	possimus
2	potestis	possitis
3	possunt	possint
S 1	po teram	possem
2	poteras	posscs
3	poterat	posset
Imperfectum	poterfimus	possemus
2	poteratis	possetis
3	potćrant	possent

	Indicativus	Coniunctivus	Participium
S 1	potSro
2	potgris
3	potSrit
Futuium I	potSrlmus
2	potfirltis
3	potgrunt		1

Perfectvun potui od czasownika *poteo, -erę; formy od tematu perfecti prawidłowe. b. Prosom powstało z *prod-sum; d zachowało się przed samogłoską.

	Indicativus	Coniunctivus	Imperativus I
S 1	prósum	prosim	prodes
2	prodes	prosis	prodeste
3 Praesens _pj	pródest prósumus	prosit prosimus	Imperativus II
2 3	pródestis prósunt	prositis prosint	prodesto prodesto
S 1	prodSram prodSras	prodessem prodesses	prodestóte prosunto
Imperfectum	proderat prodśramus	prodesset prodessemus	Infinit. prą e s.
2 3	prodSratis	prodessetis	prodesse

S 1 2	prodfiro prodSiis		Infinit. per f. profuisse
3 Futurum I P i	prodSrit	.	Infinit. futuri
2 3	prodśrTtis prodfirunt		profuturum esse

p r r •

Formy od perfectum profui — jak zwykle.

ODMIANA CZASOWNIKA fero, ferre, tuli, latum = niosę * "*

Niektóre formy od tematu praesentis urabia ten czasownik bez samogłoski tematycznej.

Praesens indicativi

Imperfectum coniunctivi

Imperativus

S 1

activi 2 3

fSro fers fert

S 1 ferrem activi 2 ferres 3 ferret

I activi: fer ferte

2 3

fSrlmus fertis fgrunt

P 1 itd.

2 3-

I passivi: ferre ferimini

Praesens indicativi		Imperfectum coniunctivi	Imperativus
passivi S 1	fSror	passivi S 1 ferrer	II activi:
2	ferris fertur	2 ferreris 3 ferretur	ferto ferto
Pl 2	ferlmur ferimlni	P 1 itd. 2	fertfite ferunto
3	fervratur	3	D! passivi: fertor fertor feruntor
Infinitivus praesentis
activi: ferre passivi: ferri

§ 149

Inne formy tworzą się prawidłowo według koniugacji III.

Perfectum t&li, pierwotnie reduplikowane* tetuli (stąd do r&f&ro perfectum brzmi rettuli z podwójnym / Supinum latum powstało z "tlatum.

COMPOSITA DO fero

affSro	afferre	attuli	allatum = przynoszę
aufSro	auferre	abstuli	ablatum = zabieram
			unoszę
conffiro	conferre	contuli	collatum = znoszę
			porównuję
diffgro	differre	distuli	dilatum = odkładam
efTSro	efferre	«tuli	elatum = wynoszę
infgro	inferre	intuli	illatum = wnoszę
offSro	offerre	obtuli	oblatum = ofiaruję
perfSro	perferre	Ijertuli	perlatum = przenoszę
refSro	referre	rettuli	relatum = odnoszę
			opowiadam
(tollo,	tollere)	sustuli	sublatum= podnoszę
			usuwam

ISO

ODMIANA CZASOWNIKÓW volo, nolo, mało

v61o, velle, volui = chcę; nólo, nolle, nolui <nólo = ne volo) = nie chcę mało, malle, malOi (mało = magis v51o) = wolę

Indicativus					Coniunctivus
	Praesens
S 1 2 3	volo vis vult	nólo non vis non vult	malo mavis mavult	v81im vSlis vSlit		nólim nólis nólit	malim malis malit
P 1 2 3	volumus vultis volunt	nolumus non vultis nolunt	malumus mavultis malunt	v61imus vfilitis volint		nolimus nólitis nólint	malimus malitis rnalint

Imperfectum
voldbam volcbas Ud.	nólebam nólebas itd.	malebam malebas itd.	vellem nollem maiłem velles nolles malles itd. itd. itd.
Futurum primum			Imperativus
vdlam vdles itd.	nolam nftles itd.	malam males itd.	I noli nOlite
Participium praesentis vdlens nSIens			II nolito, nolito nólitóte, nólunto
Infinitivus praesentis
velle nolle malle

Obok form vult, vultis spotyka się także volt, voltis. Infinitivus praes. velle <vel-se, imperfectum coniunct-wllem<vel-sem, Praesens indicat. 2 os. sing. vis urobione jest od innego tematu: *veis, por. in-vltus-

ODMIANA CZASOWNIKA eo, fre, Ti, itnm = idę 1151

	Indicativus	Coniunctivus	Imperativus	Infinitivus	Participium
	eo	dam		ire	lens,
Praesens	is It imus	Mi tat źamus	i	(gerundium) eundi iundo	duntis TT
	itis	ćatis	ite	ćundum
	6unt	cant		ćundo
Imperfectum	ibam ibas itd.	irem ires itd.
Futurum I	i bo Fbis itd.		ito Ito	iturum (am, um) esse	iturus, a, um
			itóte
			eunto
	Ii	iSrim		isse
	isti	JSris
Perfectum	Ht Hmus istis	itd.		.
	lerunt
Plusquam-perfectum	ISram ISras itd.	issem isses itd.
Futurum «netom	ISro Idris itd.
W passivum tworzy eo formy trzeciej osoby singularis: itur = idzie się, ibatur = szło się itd. Gerundivum w zwrocie eundum est = trzeba iść

8152

COMPOSITA DO eo

ab6o	abire	abli	abltum = odchodzę
adSo	adire	adli	aditum = przychodzę
ex8o	exirc	exii	exltum = wychodzę
in8o	inire	inli	initum = wchodzę
interSo	interlre	interli	interltum = ginę
circumSo	circumire	circumii	circumltum = obchodzę
redSo	rediie	redli	reditum = wracam
perSo	perire	perli	perltum = ginę
praeterSo	praeterire	praeterfi	praeterltum = przechodzę, mijam
subSo	sublre	subli	subitum = podchodzę
transSo	transire	transli	transttum = przechodzę
venSo	venire	venli (pass. do vendo) = idę na sprzedaż J

Wedhig eo odmieniają się także defectiva (por. § 155): queo, quire, quivi (quii) = mogę nequeo, nequire, nequivi (nequii) = nie mogę

Częściej w użyciu są tylko formy praesentis i imperfecti.

(153

ODMIANA CZASOWNIKA fio, fleri, (factus sum) = staję się

	Indicativus	Coniunctivus
			Imperalivus 1
	8?	fiam fias	n fite
	fit	fiat
Praesens
	fimus i	fiamus	Infinitivus prac s, 1
	fitis	fiStis	nSri
	fiunt	fiant
Imperfectum	fiebam	fKrem	1
	fiebas itd,	flSres itd.
Futurum 1	fiam
	fics itd.

W formach urabianych od tematu praesentis fio zastępuje passivum czasownika fac, dotyczy to także tych czasowników złożonych z facio, które zachowują samogłoskę np. patefacio pass. patefio, commonefacio pass. commonefio. Natomiast composita, w rych a przechodzi w i, tworzą normalnie passivum według koniugacji III na -io, np, ficio pass. conficior, afficio pass. afficior.

Jako participium perfecti do fio używa sięjgctys, ą, urn. Participium to występujj w formach złożonych: perfecti, plusquamperfecti, futuri exacti. Używa się też gerundi jaciendus._g. urn

Participium futuri (activi) oraz infinitivus futuri (activi) zastępuje się przez odpowiedni formy słowa posiłkowego esse. Participium zatem brzmi: futurus, a, urn, infinitivus fut for e albofuturum esse.

Występuje tu więc zjawisko suplety wizmu (uzupełniania się).

OBOCZNE FORMY CZASOWNIKA edo

t 154

Czasownik Sdo, SdSre, edi, esum = jem (oraz composita) obok regularnej odmiany według koniugacji III tworzy pewne formy bez samogłoski tematycznej; w wyniku zmian fonetycznych (dt>st, ds>ss) przybierają one postać, którą łatwo pomylić z formami słowa posiłkowego esse (Por. poi. jadl, jeść).

Praesens indic.

śditis

activi: es = Sdis, est = edit, estis = eams

passivi: estur = gdltur Imperfectum coniunct. activi:

essem, esses, esset, essemus, essetis, essent = SdSrem, Sderes itd. Imperativus I: es = ede, este = edite Imperativus II: esto = Sdlto, estóte = 5d7tóte Infinitivus praes. activi: esse = edSre

VERBA DEFECTIVA - CZASOWNIKI Z NIEPEŁNĄ ODMIANĄ

$ iss

1. Tylko formy od tematu perfecti tworzą: coepi, coepisse = zacząłem memmi, memmisse = pamiętam ódi, odisse = nienawidzę

Perfectum indicat.	coepi coepisti coepit coeplmus coepistis coeperunt		mSmlni ni8ministi mSmlnit mSmlnlmus mSmlnistis mSmlnerunt		Cdi odisti ódit ódlmus ódistis oderunt
Perfectum coniunct.	coepćrim coepśris itd.		mSmlnSrim mSmlndris itd.		oddrim odSris itd.
Plusquamperf. ind.	coepSram coepSras itd.		mSmlnfiram meminSras itd.		6d6ram ódSras itd.
Plusquamperf. con.	coepissem coepisses itd.		mśmlnissem mfiminisses itd.		ódissem ódisses itd.
Futurum exactum ind.	coepfiro coepSris itd.		mSmlnfiro mSmlneris itd.		ódSro od6ris itd.
Infinitivus	coepisse		meminisse		odisse
Imperativus		memento mementóte		= pamiętaj = pamiętajcie
Participium perfecti passivi		coeptus, a, um = zaczęty		exosus, a, um = znienawidzony
Participium futuri		coepturus, a, um		ósurus, a, um

§156

2. Od inquam = rzekę, powiadam używane są następujące formy:
praes. inquam (dawny coniunct.), inquis, inquit, inqumnt

fut. I inqules, inqulet perf. inquit

3. aio = twierdzę, potakuję

aio, ais, aiunt; aiebam, aiebas, aiebat, aiebamus, aiebatis, aiebant ain? (= aisne?) = czy tak twierdzisz! czy rzeczywiście¹}

fa-ri = mówić oraz composita affari = przemawiać do kogoś, praefari = mów»
przedtem (cf. fama = wieść, pogłoska, praefatio = przedmowa) używa się tylko w niek*
tórych formach: fatur, fabor, fatus, fando
quacso = proszę, quaesumus = prosimy (formy oboczne do quaero, quaerimusl
salve = witaj, salvete = witajcie
ave = witaj, bądź zdrów, avete = witajcie, bądźcie zdrowi

VERBA IMPERSONALIA - CZASOWNIKI NIEOSOBOWE a. oznaczające zjawiska przyrody

praesens

infinitivus j perfectum •

pluit grandlnat fulgurat tónat

lucescit

pluSre grandinare fulgurare tonare lucescSre

pluit = pada deszcz grandinavit = pada grad fulguravit = błyska się tonuit = grzmi luxit = 'świta = dnieje •

b. oznaczające stany uczuciowe

plget me	plgere	plguit	= przykro mi
paenltet me	paenitere	paenituit	= żal mi
taedet me	taedere	taeduit	= mierzi mnie,
		pertaesum est	= czuję wstęt
mlsćret me	mlsSrere	miseruit	= żal mi
dScet	dScere	decuit	= przystoi
dedScet	dedgcere	dedecuit	= nie przystoi
Hbet	llbere	Hbuit,	= podoba się
		Hbltum est
llcet	Hcere	Hcuit,	= wolno	!
		llcitum est
oportet	oportere	oportuit	= należy

c. zwroty tylko w pewnym znaczeniu nieosobowe

constat	constare	constltit	= wiadomo
praestat	praestare	praestltit	= jest lepiej
iuvat me	iuvare	iOvit	= miło mi
accedit	accedśre	accessit	= dochodzi
accldit	accldóre	accldit	= zdarza się
contingit	contingCre	contigit	= udaje się
fallit me	fallSre	fefellit	= myte się
fugit me	fugSre	fugit	= uchodzi mej wiado-\
praeterit me	praeterire	praeteriit	mości
flt	Mrt	factuni est	= zdarza się ]

. WIADOMOŚCI ZE SŁOWOTWÓRSTWA

•

CZĄSTKI SŁOWOTWÓRCZE

Rozważając budowę słowotwórczą wyrazów wyróżniamy rdzeń (inaczej, pień, pierwiastek), przyrostki (sufiksy), przedrostki (prefiksy). Owe cząstki słowotwórcze odróżniać należy od cząstek fleksyjnych, jakimi są temat (osnowami końcówka (Por. § 16). Ze względu na budowę wyróżniamy wyrazy pierwiastkowe, których temat równa się pierwiastkowi, np. soi, dux (= duc-ś), i pochodne, których temat, oprócz rdzenia, zawiera jeszcze przyrostek, ewentualnie także przedrostek, np. duc-tor, con-duc-tor.

1157

NAJWAŻNIEJSZE PRZYROSTKI

{ 158

Rzeczowniki:

-tor = nazwy osoby działającej (nomina agentis) urobione od czasowników, np.: orator: oro, oratum, actor: ago, actum, victor: vinco, victum, genitor. gigno, genitum, quaestor. quaero, quaesitum, praetor. praeeo, praeitum urobione od rzeczowników, np. viator: via, gladiator: gladius

-trix = żeński odpowiednik poprzedniego, victrix: victor, genetrix: genitor lecz także samodzielnie występujący np. meretrix: mereo, nutrix: nutrio

Nazwy czynności (nomina actionis) charakteryzuje kilka przyrostków: -ium gaudium: gaudeo, odium: odi, studium: studeo, colloquium: colloquor -ela loquela: loquor, querela: queror -men certamen: certo, volumen: volvo -mentum ornamcntwn: orno, argumentum: arguo, monumentum: moneo

Uwaga. Niekiedy znaczenie uległo przesunięciu, wyraz oznacza wynik czynności -tio = cogitatio: cogito, auctio: augeo.

•

Wyrazy oznaczające narzędzie (nomina instrumenti)

-trum aratrum: aro, rastrum: rado

-culum mnculum: vincio, spectaculum: specto

-crurn (przez dyssymilację w wyrazach zawierających spółgłoskę / por. § 11) sepuJ-crum: sepelio, simulacrum: simulo

-bulurn vocabulum: voco, venabulum: venor

1159

1160

i i«i

162

Abstracta przymiotnikowe:

-tas novitas: novus, libertas: liber, paupertas: pauper

Żeńskie odpowiedniki rzeczowników męskich:

§163

«164

t 165

-a domina: dominus, filia: filius, agna: agnus, magistra: magister -ina regina: rex, gallina: gallus -trix: -tor (zob. § 158)

Wyrazy zdrobniałe (deminutiva):

-ulus, -ula, -ulum i pochodne -culus, -cula, -culum: hortulus: hortus, Poenulus: Poenus, amiculus: amicus, filiolus: filius, formula: forma, filioh filia, oppidulum: oppidum, flosculus: flos, versiculus: versus, homunculus: homo, aurit auris, particula: pars, osculum: os, opusculum: opus

Przymiotniki:

Adiectiva deverbativa:

Participia, które stały się przymiotnikami:

-tus altus: alo, cautus: caveo

-undus, -cundus, -bundus oriundus: orior, secundus: sequor, facundus: fari, mira miror Zbliżone znaczeniem:

-idus timidus: timeo, splendidus: splendeo Silną skłonność, często niepożądaną, wyrażają:

-ax loquax: loquor, audax: audeo, fugax: fugio

-ulus credulus: credo, garrulus: garrio Skłonność, zdolność, przeważnie w znaczeniu biernym wyrażają:

-ilis, -bilisfacilis: facio, utilis: utor, fragilis: frango, amabilis: amo, flebilis: nobilis: nosco, notus

Adiectiva denominativa

Przynależność lub pochodzenie wyrażają sufiksy:

-ius, -rius, -arius patrius, cellarius, argent arius, ordinarius

-cns, - icus civicus, bellicus, Gallicus

-lis, -alis, -Ilis mtalis, regalis, civilis, virilis, familiaris (zob. § 11)

-ensis forensis, castrensis, Siciliensis, Atheniensis

-nus, -'maspaternus, maternus, Romanus, montanus Utworzone od nazwiska rodowego (nomen gentilicium) formacje na -ianus oznaczaj poprzednią przynależność rodową osoby, która przeszła do rodu innego przez adopcji np. P. Cornerius Scipio Aemilianus (który przeszedł z gens Aemilia do gens Corneliaa podobnie C. lulius Caesar Octavianus.

Niektóre przymiotniki tak urobione stały się rzeczownikami: patria (właść. patria terra)! regia dom. domus; dominus: domus, tribunus: tribus.

Osobną grupę tworzą nazwy zawodów na -arius carbonarius, lapidarius, vinarius, colunn barius, asinarius. Zaopatrzenie w coś wyrażają sufiksy:

-tus, -atus togatus, barbatus, armatus

Obfitość czegoś wyrażają:

-osus gloriosus, copiosus

-ulentus turbulentus, luculentus, vinolentus, corpulentus Materiał:

-eus aureus, ligneus, ebumeus

Czasowniki. Pewne denominativa na -erę są czasownikami nieprzechodnimi (intransi-tiva) i oznaczają stan: albere: albus, canere: canus. Niektóre mają odpowiedniki przechodnie, iaceo = leżę: iacio = rzucam, pendeo = wiszę; pendo = wieszam. Incohativa (lub inchoativa) na -sco wyrażają początek czynności, lub wchodzenie w stan, conticesco, senesco.

Frequentativa oraz intensiva na -tarę, -sire (urobione od tematu supini innych czasowników) wyrażają czynność powtarzającą się lub intensywną, np. clamitare = głośno wołać, volitare = latać tu i tam, captare: capere = chwytać, cursare: currere = biegać.

Desiderativa na -turio, -surio wyrażają pragnienie wykonania jakiejś czynności, np. cenaturio, esurio, parturio.

•l

WYRAZY ZŁOŻONE

{ 160

Nowe wyrazy powstają też przez łączenie. Rozróżniamy zrosty i właściwe złożenia. Zrostem nazywamy połączenie dwu lub więcej wyrazów w formach fleksyjnych tworzących grupę syntaktyczną, np. respublica = rzeczpospolita, agricultura = uprawa roli, rolnictwo, verisimilis = prawdopodobny, hodie (hoc die) = dzisiaj, tresviri, do gen. triumvirum dorobiono nom. sing. triumvir. (Por. polskie Wielkanoc, czcigodny, widzimisię). Wśród złożeń właściwych wyodrębnić można pewne grupy zależnie od budowy i znaczenia. Należą tu:

a. rzeczowniki, np. agricola (złożone z ager + colo), aedificium (aedes + facio),
homicidium (homo + caedo).

b. przymiotniki, np. bidens: dwuzębny, magnanimus: wielkoduszny, ignifer: ognio-
nośny, ognisty.

Natomiast czasowniki, np. animadvertere (animum + advertere), benedicere (bene + dice-

re), są zrostami.

Odrębną grupę, i to bardzo liczną, stanowią czasowniki połączone z prepozycjami, np.

odessę, abesse, superesse; accipere, decipere, suscipere, incipere itd.

Spotykamy tu też przedrostki, które jako przyimki wyszły całkowicie z użycia, np. dis-

•iungere, se-parare.

ŻYCIE WYRAZÓW

Z biegiem czasu, z rozwojem cywilizacji i kultury zmienia się znaczenie wyrazów; niektóre wyrazy starzeją się i wychodzą z użycia, powstają nowe przez derywację, złożenie, zapożyczenia z innego języka. Poeta przyrównuje słowa do liści na drzewie, jedne opadają, rodzą się nowe; mowę kształtuje życie, które jest prawodawcą i normą (Horatius De arte poetica 59 - 61, 69 - 72).

ł 168

( Wikarjak — Gramatyka

Niekiedy znaczenie realne wyrazu staje się dość odległe od znaczenia etymologicznego

które można wydobyć rozważając budowę słowotwórczą.

Tak np. wyraz pecunia wykazuje związek z pecus = bydło; był bowiem czas, kiedy mier

kiem wartości majątku była ilość sztuk bydła. Z czasem miernikiem majątku stało się!

złoto, srebro, miedź, wyraz pecunia zaczął oznaczać pieniądz.

Quaestor to pierwotnie sędzia śledczy (quaerere znaczy szukać, śledzić) z czasem urzędJ

nik ów zajmował się sprawami skarbowymi; obecnie u nas kwestura to urząd finansowy,!

ale we Włoszech questura to komenda policji, questore to komisarz policji.

Znaczenie wyrazu ulega zacieśnieniu, rozszerzeniu, przesunięciu. Orare znaczyło! pierwotnie mówić, przemawiać, stąd orator — mówca, oratio = mowa, z czasem naJ brało znaczenia prosić, modlić się. Cornu używano pierwotnie na oznaczenie rogu zwieJ rząt, potem rozszerzono znaczenie na instrument muzyczny, skrzydło wojska, zakręt l rzeki i inne przedmioty kształtem przypominające róg. Acer w znaczeniu dosłownymi to ostry, w przenośnym bystry.

Niekiedy pewną rolę odgrywała błędna etymologia zwana też etymologią ludową.l Greckie orichalkos — górska miedź, mosiądz zmienili Rzymianie na aurichalcum, gdyB kojarzyło się to im z aurum = złoto. Osobliwa jest historia nazwy miasta Beneventum, \ Poprzednio nazywało się ono Maleventum, czyli po grecku obfitujące w jabłka. Rzymia-l nom kojarzyła się nazwa z przysłówkiem mak = źle i eventus = wynik, toteż kiedy pal konali tutaj Pyrrusa, chcieli zaznaczyć, że dobrze im się powiodło (bene + eventumM

Część trzecia

NAUKA O ZDANIU

•

• '

§ 1«9

CZĘŚCI ZDANIA

S 170

J 171

Wypowiedzenie powiadamiające o naszych myślach, uczuciach lub pragnieniach, nazw warny zdaniem, np.

Magister noster hodie in schola pulchram fabulam nobis narravit.

Zdanie rozpada się na części, które pozostają w różnym do siebie stosunku, bądź wspóa rzędnym bądź nadrzędno-podrzędnym, tzn. jedne są określane czyli nadrzędne, inne okrel ślające czyli podrzędne. Podstawę tych stosunków stanowią podmiot i orzeczenie. Podj miot jest członem wyłącznie nadrzędnym, orzeczenie jest zależne tylko od podmiotu Inne części zdania, które bezpośrednio lub pośrednio zależą od podmiotu i orzeczenia nazywamy określeniami. W przytoczonym zdaniu podmiotem jest magister, orzeczenie» narravit, pozostałe wyrazy to określenia (por. § 175).

Podmiot (subiectum). Podmiotem jest zwykle rzeczownik; może być nim również jaka] kolwiek inna część mowy, odmienna czy nieodmienna, bądź połączenie wyrazów czy całe zdanie.

Puella cantat. Nemo ante mortem beatus est.

A est longum aut breve. In magnis et voluisse sat est.

Zaimek osobowy w funkcji podmiotu zwykle opuszcza się — podobnie jak w językd polskim.

Veni, vidi, vici. Festina lente. Non omnia possumus omnes.

Używa się zaimków, jeżeli na nich spoczywa nacisk, w przeciwstawieniach: Vos dormiebatis, ego vigilabam.

Łacina, podobnie jak język polski, zna także zdania bezpodmiotowe. Tonat = Grzmij Sic itur ad astra = Tak idzie się do gwiazd.

Orzeczenie (praedicatum). Gramatyka odróżnia orzeczenie czasownikowe (wyrażona przez formę osobową czasownika) i orzeczenie imienne.

Rosa floret. Rosa pulchra est.

Orzeczenie imienne składa się z łącznika i orzecznika; łącznikiem jest najczęściej form słowa posiłkowego esse, choć funkcję tę może pełnić także inny czasownik (por. § 179)

100

orzecznikiem bywa rzeczownik, przymiotnik, imiesłów, zaimek, liczebnik. Niekiedy łącznik jest tylko domyślny.

Beati possidentes (dom. sunt). Ars longa, vita brevis (dom. est).

Równoważniki zdań. Mamy też wypowiedzi bez orzeczenia; są to tzw. oznajmienia czyli równoważniki zdań. Częściej występują one w języku mówionym, nierzadko przecież sp otykaroy je także w utworach literackich.

Vae victis! Gloria in excehis. Por. poi. Dzień dobry!Im gorzej, tym lepiej. Kto taml.

U wagi i spostrzeżenia zawarte w tej części gramatyki odnoszą się nie tylko do zdań, lecz w znacznej m ierze także do ich równoważników czyli oznajmień.

Spotykamy też wypowiedzi ułamkowe, tj. takie, w których mówiący urywa wypowiedź lub opuszcza jakąś jej część. Quos ego (Verg. Aen. I 135). Por. poi. Błaźnie! Grafiątkol Ja cię!.. Tomasz! karabelę! (Mickiewicz, Pan Tadeusz V 681 - 682).

Zgodność orzeczenia z podmiotem. Orzeczenie czasownikowe zgadza się z podmiotem w osobie i liczbie.

Tu cantas, ego audio. Vos legebatis, nos audiebamus. Orzecznik przymiotnikowy zgadza się z podmiotem w przypadku, rodzaju i liczbie.

Puer laetus est. Pueri laeti sunt. Puella laeta est. Puellae laetae sunl.

Orzecznik rzeczownikowy zgadza się z podmiotem w przypadku, a jeśli to możliwe także w rodzaju i liczbie.

Usus est magister optimus. Historia est magistra vitae. Aquila regina avium appel-

latur. Athenae doctrinarum inventrices fuerunt.

Ale: lustitia fundamentum regnorum esto. £nitivus użyty rzeczownikowo jest rodzaju nijakiego.

Errare humanum est: Błądzić (błądzenie) jest rzeczą ludzką. Dulce et decorum est pro patria mori = Pięknie i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę.

^J*

Niekiedy orzeczenie stosuje się do znaczenia podmiotu, a nie do jego formy gramatycznej (constructio ad sensum).

Magna pars militum vulnerati sunt.

Multitudo hominum in urbem convenerunt. Zaimek wskazujący, względny lub pytajny, użyty jako podmiot, zgadza się z orzecznikiem rzeczownikowym. *

Haec est mea culpa = To moja wina.

Haec est magna victoria = To jest wielkie zwycięstwo.

Caesar Alesiam, ąuod est oppidum Mandubiorum, oppugnavit.

S m

§173

Jeżeli orzeczenie odnosi się do kilku podmiotów, stosuje się następujące zasady. Orzeczenie wspólne dla kilku podmiotów kładzie się przeważnie w liczbie mnogiej; jeżeli jednak rzeczowniki stanowiące podmiot traktuje się jako jedno pojęcie, orzeczenie występuje w liczbie pojedynczej.

§ 174

101

Pater et filius una perierunt.

Senatus populusque Romanus decrevit.

Gallos a Belgis Matrona et Sequana dividit.

Niekiedy orzeczenie stosuje się do najbliższego podmiotu, zwłaszcza gdy stoi na począł lub w środku zdania. Jeżeli w zdaniu występuje kilka podmiotów wyrażonych przez rzeczowniki różnego rodzaju, to przy rzeczownikach osobowych orzecznik stoi w rodzaju męskim, przy rzeczowych w neutrum pluralis.

Pater et mater mortui sunt.

Secundae res, honores, imperia, victoriae fortuita sunt.

Często orzecznik zgadza się z najbliższym podmiotem.

In castris Helvetiorum Orgetorigis filia atque unus e filiis captus est.

In me omnium ora atque oculi conversi erant.

Jeżeli podmioty występują w różnych osobach, przy orzeczeniu osoba pierwsza pierwszeństwo przed drugą, druga przed trzecią.

Si tu et Tullia valetis, bene est; ego et Cicero (syn) valemus.

Errastis et tu et nonnulli collegae.

g 175 Określenia. Wśród określeń (por. § 169) wyróżniamy (1) dopełnienia, (2) okoliczniki, (3)| przydawki.

Dopełnienie jest najczęściej określeniem czasownika, rzadziej przymiotnika lub przysłówka; o dopełnienie pytamy zależnymi przypadkami zaimka pytającego bez przyir lub z przyimkami: kogo! komu! kim! z kim! o kim! czego! czemu! co! czym! itd. W zdania z § 169 dopełnieniami są wyrazy: fabulam, nobis. Wyróżniamy dopełnienie bliższej które przy zamianie zdania na stronę bierną staje się podmiotem, oraz dopełnieniej dalsze, które przy wspomnianej zmianie strony zachowuje swoją postać nie zmienion W cytowanym przykładzie fabulam jest dopełnieniem bliższym, nobis dopełnieniem szym. W stronie biernej zdanie to przybiera postać

Fabuła pulchra a magistra nostro hodie in schola nobis narrata est.

S 176 Okołicznik. Określenie, o które pytamy zaimkiem przysłownym: kiedy! gdzie! jak! it] nazywamy okolicznikiem. W naszym przykładzie okolicznikami są: hodie, in schola. Ro maite może być znaczenie okoliczników. Najczęściej spotykamy:

a. okolicznik czasu, który odpowiada na pytania: kiedy! odkąd! dopóki!

b. okolicznik miejsca, który odpowiada na pytania: gdzie! skąd! dokąd! któręd

c. okolicznik sposobu, który odpowiada na pytanie jak!

d. okolicznik przyczyny, który odpowiada na pytanie dlaczego!

e. okolicznik celu, który odpowiada na pytania: po co! na co! w jakim celu!

f. okolicznik warunku, który odpowiada na pytanie pod jakim warunkiem!

g. okolicznik przyzwolenia, który odpowiada na pytanie mimo co!

g 177 Przydawka stanowi bliższe określenie rzeczownika, odpowiada na pytania: jakil któr czyj! ile! W omawianym zdaniu wyraz noster jest przydawką rzeczownika magister, chrom przydawką rzeczownika fabulam.

Różne są odmiany przydawki; najczęściej spotykamy przydawkę przymiotu^ która w łacinie podobnie jak w języku polskim zgadza się z rzeczownikiem określany

102

w rodzaju, liczbie i przypadku; servus aegrotus, populum Romanum, di immortales, eodem tempore, multi homines. Przydawka odnosząca się do kilku rzeczowników albo zgadza się z najbliższym albo powtarza się przy każdym.

Vir magni consitti et virtutis. Omnes agri et omnia maria.

Określenia (dopełnienia, okoliczniki, przydawki) w języku łacińskim wyraża się różnymi kategoriami gramatycznymi — częściowo podobnie jak w języku polskim, częściowo w sposób odmienny. Będzie o tym mowa w paragrafach następnych.

•

UŻYCIE FORM DEKLINACYJNYCH

Nominativus (mianownik). Nominativus jest przypadkiem podmiotu i orzecznika.

Puella cantat. Puella bona est.

W języku polskim orzecznik rzeczownikowy, a niekiedy także przymiotnikowy, występuje w narzędniku; w łacinie spotykamy wyłącznie nominativus.

luppiter a poetis pater diwmque hominumque dicitur (Cię. Nat. d. II 25, 64).

Consules declarantur M. Tullius et C. Antonius (Sali. Cat. 24).

Sum felix felixque manebo (Ovid. Metom. VI 193).

Niekiedy łacińskiemu podmiotowi w nominatiwie odpowiada w języku polskim dopełniacz. Zjawisko to obserwujemy

a. przy czasownikach oznaczających nadmiar lub brak, przybywanie lub ubywanie.

Accedit mihi animus = Przybywa mi odwagi.

Patrid nihil est carius = Nie ma nic droższego nad ojczyznę.

Aoaro omnia desunt = Skąpcowi wszystkiego brakuje.

b. przy liczebnikach lub wyrazach o znaczeniu liczebnikowym.

In pugna ad Thermopylas commissa trecenti Lacedaemonii ceciderunt = poległo

trzystu Lacedemończyków.

Apud Herodotum sunt multae fabulae — jest wiele baśni.

Quot homines, tot sententiae = Ilu ludzi, tyle zdań.

Podwójny nominativus, podmiotu i orzecznika, występuje przy następujących czasownikach (które pełnią funkcję łącznika):

a. sum = jestem

b. fio, evado, exsisto — staję się

c. maneo = pozostaję, nascor = rodzę się, morior = umieram

d. videor, appareo = wydaję się

e. appellor, nominor, dicor, vocor = bywam nazywany, nazywają mnie, nazywam się

f. habeor, putor, ducor, existimor, iudicor = bywam uważany za..., uchodzę za...

g. creor, eligor = bywam mianowany, wybierany, mianują mnie, wybierają mnie itp.

Felix sum felixque manebo.

Consules creati sunt M. Tullius et C. Antonius.

§17«

1179

103

§110

Vocativus (wolacz). Vocativus oznacza osobę lub rzecz, do której zwracamy się bezpw średnio; niekiedy łączy się z wykrzyknikiem o. W języku łacińskim Vocativus, część» niż w języku polskim, występuje w środku zdania.

Quousquc tandem abutere, Catilina, patientia nostral

Vincere scis, Hamibal, victoria uti nescis.

O fortunate adulescens, qui tuae virtutis Homerum praeconem inveneris. W języku łacińskim vocativus ma odrębną formę jedynie w singularis deklinacji drugja na -us, ale i w tej odmianie, niekiedy w funkcji wołacza, używa się mianownika.

Audi tu, populus Albanus. O meus ocellus!

Częściej obserwujemy to zjawisko w łacinie późniejszej, zwłaszcza u pisarzy chrześcijan-j skich.

Agnus Dei, qui tottis peccata mundi.

W języku polskim jest to zjawisko bardzo częste. Słuchajcie, ojciec. Z reguły występ™ przy nazwiskach: panie Nowak. Natomiast zjawisko odwrotne, wołacz w funkcji mianow-l nika, dość częste w języku polskim, jest w łacinie prawie nieznane. Por. Jasiu przysze<ft.\ W łacinie znamy tylko jeden przykład: luppiter.

sin

§182

i 183

Accusativus (biernik). Accusativus stanowi dopełnienie bliższe czasownika, wystał puje przy czasownikach przechodnich (verbatransitiva) tworzących pełną stronę bienJ Przy zmianie zdania na stronę bierną dopełnienie (accusativus) staje się podmiotem! gramatycznym (nominativus).

Patriam amamus = Patria a nobis amatur.

Homo locum ornat, non kominem locus = Ab homine locus ornatur, non homo loco..

Epistulam lego = Epistula a me legitur.

Niekiedy accusativus wyraża nie tyle obiekt czynności (istniejący już przed jej rozpoczł ciem), ile jej rezultat, wynik, np. Epistulam scribo. Necte coronam. Domum aedificanam Z biernikiem rezultatu spokrewniony jest accusativus zawartości lub treści; wyrazi on jedynie rzeczowe pojęcie czynności oznaczonej czasownikiem. Powstaje tzw. figura| etymologica. Rzeczownik urobiony jest z tego samego pierwiastka co czasownik all ma tylko pokrewne znaczenie, zwykle występuje z przydawką.

Vicimus, o socii, gravem pugnavimus pugnam.

Tertiam iam aetatem hominum Nestor vivebat.

Accusativus zawartości występuje w łacinie dość często, szczególnie ulubiony był pr poetów archaicznych. W języku polskim jest zjawiskiem rzadkim. Np. u Mickiewic / chwilę jedne tak górnie przeżyli jak i ich przodkowie niegdyś cale życie (Konrad Wallent 241 - 242).

Odmiennie od języka polskiego w łacinie występuje accusativus:

a. przy czasownikach zaprzeczonych lub mających znaczenie przeczenia; w język polskim występuje dopełniacz.

Librum lego = Czytam książkę.

Librum non lego = Nie czytam książki.

Caesar loci naturom ignorabat = Cezar nie znał natury miejsca.

Oderant hostem = Nienawidzili wroga.

104

b. przy czasownikach znaczących rządzić, kierować (odpowiedniki polskie łączą
się z narzędnikiem): regere, administrare, gubernare.

c. przy czasownikach znaczących bronić, strzec (odpowiedniki polskie łączą się
z dopełniaczem): defendere, custodire, cavere.

Granica między czasownikami przechodnimi i nieprzechodnimi nie zawsze jest wyraźna.

Są czasowniki, które w jednym znaczeniu są przechodnie, w innym nieprzechodnie, np.

doleo, gueror, habito.

Często czasowniki nieprzechodnie stają się przechodnie, jeżeli są złożone z przyimkami

circum, praeter, trans, np. circumire portas = obchodzić bramy, praeterire murum = minąć

mur, transgredi flumen = przejść rzekę.

Warto zapamiętać, iż w języku łacińskim łączą się z accusatiwem czasowniki: aequo =

dorównuję, tuvo = pomagam, wspieram, sequor = idę za kimś, jak również ich compo-

sita adaequo, assequor, consequor, prosequor.

Fortes fortuna adinvat.

Gloria virtutem tamquam umbra sequitur.

8 184

Podwójny accusativns dopełnienia i orzecznika występuje przy czasownikach: appello, dico, nomino, voco = nazywam, puto, duco, iudico = uważam za, creo, eligo, designo = wybieram, mianuję, facio, efficio, reddo = robię, tworzę, me praebeo, me praesto = okazuję się itp. W konstrukcji biernej łączą się te czasowniki z podwójnym nominatiwem.

Populus Romanus Ciceronem consulem creavit.

Dionysius superbum se praebuit.

Podwójny accusativus osoby i rzeczy występuje niekiedy przy czasownikach: doceo aliquem aliquid = uczę kogoś czegoś, celo aliquem aliquid = ukrywam coś przed kimś, posco, flagito aliquem aliquid = żądam coś od kogoś, rogo aliquem aliquid = proszę kogoś o coś.

Ceres homines frumenti usum docuit.

Caesar cotidie Haeduos frumentum flagitabat.

Hoc te primum rogo.

Uwaga. Pęto = proszę kogoś o coś, ma konstrukcję ab aliquo aliquid. Ab amico auxilium feto = proszę przyjaciela o pomoc.

Accusativus jako okolicznik. Accusativus oznacza rozciągłość w przestrzeni, odpowiada na pytania: jak wielki! jak dlugi! jak wysoki! jak głęboki! jak daleko! jak wysoko! itp.

Helvetiorum fines in longitudinem milia passuum ducenta, in latitudinem centam

et octoginta patebant.

Accusativus oznacza rozciągłość w czasie, odpowiada na pytania: jak długo! ile lat! Niekiedy, zwłaszcza przy liczebnikach głównych, występuje (jak w jęz. polskim) przyimek per.

Decem quondam annos Troia oppugnata est. Septem horas dormire satis iuvenique senique.

Accusativus kierunku (directionis). Accusativus oznacza kierunek, odpowiada na pytanie dokąd! W łacinie klasycznej występuje w tej funkcji accusativus przeważnie z przyimkami

S 185

S 186

S 187

$ 188

105

S 189

S 190

§ 191

in, ad; w języku polskim używa się raczej dopełniacza z przyimkiem, in urbem = do miasta, j W niektórych wszakże zwrotach zachował się accusativus kierunku jako przypadek samodzielny bez przyimka:

a. domum = do domu, rus = na wieś, foras = na dwór, na zewnątrz (używane czę
ściej jako przysłówek w znaczeniu precz).

b. nazwymiasti mniejszych wysp na pytanie dokąd? Romam = do Rzymu, CarMa-1
ginem = do Kartaginy, Athenas = do Aten, Neapolim = do Neapolu, Corinthum = dal

Koryntu, Delum = na Delos.

•

Accusativus wykrzyknienia (exclamationis). Accusativus zwykle z przydawką wyraża bój oburzenie, podziw.

Heu me miserum! O stultum kominem! O virum Sparta dignum! W języku polskim kładziemy zwykle mianownik lub wołacz, np. Co za glupiec! Także l w łacinie w wykrzyknieniach używa się innych przypadków.

Ecce nuntius! (nom)., Vae victis! (dat.), Pro di immortales! (voc.)

Dativus (celownik). Dativus jako dopełnienie dalsze oznacza osobę lub rzecz, ze względa na którą odbywa się czynność. Występuje:

a. przy czasownikach przechodnich, często obok accusatiwu.
Mater filiae novam tunicam dat.

b. Przy czasownikach nieprzechodnich np. prosum = pomagam, jestem pożyteczny!
noceo, obsum = szkodzę, placeo = podobam się, faveo = sprzyjam, pareo, oboedio, obt
tempero = jestem posłuszny itp.

c. Przy przymiotnikach: utilis = pożyteczny, iucundus = przyjemny, necessarius = po
trzebny, similis = podobny i in. W tych wypadkach łacina jest zgodna z językiem polskim]

Odmiennie od języka polskiego dativus występuje przy następujących czasownikach nieprzechodnich: insidior = zasadzam się, parco = oszczędzam, irascor = gniewam sid persuadeo = przekonuję, medeor = leczę, studeo = staram się, nubo = wychodzę za mążl supplico = błagam. Odpowiedniki polskie łączą się z biernikiem lub z przyimkienf

Venus Vulcano nupsit. Niektóre czasowniki tylko w pewnym znaczeniu łączą się z datiwem.

	z dat.	z acc.
consulere prospicere providere metuere, timere cavere	starać się o kogoś dbać o kogoś dbać o kogoś bać się o kogoś czuwać nad kimś	radzić się kogoś przewidywać coś przewidywać coś bat się kogoś, czegoś strzec się kogoś

Caesar legionibus timebat = C. bał się o legiony. Cave canem.

192 Dativus commodi vel incommodi oznacza osobę lub rzecz, na której korzyść lub szko coś się dzieje.

106

Non scholae, sed titae discimus.

Non sibi homo natus est, sed patriae et suis.

Pewną odmianę tego datiwu stanowi tzw. dativus ethicus; jest to właściwie formuła podkreślająca żywe zainteresowanie mówiącego.

Quid tibi visl Por. poi. Ilekroć z książką wyszłam sobie do ogrodu.

Dativus auctoris oznacza osobę działającą:

a. przy konstrukcji zwanej coniugatio periphrastica passiva.

Caesari erant omnia uno tempore agenda.

b. czasem przy participium perf. pass.: O frustra mihi (przeze mnie) suscepti labores.
Zwykle w konstrukcji biernej osobę działającą wyraża się przez a z abl.

Dativus possessoris przy słowie esse oznacza osobę, która coś posiada. Przedmiot posiadania jako podmiot gramatyczny stoi w nominatiwie.

Amico pulchra domus est = Przyjaciel ma (przyjacielowi jest) piękny dom. W zwrocie mihi est nomen (cognomeri) imię kładzie się w nominatiwie lub datiwie.

Mihi est nomen Marcus (lub Marco).

Dativus tinalis Dativus występuje też jako okolicznik, wyraża cel lub skutek. Występuje (często obok datiwu dopełnienia dalszego):

a. przy słowie esse w znaczeniu służyć za co, wychodzić na co, np. solacio nobis est =
stanowi dla nas pociechę, magno honori mihi est = stanowi dla mnie wielki zaszczyt,
exemplo est = służy za przykład.

b. przy czasownikach dare, ducere, tribuere, vertere — poczytywać za co, np. laudi
dare = poczytywać za chwałę, crimini dare = poczytywać za winę, superbiae tribuere —
poczytywać za objaw pychy,

c. po czasownikach mittere, relinquere, venire, currere itp. auxilio venire = przybyć
na pomoc, dono dare = dać w darze, receptui canere = trąbić do odwrotu.

Aedui equitatum Caesari auxilio miserunt.

Consul tres cohortes castris praesidio reliquit. •£

Genetivus (dopełniacz). Zakres użycia genetiwu w łacinie (w dużej mierze) pokrywa się z użyciem tego przypadka w języku polskim, istnieją jednak pewne rozbieżności. Genetivus possessoris (posiadacza) występuje jako:

a. przydawka dopełniaczowa: domus regis = domus regia, sors hominum = sors
humana

b. orzecznik przy słowach esse, fieri = być, stać się czyjąś własnością. Odmianę
tego genetivu stanowią zwroty est z genetiwem w znaczeniu jest cechą, właściwością,
obowiązkiem.

Est adulescentis maiores natu vereri.

Genetivus qualitatis (jakościowy) oznacza czyjąś cechę, występuje zwykle w połączeniu z przymiotnikami: magnus, maximus, summus, np. vir magni ingenii, homo summae poten-tiae. Cechę wyrażamy też przez ablativus qualitatis (por. § 213).

S 193

S 194

§ 195

§ W

S 197

107

S 198 Genetivus subiectivus (podmiotu) oznacza osobę lub rzecz, od której pochodzi czynne jeżeli zwrot rozwinąć w zdanie, osoba ta lub rzecz staje się podmiotem. odium tyranni = nienawiść tyrana = tyrannus homines odit laudatio Ciceronis — pochwała Cycerona = Cicero aliquem laudat.

S i»» Genetivus obiectivus (dopełnienia, obiektu) oznacza osobę lub rzecz, do której skierov jest czynność; jeżeli zwrot rozwinąć w zdanie, osoba ta lub rzecz staje się dopełnienie

odium tyranni = nienawiść (do) tyrana = tyrannum odimus;

laudatio Ciceronis = pochwała Cycerona = Ciceronem laudamus. W języku polskim gen. obiectivus oddajemy przez dopełniacz albo przez zwroty przyit kowe, np. timor hostium = strach przed nieprzyjaciółmi. Także w języku łacińskim uniknięcia dwuznaczności zamiast gen. obiect. stosuje się wyrażenia przyimkowe, pietas erga parentes = obowiązkowość wobec rodziców, odium in hostes = nienav do wrogów.

t 200 Genetivus materiae (materii) występuje:

a. po rzeczownikach oznaczających ilość: magnacopiafrumenti, multitudohomin

b. poprzysłówkach: satis = dosyć,parum = małoorazpozaimkach i przymiot
nikach oznaczających ilość, użytych w neutrum singularis: satis eloquentiae = dos;
wymowy, guantum pecuniae = ile pieniędzy.

Po nihil kładzie się przymiotniki II deki. w gen. lub jako przydawki, przymiotnik III w ] łączeniu przydawkowym; mówi się więc nihil novi albo nihil novum, ale nihil utile.

S mi Genetivus explicativus (wyjaśniający) określa bliżej pojęcie jakiegoś rzeczownika; w język polskim oddaje się ów genetiwus przez dopełniacz, przez wyraz w cudzysłowie, albo sowo: poena mortis = kara śmierci, vox voluptatis = wyraz „rozkosz", copiae eguitah peditatusgue = wojsko złożone z jazdy i piechoty.

8 202 Genetivus partitivus (cząstkowy), odmiennie od języka polskiego, występuje przy comp ratiwach, superlatiwach, liczebnikach, zaimkach; w języku polskim mamy połączeń dopełniacza z przyimkiem z lub inne zwroty przyimkowe. Także w języku łacińskim

miast genetiwu kładzie się niekiedy przyimki ex, de, inter.

*~, ,, /•

Gallorum ammum fortissimi sunt Belgae.

g 203 Genetivus memoriae. Przy czasownikach memini = pamiętam, reminiscor = przypomir sobie, obliviscor = zapominam kładzie się osobę w genetiwie, rzecz — w genet. lub accus,, neutrum przymiotnika lub zaimka — w accusat.

Rex, memento Atheniensium! Beneficia (lub beneficiorum) meminisse debes. ForsĄ

et haec olim meminisse iuvabit.

ł 204 Genetivus pretii. Przy czasownikach aestimare, habere, putare, ducere = szacować, oce-j niać, esse, fieri, haberi, putari = mieć wartość, znaczyć, genetivus wyraża cenę ogólna

parvi = mało, nisko minoris = mniej, niżej minimi = najmniej, najniżej tanti = tyle ąuanti = ile

magni = wiele, wysoko plwis = więcej, wyżej plurimi = najwięcej, najwyżej maximi = najwięcej, najwyżej permagni = bardzo wysoko

Cenę dokładniej podaną wyraża się przez ablativus pretii (por. § 218).

108

Genetivus criminis. Przy czasownikach związanych z sądownictwem (verba iudicialid): *²⁰⁵accuso, arcesso, reum facio = oskarżam, obwiniam, coarguo, convinco = przekonywam, damno, condemno ** skazuję, libera, absolvo = uwalniam genetivus wyraża winę lub zbrodnię.

Themistocles absens proditionis accusatus est.

Zamiast genet. zdarza się także de z ablat., np. repetundamm lub de repetundis accusatus; karę wyraża się przez ablativus: morte, exsilio, pecunia, vinculis damnare czy multare. Mówimy jednak capitis damnare lub capite damnare = skazać na śmierć, także capitis dbsolvere = uwolnić od kary śmierci.

Miltiades capitis absolutus pecunia multatus est.

Przy czasownikach nieosobowych wyrażających silniejsze uczucie nieprzyjemne (verba affectus) osobę, która doznaje uczucia, kładzie się w accusat., przedmiot, który wywołuje uczucie w genet. lub infinit. Pudet me facti = wstyd mi czynu. Podobnie piget me = żal mi, lituję się, taedet me = mierzi mnie, czuję wstręt.

Przy słowie nieosobowym interest = zależy na czymś (1) osobę, której zależy, wyraża się przez genetivus lub zaimek dzierżawczy mea, tua, sua, nostra, vestra, (2) przedmiot, na którym zależy wyraża się przez (a) accus. neutr. zaimka (b) infin. lub acc. c. inf. (c) pytanie zależne (d) zdanie celowe; (3) stopień zainteresowania wyraża się przez (a) przysłówki magnopere, minime itp. (b) neutr. przymiotników multum, plus, nihil, minimum itp.

Omnium chium interest salvam esse rem publicam.

Podobną składnię ma słowo refert = zależy na czymś — z tą różnicą, że osobę wyraża

tylko przez zaimki mea, tua itd.

•

Uwaga. Mea refert powstało z mea res fert = moja sprawa przynosi ze sobą, aby... Z res fen powstało refert; pojmując re- jako ablat. zaczęto także a w mea traktować jako długie.

A. Ablativus właściwy. Ablativus separationis (rozłączenia) odpowiada na pytania: skąd?, od (z) kogol, od (z) czegol; używa się go z przyimkami a, de, ex lub bez przyimka. Ablativus separationis jako oko licznik występuje:

a. bez przyimka przy nazwach miast i małych wysp na pytanie skąd! Roma =
z Rzymu, Athenis = z Aten, Corintho - z Koryntu, Carthagine — z Kartaginy, Neapóli =
z Neapolu, Delo = z Delos; ponadto w zwrotach: domó = z domu, rurę = ze wsi,

b. z przyimkami a, de, ex na oznaczenie miejsca, od którego się coś oddala lub chwili,
od której się czynność zaczyna: a flumine, de caelo, ex urbe; a puero = od dzieciństwa,
ex eo die — od tego dnia.

Ablativus separationis jako dopełnienie kładzie się:

a. bez przyimka przy czasownikach: egeo, indigeo = potrzebuję, careo, vaco = nie
mam, jestem wolny, privo, orbo, spolio, nudo, exuo = pozbawiam,

b. z przyimkami a, de, ex lub bez przyimka przy czasownikach: libero, solvo, ab
solvo, levo = uwalniam, pello, depello, expello, exturbo = wypędzam, arceo, prohibeo =
wstrzymuję, abstineo = wstrzymuję się, trzymam się z dala, moveo, amoveo = usuwam;
przy przymiotnikach: liber, vacuus = wolny, orbus, nudus = pozbawiony, ogołocony.
Przy osobach częściej występuje ablativus z przyirhkiem a,

109

1206

§207

208

c. z przyimkami a, de, ex przy czasownikach złożonych z przedrostkami ab-, dis-, se- np. abesse = być oddalonym, dissentire = nie zgadzać się, differre = różnić separare, seiungere = oddzielać.

C 209 Ablativus originis bez przyimka przy wyrazach natus, ortus = pochodzący oznacza pocho dzenie; najczęściej występują ablatiwy: genere, loco, familia, ordine.

i "o Odmianą ablatiwu właściwego jest też ablativus comparationis (porównania); wyraża osobę lub rzecz, z którą coś porównujemy, pełni zatem tę samą funkcję co ąuam z nomina-tiwem lub accusatiwem. Możemy więc powiedzieć mette dulcior albo dulcior ąuam meu W języku polskim używamy zwrotów „słodszy od miodu" albo „słodszy niż miód". Tylko ablatiwu można użyć, jeżeli osoba lub rzecz, z którą coś porównujemy, jest wyrażona zaimkiem względnym.

Patriam, qua nihil potest esse carius, mihi reddidistis.

Tylko zwrotu z ąuam można użyć, jeżeli chodzi o inny przypadek niż nominativus accusativus.

Nemini magis confido ąuam tibi. Przy comparatiwach plus, amplius, minus, non longius mogą określenia miary i liczby występować bez ąuam niezależnie od tego, w jakim użyto ich przypadku.

i 211 B. Ablativus jako narzędnik. Polskiemu narzędnikowi odpowiada ablativus z przyimkiem cum lub bez przyimka. Wyróżniamy tu kilka typów. Ablativus sociativus (towarzysza) z przyimkiem cum wyraża osobę lub rzecz towarzyszącą,

9 212 Ablativus modi (sposobu) odpowiada na pytanie jaki Użyty bez przydawki występuje z reguły z przyimkiem cum, użyty z przydawką występuje bez przyimka lub z przyimkieffl cum. W szczególności bez przyimka występuje:

a. w zwrotach: iure = słusznie, silentio = w milczeniu, merita = słusznie, według l
zasługi, dolo = podstępem, podstępnie, iniuria = niesłusznie, casu = przypadkiem, vi =»•
gwałtem

b. przy rzeczownikach: modus, rafio, animus, mens, condicio użytych z przydawkąj
np. aequo animó, nulld modo, omni ratione.

5 213 Ablativus qualitatis (Jakości) odpowiada na pytanie jakfi oznacza cechę, przymiot; używany jest:

a jako przydawką

Reliąuum spatium continet mons magna altitudine. b. jako orzecznik

Agesilaus erat (= odznaczał się) humili statura et exiguo corpore.

1214 Ablativus instrument! (narzędzia) odpowiada na pytanie czym? — podobnie jak w język polskim.

Cornibus tauri, apri dentibus se defendunt.

s 215 Odmiennie od języka polskiego kładzie się abl. instrumenti przy czasownikach:

a. abundo, redundo, affluo = obfituję w coś, orno, instruo — zaopatruję w coś, stituo, erudio = kształcę w czymś, afficio = nabawiam czegoś.

110

b. utor = używam, posługuję się, f mor = używam, rozkoszuję się, fungor = pełnię,
sprawuję, nitor = opieram się na czymś, potior = opanowuję

c. po przymiotnikach dignus = godny, indignus = niegodny.

Villa abundabat lacte, caseo, melle.

Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra.

Czasownik afficio występuje w różnych zwrotach w stronie czynnej i biernej, np. honor e a. = otaczać czcią, laetitia a. — sprawić radość, timore a. = nabawić strachu, admiratione afficior = ogarnia mnie podziw.

Czasownik potior łączy się także z genetivem, szczególnie w zwrocie rerum potior = zdobywam najwyższą władzę.

d. Przy zwrocie opus est = potrzeba występuje ablativus lub nominativus.

In hac causa non opus est testibus. Gallis frumentum non opus erat.

Ablativus rei efficientis oraz ablativus auctoris występuje przy czasownikach przechodnich użytych w stronie biernej.

Trahimur omnes studio laudis. Roma a Romulo condita est.

W języku polskim oddaje się ten ablativus zwrotem przez kogoś, przez coś. Łaciński zwrot per z accus. używany przy czasownikach w stronie czynnej odpowiada polskiemu „za pośrednictwem''.

Multi per Caesarem honores et divitias ceperunt. Per legatos auxilium petebant.

§ 218

Ablativus causae (przyczyny) występuje: ł 21?

a. przy czasownikach np.: Naves naufragio interierunt

b. przy participiach perf. pass. np.: misericordia commotus

c. przy przymiotnikach contentus = zadowolony z czegoś, fretus = ufny w coś.

Ablativus pretii (ceny) występuje przy czasownikach sto, consto = kosztuję, emo, redimo = s 21« kupuję, vendo = sprzedaję, aestimo = szacuję,

Viginti talentis unam orationem Isocrates vendidit. Uwaga. Jako passivum do vendo używa się veneo.

Na oznaczenie ceny ogólnej używa się ablatiwu magno, permagno, plurimo, parvo, minimo, nihil albo genetiwu pretii: magni, tanti itd. (por. § 204).

Ablativus respectus (względu) zwany też abl. limifationis (ograniczenia) określa bliżej lub § 219 ogranicza zakres pojęcia nadrzędnego. W języku polskim oddajemy go przez narzędnik albo przez zwroty z przyimkami na, według, pod względem, co do.

Epaminondae nemo Thebanus par fuit eloquentia.

Tu należą zwroty: nomine = imieniem, natu (maior), genere — rodem; mea sententia = moim zdaniem i in.

Odmianą alb. respectus jest ablativus mensurae (miary). Występuje przy comparatiwach § 220 i przy wyrazach z odcieniem porównywania, np. mdlo, antepóno = stawiam wyżej, an-tecedo, praesto = przewyższam, ante, post, infra, supra.

111

Miki versantur ante oculos Ulixes et Nestor, quorum aetas mille fere et trecentii

annis saeculum nostrum antecedit (Tac. dial. 16, 19).

Tu należą zwroty: quo — eo = im — tym, ąuanto — tanto = o ile — o tyle, multo plus Ą o wiele więcej, paulo ante = nieco przedtem itp.

Quanto plura parasti, tanto plura cupis (Hor. epist. II 2, 147). C. Ablativus jako miejscownik występuje w dwóch funkcjach:

1221

i 222

'/a.

Ablativus loci (miejsca) odpowiada na pytanie gdzie! Występuje zwykle z przyimkiem np. in urbe, in Sicilia. Bez przyimka występuje abl. loci na pytanie k tor ę dyl np. via Appid, ea (z dom. via) = tędy, quo. (via) = którędy, rectd (via) — prosto. Na pytanie gdzie! kłw dzie się zwykle bez przyimka: (a) rzeczownik locus: idoneo loco = w odpowiednim miejscd nonnullis locis = w niektórych miejscach, (b) rzeczowniki z przymiotnikiem totus jakcj przydawką, np. tota Italia = w całej Italii.

Ponadto w ablatiwie bez przyimka kładzie się na pytanie gdzie! nazwy miast deklH nacji III oraz pluralia tanturfl deklinacji I i II, np. Athenis = w Atenach, Pompeis Ą w Pompejach, Carthagine = w Kartaginie, Neapoli = w Neapolu. Natomiast singularia tantum deklinacji I i II zachowały formy dawnego locatiwu, które zostały utożsamiona z genetivem. Romae = w Rzymie, Corinthi = w Koryncie. Tu także należą zwroty domi Ą w domu, ruri = na wsi, humi = na ziemi, donn militiaeque, domi bellique = w pokojd i na wojnie. (Por. §§ 188, 204).

§ 223

Ablativus temporis (czasu) odpowiada na pytanie kiedy! występuje zwykle z przyimkien in: m betto, in senectute. Bez przyimka kładzie się:

a. rzeczowniki oznaczające czas: tempus, annus, mensis, dies, hora, ver, aetas, vigii

b. inne rzeczowniki użyte z przydawką, np. bello Punico secundo, extrema senecti

c. określenia odpowiadające na pytanie w jakim przeciągu czasu! Horis quinque (przed
pięć godzin) continenter pugnatum est. Diebus circiter quindecim (=w ciągu ok. piętnastu]
dni) Caesar ad exercitum venit.

W tym samym znaczeniu (na pytanie w jakim przeciągu czasu!) używa się także accusatiwij (per) quinque horas (por. § 187).

§224

UŻYCIE PRZYIMKÓW

Przypadki służą do wyrażania konkretnych stosunków. Pierwotnie accusativus ozna-l czał kierunek, odpowiadał na pytanie dokąd!, locativus oznaczał miejsce odpowiadając» na pytanie gdzie!, ablativus odpowiadał na pytanie skąd! Stosunkowo niewielka ilość I przypadków nie wystarczała do wyrażenia różnych stosunków, zachodziła wiec potrzeba dodawania wyrazów, które by owe stosunki bliżej określały; były to różne przysłówki.! Z czasem wyrazy te traciły swoją samodzielność i wiążąc się ściśle z rzeczownikami czyi zaimkami stawały się przyimkami (praepositiones), wiążąc się z czasownikami stawały! się przedrostkami (praeverbid). Początkowo urbem znaczyło do miasta; z czasem, kiedyl zakres użycia accusativi się rozszerzył, dla dokładniejszego oznaczenia kierunku zaczęto! dodawać wyraz in bądź przed rzeczownikiem, np. in villam ire, bądź przed czasownikiem,» np. ingredior templum. Przez częste używanie tych samych zwrotów wytworzył się ścisły!

112

związek przyimka z przypadkiem, powstało przeświadczenie, iż np. przyijnek ad „rządzi" accusatiwejn.

Zachowały się jednak ślady dawnej niezależności. Ten sam wyraz, np. ante, może występować jako przysłówek, jako przyimek, jako praeverbium: przyimek występuje niekiedy po rzeczowniku czy zaimku: quapropter, nobiscum. W funkcji przyimków występują też formy rzeczowników: gratia, causa, ergo — dla, z powodu; łączą się z genetiwem, kładzie się je po rzeczowniku: exempli gratia, memoriae ergo.

Z biegiem stuleci zmniejszała się rola przypadków, rosło znaczenie przyimków, jedne wychodziły z użycia, powstawały nowe (przede wszystkim z przysłówków), często dwa przyimki łączyły się w jeden, np. insuper, desuper (por. polskie ponad, spoza, pomiędzy).

Większość przyimków łacińskich łączy się z accusatiwem, kilka z ablatiwem, trzy z accusatiwem lub ablatiwem. Z genetiwem łączą się jedynie wymienione: causa, gratia i rzadko używany ergo. W zestawieniu podajemy użycie przyimków w określeniach miejsca (d — na pytanie dokąd! g — na pytanie gdzie! s — na pytanie skądl k — na pytanie którędy), czasu, oraz w innych funkcjach (przeważnie przenośnych).

Przyimki łączące się z accusatiwem:

«225

	o miejscu	o czasie	inne
ad do, przy, ku	d ad urbem venire = do miasta, pod miasto ad Caesarem ad (ku) orientem g clamor ad (przy) pottas oritur pugna ad (nad) flumen facta	ad (do) multam noctem ad tempus (na czas) vcnirc	ad (około) ducentos ad clamorem = na krzyk ad bellum proficisci = na wojnę ad (według) arbi-trium suum
ad do, przy, ku
adversus naprzeciw	d adversus hostem copias ducere g adversus urbem castra ponere		adversus (przeciw) hostes pugnare fides adversus (wobec) Romanos
ante przed	d ante oculos ponere g Hannibal ante portas	ante lucern ante Homerum	ante omnes caris-simus
apud u	g apud amicum (w domu) apud Romanos (w kraju) apud Homerum (w pieśniach) proelium apud (pod) Plataeas factum
circa clrcum circiter okolą-	d nuntios circa urbes mittere g canes circa (przy) se habere k circum villas errare	circa eandem horam venire circiter meridiem	circa (circiter) quingentos equites adducere
cis cttra z tej strony	d citra flumen hostes elicere — na tę stronę g citra flumen hostes expectare
centra (nd)-przeciw	d contra hostes proficisci g contra Italiam sita		contra populum Rom. coniurare contra naturam

8 Wikarjak — Gramatyka

113

	o miejscu	o czasie	inne
erga względem, ku			pietas erga parentes 1
«trą poza, zewnątrz	d exlra munitiones (poza szańce) egredi extra muros		extra periculum esse II extra ordinem
infra poniżej, pod	g infra pontem flumen transire	Homerus non infra (po) Lycurgum fuit	usi sunt magni tudine 1 paulo infra elephan- 1 tos (nieco mniejsze) J
inter między	d inter stationes (między posterunki) evadere g inter urbem et Tiberim ager fuit	inter horam tertiam et quartam inter (w przeciągu) annos decem inter arma silent le-ges	inter philosophos sapientissimus inter se difierebant 1 1
tatra wewnątrz w obrębie	d intra flnes ingredi g intra muros et extra	intra paucos dies = w przeciągu kilku dni	fl
iuxta tuż obok	g iuxta murum castra ponere		J
ob dla, z powodu	g ob oculos = przed oczami		ob eam causam quam ob rem
pcnes przy, te rffcu			penes decemviros potestas erat
per przez	k per provinciam iter facere	per triginta annos per noctem	per vim per legatos auxilium II petere •
post po, za	g post montem castra ponere	post mortem	post Mercurium Galii Apollinem colunt \|
praeter obok, mimo, oprócz	k praeter oppidum iter facere		praeter ceteros laudari praeter opinionem nemo praeter (oprócz) te B
prope blisko	g sepulcrum prope oppidum est prope me vox sonat
propter «fcfc> z powodu	g propter statuam Platonis consedimus		propter metum propter frigora
secnndum wzdluż, według	k secundum flumen legiones ducere	castra secundum (tuż po) proelium capta sunt	secundum naturam vivere secundum (po) deos 1 horaines maxime utiles esse possunt j

114

	o miejscu	o czasie	inne
supra powyżej, nad	g supra pontem	paulo supra hanc memoriam = krótko przed naszymi czasami	supra decem milia
trans za, z tamte) strony	d trans Rhenum ducere g trans Rhenum incolere
nitra poza, z tamtej strony	d Caesar ultra flumen castra trans-tulit g ultra montes esse	ultra biennium abesse	ultra vires = ponad siły
versus ku, w kierunku do, zwykle w połączeniu ztA, in	d Romam versus proficisci ad Oceanum versus mittere ,

Przyimki łączące się z ablatiwem:

8276

	o miejscu	o czasie	inne
a, ab, abs od	s ab urbe proficisci, a rege venire Gallos ab Aquitanis Garumna dividit	ab hora quarta us-que ad solis occasum pugnatum est	a magistro lauda-mur a Platone id didici
		ab urbe condita anno ducentesimo	Aeneas a nomine uxoris urbem appel-lavit
coram wobec, w obecności			coram patre dissi-mulare
cum (razem) z (kimś)			cum patre proficisci cum hostibus
			pugnare cum voluptate au-dire cum magna pernicie redire
de z (czego) o (czymf)	s de rostris descendere de saxo deicere de flnibus exirc	de nocte venire de tertia vigilia proficisci	de virtute (o cnocie) scribere de imperio dimicare (o władzę) de patria bene mereri (około)
e, ex z (miasta)	s Dareus ex Asia in Europam ex- ercitum traiecit	ex illo tempore aeger fuit	poculum ex auro factum
	e castris educere	ex quo = odkąd	pauci ex nostris
	ex equo pugnare		ex communi con-
			sensu

115

	o miejscu	o czasie	inne
prae przed	g prae se praedam agere		prae (z powodu) lacrimis scribere non possum prae nobis (w porównaniu z nami) beatus es
pro przed, za w obronie	d Caesar copias pro castris (przed obóz) produxit g Caesar legiones pro castris (przed obozem) constituit		pro patria pugnare oratio pro Murena (w obronie Mureny)
sine bez			Ut ager sine cul-tura fructuosus
			sine doctrina animus sine amicis
tenus aż do, po	d Tauro tenus regnare	hactenus = dotąd	verbo tenus = dosłownie

t 227 Przyimki łączące się z accusatiwem (na pyt. dokąd?) i z ablativcm (na pyt. gdzie?):

	o miejscu	o czasie	inne
in z acc. do, na, w	d in urbem venire in Graeciam proficisci	sermonem in multam noctem producere in aliud tempus re-servare	odium in hostes dividere in partes in colloquium venire
in z abl. w, na	g in urbe habitare in monte Capitolino	in proximis diebus in pace	in errore esse in numero amicorum
snb z acc. pod sub żabi. pod	d sub montera succedere sub iugum mittere g sub aqua .	sub vesperum = pod wieczór sub brama = tuż przed zimą	sub potestatem re-digere = podbić sub imperio adhuc sub iudice lis est
saper z acc. nad, powyżej	d g super templum, super Indos proferet imperium		super quadraginta super modum hac super (=de) re
super żabi. nad	g super cervice super frondę viridi		ad te scribam J

UŻYCIE NIEOSOBOWYCH FORM KONIUGACYJNYCH

§228 A. Nomina verbalia: infinitivus, gerundium, supinum.

Łaciński infinitivus (bezokolicznik) jest rzeczownikiem czasownikowym używanym w nominatiwie i accusatiwie; w pozostałych przypadkach formy infinitiwu zastępuje gerundium (zob. § 241). Infinitivus oraz gerundium mają pewne cechy wspólne

116

z formami osobowymi czasownika: łączą się mianowicie z tym samym przypadkiem (dopełnienie), a do ich określenia służy przysłówek (nie przymiotnik).

Mówimy: amare patriam, amemus patriam ale amor patriae; uti armis, utimur armis ale usus armontm; beate vivere, beate vivimus ale vita beata.

Infinitivus łaciński wyraża też stronę oraz stosunek czasowy; do tego służą odrębne formy strony czynnej i biernej oraz odrębne formy infinitivi praesentis, perfecti, futuri (zob. § 239). Użycie infinitiwu w łacinie częściowo jest zgodne z językiem polskim, częściowo zaś odmienne.

Infinitivus jako dopełnienie. Podobnie jak w języku polskim infinitivus stanowi dopełnienie § 22» przy czasownikach znaczących chcieć, móc itp. possum = mogę, debeo = powinienem, wio = chcę, nolo = nie chcę, molo = wolę, statuo, constituo = postanawiam, studeo, conor = usiłuję, audeo = śmiem, soleo = zwykłem, incipio = zaczynam, desino, desisto = zaprzestaję, cupio = pragnę.

Noli me tangere. Helvetii per provinciam Romanom iter facere conati sunt.

Orzecznik przy infinitiwie w funkcji dopełnienia kładzie się w nominatiwie (w języku polskim występuje przeważnie narzędnik). Beatus esse sine virtute nemo potest.

Infinitivus jako podmiot. Podobnie jak w języku polskim infinitivus jest podmiotem: t 230

a. po wielu słowach nieosobowych: oportet — należy, iuvat = miło jest, praestat =
lepiej jest, placet = podoba się, displicet = nie podoba się, licet = wolno,

b. po słowie est (fit) z przymiotnikiem lub rzeczownikiem.

Bene mori praestat quam turpiter vivere. Senatui placuit legatos mittere. Errare humanum est. Dulce et decorum est pro patria mori.

Orzecznik występujący przy infiniliwie w funkcji podmiotu kładzie się w accusatiwie Senem ante tempus fieri miserum est.

Accusativus cum infinitivo. Połączenie accusatiwu z infinitiwem jest konstrukcją często § 231 w języku łacińskim używaną; na język polski tłumaczymy ją zwykle przez zdanie dopełnieniowe, w którym łaciński accusativus staje się podmiotem, a infinitivus orzeczeniem.

Video puerum currere — Widzę, że chłopiec biegnie.

Audimus puellas cantare = Słyszymy, że dziewczęta śpiewają.

Konstrukcja a.c.i. występuje w mniejszym zakresie także w innych językach, jest odmianą podwójnego accusatiwu (podwójnego dopełnienia): osoby i czynności. Można ją porównać z konstrukcją imiesłowową; ta jednak zachodzi różnica, iż w konstrukcji imiesłowowej nacisk położony jest na osobę, którą się widzi, słyszy itd., w konstrukcji a.c.i. na czynność przez tę osobę wykonywaną.

W języku polskim, zwłaszcza w języku ludowym, można czasem spotkać podobną konstrukcję.

Zostawiłam ją leżeć i poszłam sobie. Ktoś podsłuchał ich gadać.

117

9232

Video puenm — video currere.

Video puerum currentem = Widzę biegnącego chłopca. Video puerum currere = Widzę bieg chłopca (dosłownie: widzę chłopca biec). Widzę, że chłopiec biegnie. Audimus puellas — audimus cantare.

Audimus puellas cantantes = Słyszymy śpiewające dziewczęta. Audimus puellas cantare = Słyszymy śpiew dziewcząt (dosłownie: słyszymy dziewczęta śpiewać). Słyszymy, że dziewczęta śpiewają.

Accusativus cum infinitivo jako dopełnienie. A.c.i. występuje przy czasownikach znaczących;

a. myśleć, spostrzegać (verba sentiendi): video = widzę, audio = słyszę, sentio ^
czuję, animadverto = spostrzegam, scio = wiem, ignoro = nie wiem, spero = spodzie
wam się, memini = pamiętam,

b. mówić (verba dicendi): dico = mówię, affirmo = twierdzę, zapewniam, nego =
mówię, że nie, narro = opowiadam, respondeo = odpowiadam, nuntio = donoszę, scribo =
piszę, fateor = przyznaję, promitto = obiecuję,

c. chcieć, kazać (verba voluntatis): volo = chcę, nolo = nie chcę, malo = wolę,
cupio = pragnę, veto = zakazuję, sino = pozwalam, patior = pozwalam,

d. wyrażających wzruszenie (verba affectus): gaudeo = cieszę się, laetor = cieszą
się, doleo = boleję, queror = żalę się.

Uwagi.

Konstrukcja a.c.i. występuje także przy zwrotach mających podobne do wymifr
niorych czasowników znaczenie, np. certiorem facio = nuntio, memorid teneo = memini.
Przy czasownikach iubeo, veto kładzie się infinitivus strony czynnej, jeżeli poJ
dana jest osoba, której się rozkazuje czy zakazuje (w łacinie acc., w j. polskim celownik);
jeżeli osoba nie jest wymieniona, kładzie się infinitivus strony biernej. Wynika to z istoty
konstrukcji a.c.i.:

Caesar mili t es castra munire iussit = C. kazał żołnierzom obwarować obóz = C[ rozkazał, aby żołnierze obwarowali obóz.

Caesar castra muniri iussit = C. kazał obwarować obóz = C. rozkazał, aby ol został obwarowany.

Przy verba voluntatis występuje także sam infinitivus bez accusatiwu (jak w ję
zyku polskim), jeżeli czynność nim wyrażona odnosi się do podmiotu: volo proficM
(por. § 229).
Przy czasownikach persuadeo, moneo, censeo, statuo, constituo występuje konn
strukcja a.c.i. albo zdanie poboczne z ut (ne) zależnie od znaczenia; w pierwszym wypadkffl
zdanie wyraża sąd, w drugim — życzenie, pożądanie: persuadeo z acc. c. inf. = przekoj
nuję, że; persuadeo, ut = namawiam, aby itd.
Czasownik nego oddajemy w języku polskim przez mówię, twierdzę, że nie - prze
nosząc przeczenie do treści wyrażonej przez a.c.i.

§ 233

Accusativus cum infinitivo jako podmiot występuje przy wyrażeniach nieosobowych cych znaczenie zbliżone do wymienionych w § 232 (verba sentiendi, dicendi, affec tus): constat - wiadomo, placet = podoba się, oportet = potrzeba, apparet = okazuj|

118

praestat = lepiej jest, aeqiaan est, manifestum est, verum est, opus est, necesse est, est. Przy oportet, necesse est kładzie się także coniunctivus (bez ut).

ativus cum infinitivo występuje także w wykrzyknieniach; czasem wzmacnia go par-iila pytajna -ne.

Mene incepto desistere metami

Czyż ja, pokonana, mam odstąpić od przedsięwzięcia (Verg, Aen. I 87).

W tych wyrażeniach można się domyśleć nadrzędnego zdania: quis crediderit =

któżby uwierzył, że ja... itp.

nativus cum infinitivo. Jeżeli czasownik z acc. c. infin. jako dopełnieniem występuje w strome biernej, dopełnienie staje się podmiotem gramatycznym i powstaje konstrukcja zwana norninativus cum infinitivo.

Homentm caecum fuisse dicunt = Homerus caecus fuisse dicitur.

lubeo puerum abire — Puer (a me) abire iubetur.

Konstrukcja nom. cum infin. występuje przy czasownikach użytych w stronie biernej

a. iubeor = rozkazują mi, otrzymuję rozkaz, vetor = zakazują mi, otrzymuję zakaz

b. videor = zdaje się, że ja... videris = zdaje się, że ty itd.

c. dicor = mówią, że ja

putor, iudicor, existimor = sądzą, że ja itd. (we wszystkich osobach form niezłożonych)

d. traditur, fertur, traduntur, fenmtur = podają, że — tylko w trzeciej osobie form
niezłożonych.

Natomiast konstrukcję accusat. cum infin. kładzie się z reguły przy (wymienionych pod c) verba sentiendi et dicendi użytych w formach złożonych strony biernej lub występujących z określeniami, np. traditum est, existimandum est; recte dicitur, dicipotest.

Traditum est Homenim Lycurgi temporibus fuisse. Recte dici potest historiom esse magistrom vitae.

Użycie zaimków w konstrukcji acc. cum inf. i nom. cum inf. Zaimki osobowe stanowiące podmiot można w łacinie opuścić podobnie jak w języku polskim; końcówki bowiem osobowe czasownika pouczają nas w sposób wystarczający, o kogo chodzi. Epistulam scribo = piszę list (ego).

Librum legis = czytasz książkę (tu). Nihil scribimus = nic nie piszemy (nos).

Natomiast w konstrukcji acc. c. infin. użycie zaimka w accusatiwie jest potrzebne, inaczej

zdanie byłoby niezrozumiałe.

Mirantur me nihil scribere = Dziwią się, że (ja) nic nie piszę Mirantur te nihil scribere = Dziwią się, że (ty) nic nie piszesz Mirantur eum nihil scribere — Dziwią się, że (on) nic nie pisze Mirantur nos nihil scribere = Dziwią się, że (my) nic nie piszemy. Mirantur vos nihil scribere = Dziwią się, że (wy) nic nie piszecie. Mirantur eos nihil scribere = Dziwią się, że (oni) nic nie piszą.

Zaimek trzeciej osoby (po polsku on, ona, ono) odnoszący się do podmiotu zdania nadrzędnego oddaje się w łacinie przez zaimek zwrotny se. Uwaga ta odnosi się także

§234

8235

S 236

119

do innych przypadków zaimka zwrotnego (sui, sibi, se) oraz do zaimka dzierżawczego, suus; jeżeli zachodzi potrzeba użycia nominatiwu, występuje zaimek ipse.

Cicero scripsit iam diu se nihil de liberis suis audivisse.

Homerum Colophonii civern esse dicunt suum.

Pater filio dixit se errasse — Ojciec powiedział synowi, że się pomylił (ojciec).

Pater filio dixit eum errasse = Ojciec powiedział synowi, że on (syn) się pomylił.

Videbamus eum erubescere (że się rumieni); ipse quoque se erubescere sentiebat.l

8237

Nominativus cum infinitivo jest konstrukcją osobową, w której czasownik zgadza się z noJ minatiwem w liczbie i osobie. Toteż zaimek osobowy stanowiący podmiot można opuścić, jako że łatwo się go domyślić na podstawie końcówki czasownika. W nominatiwie występuje także orzecznik.

Felix esse dicor = Mówią, że jestem szczęśliwy.

Felix esse diceris = Mówią, że jesteś szczęśliwy.

Frater felix esse dicitur = Mówią, że brat jest szczęśliwy.

Felices esse dicimur = Mówią, że jesteśmy szczęśliwi.

Felices esse dicimini = Mówią, że jesteście szczęśliwi.

Parentes felices esse dicuntur — Mówią, że rodzice są szczęśliwi.

Erravisse videor = Zdaję się, że pobłądziłem.

Erravisse videris — Zdaje się, że pobłądziłeś.

Amicus erravisse videtur = Zdaje się, że przyjaciel pobłądził.

Erravisse videmur = Zdaje się, żeśmy pobłądzili.

Erravisse videmini = Zdaje się, żeście pobłądzili.

Amid erravisse videntur = Zdaje się, że przyjaciele pobłądzili.

S 238 Różne sposoby tłumaczenia a.c.i. i n.c.i. na jeżyk polski. Zwykle tłumaczymy konstrukcję a.c.i. czy n.c.i. przez zdanie dopełnieniowe zaczynające się od że, iż, żeby, aby,jakobyĄ Można jednak oddać ową konstrukcję inaczej. Najlepiej zilustruje to przykład.

Homerus caecus fuisse traditur (dicitur).

Mówią, że Homer był ślepy.

O Homerze mówią, że był ślepy.

Homer, jak podają, był ślepy.

Według podania Homer był ślepy.

Homer miał być ślepy.

Homer rzekomo był ślepy itp. A.c.i. lub n.c.i. może stanowić część zdania względnego lub pytajnegp; trudno wtedyl ową konstrukcję oddać przez zdanie ze spójnikiem że. Zastosować trzeba inne sposoby, f

Eum amo, guem prudentem esse scio = Tego lubię, o którym wiem, że jest ro

sądny albo Tego lubię, który według mego przekonania jest rozsądny.

Quid proxima nocte egeris, guem nostrum ignorare arbitrarisl Któż z nas twoii

zdaniem nie wie, co robiłeś ostatniej nocy? (Cic. / Cal. 1).

S 239 Czasy infinitiwu określają stosunek czasowy czynności. Infinitivus praesentis ozna czynność równoczesną z czynnością wyrażoną przez orzeczenie, infinitivus perfecti czynność wcześniejszą, infinitivus futuri — czynność późniejszą w stosunku czasownika rządzącego.

120

Zdania niezależne:

a. w activum:

Pueri epistulam scribunt (scripserunt, scribent) = Chłopcy piszą (pisali, będą pisali) list.

b. w passivum:

Epistula a pueris scribitur (scripta est, scribetur).

c. w acc. cum infin.:

Pueros epistulam scribere video = Widzę, że chłopcy piszą list. Pueros epistulam scripsisse video = Widzę, że chłopcy napisali list. Pueros epistulam scripturos esse video = Widzę, że chłopcy napiszą list. Epistulam a pueris scribi video = Widzę, że list jest pisany przez chłopców. Epistulam a pueris scriptam esse video = Widzę, że list został przez chłopców napisany.

Epistulam a pueris scriptum iri video = Widzę, że list zostanie przez chłopców napisany.

d. w nom. cum infin.:

Pueri epistulam scribere videntur = Zdaje się, że chłopcy piszą list. Pueri epistulam scripsisse videntur = Zdaje się, że chłopcy napisali list. Pueri epistulam scripturi esse videntur = Zdaje się, ze chłopcy napiszą list. Epistula a pueris scribi videtur — Zdaje się, że list jest pisany przez chłopców. Epistula a pueris scripta esse videtur *= Zdaje się, że list został napisany przez chłopców.

Epistula a pueris scriptum iri videtur = Zdaje się, że list zostanie przez chłopców napisany.

Przy formach złożonych infinitiwu należy zwrócić uwagę na zgodność participii z ac-cusatiwem czy nominatiwem. Przypomnieć wypada, że infinitivus futuri passivi składa się z supinum (nie participium) + iri.

Przy dwóch accusatiwach w jednym zdaniu powstaje niekiedy dwuznaczność, jak w owej odpowiedzi danej przez wyrocznię Pyrrusowi: Aio te, Aeacida, Romanos vincere posse

Romani putabant Caesarem Pompeium vicisse (może znaczyć): Rzymianie sądzili, że Cezar pokonał Pompejusza (albo): Rzymianie sądzili, że Pompejusz pokonał Cezara.

Dla uniknięcia dwuznaczności stosuje się infinitivus strony biernej: Romani putabant Caesarem a Pompeio victum esse.

Niektóre czasowniki nie mają supinum, nie tworzą więc infinitiwu futuri. Używa się wtedy konstrukcji opisowej: farę (futurum esse), ut z coniunctiwem.

Spero fore, ut te paeniteat huius erroris = Spodziewam się, że będziesz żałował tego błędu.

Sperabam fore, ut in Italia possemus rempublicam summa cum dignitate defendere = Spodziewałem się, że w Italii będziemy mogli z wielką godnością obronić republikę.

§ 240

121

ncam l (por. j

1241

1242

t 243

Niekiedy używa się konstrukcji opisowej, jakkolwiek czasownik ma supinum i normalny infinitivus futuri można utworzyć.

Numquam putavifore, ut supplex ad te venirem (Cic. Att. XVI 16, 10).

Gerundium (rzeczownik czasownikowy). Gerundium występuje w przypadkach zależnych (por. § 228), ale w accusatiwie tylko z przyimkiem; jako accusativus bez przyimka wystę-J puje bowiem infinitivus praesentis activi (od deponencjów passivi).

Ars beate vivendi.

Operom do scribendo.

Gutta cavat lapidem non vi sed saepe cadendo.

Breve vitae tempus satis est ad bene beateque vivendum.

Zamiast gerundium z dopełnieniem bliższym występuje niekiedy participium futuri pas-j sivi (zob. § 247).

Supinum (celownik czasownikowy)

1. Supinum jest rzeczownikiem czasownikowym występującym w dwóch przypadkach: j
w accusatiwie na -um, i ablatiwie na -u. Supinum na -urn kładzie się przy czasownikach!
wyrażających ruch, np. ire, venire, mittere, ducere; oznacza cel (acc. kierunku i celu).]

Hacdui legatos ad Caesarem mittunt rogatum auxilium (z prośbą o pomoc). Hannibal patriam defensum (aby bronił ojczyzny, dla obrony ojczyzny) in Africanti revocatus est.

2. Supinum łączy się z tym samym przypadkiem co forma osobowa czasownika
§228).

Supinum jest konstrukcją stosunkowo rzadko używaną; częściej spotykamy zdania cen Iowę (zamiarowe) lub względne zamiarowe, gerundium, gerundivum. Zamiast rogaty auxilium można powiedzieć: ut (qui) auxilium rogarent, ad auxilium rogandum, auxilH rogandi causa.

Supinum na -u występuje jako abl. limitationis przy niektórych przymiotnikach
jak facilis, difficilis, incredibilis, optimus itp.
przy rzeczownikach fas, nefas.

Quod optimum faciu videbitur, facies. Difficile erat dicta, uter celerius curreret.

B. Adiectiva verbalia (przymiotniki czasownikowe). Język łaciński ma cztery imiesłowy! dwa czynne: participium praesentis activi — laudans, ntis = chwalący, chwaląc, participiuni futuri activi — laudaturus = mający (zamiar) chwalić, i dwa bierne: participium perfectl passivi — laudatus, a, um = pochwalony, participium futuri passivi — laudandus, ta um = mający być chwalony,

Participium wyraża czas względny tj. czasowy stosunek czynności do słowa osobowego! mianowicie: participium praesentis wyraża czynność równoczesną do czynności wył rażonej przez słowo osobowe, participium perfecti — czynność wcześniejszą (uprzednią)! a participium futuri czynność późniejszą od czynności wyrażonej przez słowo osobowe! Jeśli chodzi o ilość imiesłowów j. łaciński jest uboższy od języka polskiego: nie ma imię-J słowu biernego współczesnego (który by odpowiadał polskiemu imiesłowowi na -ny czy -ty od czasowników niedokonanych) ani imiesłowu czynnego uprzedniego (którl

122

y J by odpowiadał polskiemu imiesłowowi na -wszy, -łszy). Tłumacząc z języka polskiego j na łaciński oddajemy owe imiesłowy przez zdania względne albo przez konstrukcję abla-I tivi absoluti (zob. § 244). Jedynie participia urobione od deponencjów mają przeważnie i znaczenie polskich imiesłowów na -szy np. profectus = wyruszywszy, pollicitus = przyrzekłszy.

Uwaga. Podkreślić wypada, że wszystkie participia łacińskie są odmienne; w języku polskim odpowiadają im zarówno imiesłowy przymiotnikowe jak i przysłówkowe.-

W użyciu imiesłowów łacina jest w znacznej mierze zgodna z językiem polskim. Par-ticipium może być użyte jako:

a. przydawka (participium attributivum): Peracti labores iucundi sunt.

b. orzecznik (participium praedicativum): Urbs capta est.

c. okolicznik czasu, przyczyny, warunku, przyzwolenia (participium coniunctum):
Dux consecutus, quod voluerat, discessit.

Niekiedy łacińskie participium attributivum oddaje się w języku polskim przez rzeczownik oderwany: ab urbe condita = od założenia miasta, post Christum natum = po narodzeniu Chrystusa. Soi oriens = wschód słońca.

Osobliwość języka łacińskiego stanowi ablativus absolutus oraz tzw. coniugatio peri-phrastica (activa et passiva).

Ablativus absolutus jest to połączenie ablatiwu rzeczownika (lub zaimka) z użytymi w funkcji przydawki formami participii praesentis activi lub perfecti passivi. Zwrot ten wyraża okolicznik (a) czasu, (b) przyczyny, (c) warunku, (d) przyzwolenia.

a. Oppido expugnato (kiedy) milites in patriam redierunt.

b. Incolis fortiter resistentibus (ponieważ) oppidum expugnari non potuit.

c. Incolis fortiter resistentibus (jeżeli) oppidum expugnari non poterit.

d. Incolis aegre resistentibus (chociaż) oppidum expugnari non potuit.

W języku polskim oddaje się ablativus absolutus przez (a) odpowiedni imiesłów czynny

lub bierny (b) zdanie poboczne ze spójnikiem kiedy, ponieważ, jeżeli, chociaż itp. (c) przez

zwroty przyimkowe.

Tarquinio Superbo expulso Romani duos consules creaverunt. T. S. expulso = wypędziwszy T. Pysznego, albo kiedy wypędzili, albo po wypędzeniu T. P. Tarquinio Superbo regnante Pythagoras in Italiom venit. (Za panowania T. P. albo kiedy królem był T. P.).

Verres praedonum duces accepta pecunia dimisit (Cic. Verr. I 4, 9). Accepta pecunia = otrzymawszy pieniądze, po otrzymaniu pieniędzy albo kiedy (ponieważ) otrzymał pieniądze.

Czasem można mieć wątpliwość, o jaki okolicznik chodzi.

Latrante uno latrat statim et alter canis (kiedy, jeżeli, ponieważ).

Na okolicznik przyzwolenia wskazuje niekiedy spójnik tamen.

Perditis rebus omnibus tamen ipsa virtus se sustentare potest (Cic. fam. VI l, 4).

Tłumacząc z języka polskiego na łacinę, trzeba zwrócić uwagę, by rzeczownik, którego chcemy użyć w ablatiwie, nie występował w tym zdaniu jako podmiot czy dopełnienie (w przeciwnym wypadku bowiem należy użyć participium coniunctum); należy też pamię-

S 244

123

SZ4S

§2«

tac, że imiesłów współczesny jest imiesłowem czynnym, a imiesłów uprzedni ma; czenie bierne.

Niekiedy jako abl. absolutus występuje samo participium w neutrum singularis, audito, cognito, nuntiato itp., od którego zależy konstrukcja accus. cum infinitivo lub < zdanie.

Rex audito (= usłyszawszy, że) urbem obsideri adproperavit. Hannibal cognito (poznawszy, że) sibi insidias parari fuga salutem quaesivit. Zamiast participium w konstrukcji ablat. absol. występować mogą:

a. rzeczowniki oznaczające urząd, wiek, osobę działającą, np.: consul, praetor,
puer, senex, auctor, testis

b. przymiotniki vivus, invitus, conscius itp.

M. Tulio et C. Antonio consulibus = za konsulatu M. Tuliusza i G. Antonk Hannibale vivo = za życia Hannibala; te duce = pod twoim dowództwem; vita Minerva = wbrew woli Minerwy. Powstanie konstrukcji ablativi absoluti mogą wyjaśnić następujące zestawienia:

Iter faciemus vere — primo vere — vere ineunte = na wiosnę, wczesną wios

z początkiem wiosny, kiedy rozpocznie się wiosna.

Mileś se defendit gladio — gladio stricto — mieczem, dobytym mieczem, doby

miecza.

Coniugatio periphrastica activa. Połączenie participium futuri activi z formami słov posiłkowego sum stanowi konstrukcję opisową czynną (coniugatio periphrastica activ wyraża chęć, zamiar:

scripturus sum = mam zamiar pisać

scripturus erom = miałem zamiar pisać

scripturus ero = będę miał zamiar pisać

scripturus es = masz zamiar pisać

scripturi sumus = mamy zamiar pisać

Bellum scripturus sum, quod populus Romanus cum lugurtha, rege Numidar

gessit (Sal. ług. 5).

Participium futuri passivi. Participium futuri passivi, zwane też gerundivum, wyraża konieczność: laudandus = mający być chwalonym, ten, którego należy chwalić, zasługując* na pochwałę; auctor kaud spernendus — autor, którego nie należy lekceważyć albo lepiej j autor, którego nie można lekceważyć. Participium futuri passivi występuje (a) jako orzecznik (b) jako przydawka.

Coniugatio periphrastica passiva. Participium futuri passivi jako orzecznik w połączeniu z formami słowa posiłkowego sum tworzy tzw. konstrukcję opisową bierną (col niugatio periphrastica passiva), która wyraża, że jakąś czynność należy wykonać. OsobfJ która winna czynność wykonać, wyraża się przez dativus (dativus auctoris por. § 193)1 Coniugatio periphrastica passiva występuje w dwóch postaciach: a. z podmiotem gramatycznym w nominatiwie

Hic liber legendus est (erat, erit, fuit itd.) = Ta książka powinna być przeczytanaJ Należy przeczytać tę książkę.

124

Hic liber nobis legendus est = Ta książka powinna być przez nas przeczytana. Trzeba nam przeczytać tę książkę. Musimy (powinniśmy) przeczytać tę książkę.

b. bezpodmiotowo (bez podmiotu gramatycznego)

Discendum est = trzeba się uczyć

Discendum erat = trzeba było się uczyć

Discendum erit = trzeba będzie się uczyć

Mihi discendum est = muszę się uczyć

Tibi discendum erat = powinieneś był się uczyć (trzeba ci było się uczyć) itd.

Konstrukcji z podmiotem gramatycznym w nominatiwie można użyć tylko od czasowników przechodnich tj. tworzących pełną stronę bierną. Natomiast konstrukcji bezpodmio-towej używa się zarówno od czasowników przechodnich, jak i nieprzechodnich.

Mihi legendum est = Muszę czytać.

Mihi proficiscendum est = Muszę wyruszyć.

Ut desint vires, tamen est laudanda voluntas (Ov. Pont. III 4, 79). Orandum est,

ut sit mens sana in corpore sano (Juvenalis X 356).

Participium futuri passivi (gerundivum) jako przydawka

facinus laudandum = czyn, który należy pochwalić, czyn zasługujący na pochwałę facinus non laudandum = czyn, którego nie można pochwalić, czyn nie zasługujący na pochwałę.

Quicumque hoc fecit, fuit vir laudandus. Haec sunt pericula non neglegenda.

Participium futuri passivi występuje jako przydawka dopełnienia przy czasownikach: ^re, tradere, mittere, relinquere, accipere, suscipere, curare, wyraża cel.

Frater mihi complures libros legendos (= do przeczytania) reliquit. Caesar pontem in fluvio faciendum curavit.

owych czasownikach użytych w passivum występuje participium jako przydawka ikolicznikowa) podmiotu.

Cuncta Sicilia mihi defendenda tradita est.

ipium futuri passivi i gerundium. Participium futuri passivi jako przydawka wystę-je też zamiast gerundium z dopełnieniem bliższym, szczególnie w datiwie oraz w ac-.tiwie i ablatiwie z przyimkami.

Decemviri legibus scribendis creati sunt. Triumviri rei publice constituendae. Galii sunt mobiles in consiliis capiendis. De contemnenda morte. Ad urbem liberandam.

•

Natomiast w genetiwie i ablatiwie bez przyimka można użyć obu konstrukcji. Spes urbem capiendi albo spes urbis capiendae. Laetor liberando patriam albo laetor liberanda patria.

Tylko gerundium można użyć, jeżeli dopełnieniem jest neutrum zaimka lub przymiotnika. Ars vera et falsa diiudicandi. Studium aliquid agendi.

125

Participium futuri passivi wyraża czynność późniejszą w stosunku do czynności czasownika.

Pro recuperanda libertate pugnavimus = Walczyliśmy dla odzyskania wolności. Pro recuperata libertate diis gratias egimus = Złożyliśmy bogom dzięki za odzyskanie wolności.

W języku polskim w obu zdaniach występuje zwrot „odzyskanie wolności", w łacinie jednak użyto raz gerundivum, drugi raz participium perfecti. W pierwszym bowiem zdaniu recuperanda wyraża czynność późniejszą, w drugim recuperata czynność wcześniejszą w stosunku do czynności słowa rządzącego.

Podobnie przedstawia się zwrot „od założenia miasta" w dwu następujących zdaniach: Ab urbe condenda absterruit ducem vicinitas inimicae gentis. Anno ab Urbe condita septingentesimo decimo Caesar est occisus.

Pouczające jest też użycie obok siebie participium futuri passivi oraz participium perfecti passivi w jednym zdaniu:

Hannibalem a Neapoli oppugnanda (od oblężenia) absterruerunt conspecta moento

(widok murów).

Niekiedy participium futuri passivi wyraża czynność równoczesną, zastępuje więc niejako brakujące w łacinie participium praesentis passivi.

Omnibus in rebus homines diligentiores sunt quam in amicis eligendis (= w doborze

przyjaciół, wybierając przyjaciół) (Cic. Lael. 62).

Turne, quod optanti dwom promittere nemo auderet, volvenda dies en attulit ultn

(Verg. Aen. IX 6 - 7); volvenda dies — dies, quae volvitur.

SMS

UŻYCIE FORM OSOBOWYCH CZASOWNIKA (VERBUM FINITUM)

Strony. Koniugacja łacińska podobnie jak polska ma dwie strony (genera verbi):

a. activum — stronę czynną

b. passivum — stronę bierną

Czasownik w stronie czynnej wyraża czyjąś czynność lub stan.

Sedemus = siedzimy; Amicus epistulam scripsit = Przyjaciel napisał list. Czasownik w stronie biernej wyraża zasadniczo czyjś stan spowodowany cudzą czynnością.

Epistula ab amico scripta est = List został napisany przez przyjaciela. Pełną stronę bierną tworzą tylko czasowniki przechodnie, tzn. takie, których używa się z dopełnieniem bliższym w accusatiwie. Przy zamianie konstrukcji czynnej na bierną dopełnienie staje się podmiotem. Przykład w paragrafie tym, wyżej. Odmiennie od jfl zyka polskiego w łacinie tworzy się passivum także od czasowników nieprzechodnich, ale tylko w trzeciej osobie liczby pojedynczej w zdaniach bezpodmiotowych.

Sic itur ad astra (Verg. Aen. IX 641).

Vivitur parvo bene (Hor. Carm, II 16, 13).

Usque ad meridiem aequis virfbus ac prope pari spe pugnatum est (Liv. XXXIV

47, 5).

126

W tłumaczeniu na język polski używa się strony czynnej z zaimkiem zwrotnym się (idzie się, żyje się) lub form zakończonych na -no, -to (walczono, pisano, pito). Czasowniki coepi = zacząłem i desii = przestałem w połączeniu z infin. passivi kładzie się przeważnie również w strome biernej.

Pons institui coeptus est (Caes. Gali. IV 18, 1).

Veteres orationes a plerisque legi sunt desitae (Cit. Śrut. 123).

Deponencja mają formy strony biernej, ale znaczenie czynne. W znaczeniu biernym używa się zwrotów opisowych albo passivum czasowników o podobnym znaczeniu.

Eloąuentiam admiramur — Eloąuentia magnae est admirationi. Argumentis utor — Argumentu adhibentur.

Niektóre czasowniki uzupełniają się, jeżeli chodzi o użycie stron. Jako passivum do facio służy fio, do vendo - veneo, do perdo - pereo itp.

Łacina używa strony biernej znacznie częściej niż język polski. Toteż przy tłumaczeniu łacińskie passivum oddajemy w różny sposób (przez stronę bierną, zwrotną, czynną, wyrażenia nieosobowe, różne zwroty opisowe). Pouczą nas o tym przykłady.

Interfecta est civitan multitudo (Cic. Phil. XIV 7) = Mnóstwo obywateli zostało

zabitych albo zabito mnóstwo obywateli albo zginęło mnóstwo obywateli.

Socrates parens philosophiae iure dici potest (Cic. fin. II 1) = Sokrates słusznie

może być nazwany ojcem filozofii, Sokratesa słusznie można nazwać ojcem filozofii,

Sokratesa słusznie możemy nazwać ojcem filozofii.

Tempora mutantur et nos mutamur in illis = Czasy zmieniają się i my zmieniamy się

wraz z nimi.

A Xenophonte agri cultura laudatur in eo libro qui Oeconomicus inscribitur (Cic.

Sen. 59) = Ksenofont chwali rolnictwo w książce pt. „Gospodarstwo".

Regulus iure iurando tenebatur = Regulus czul się związany przysięgą.

Tryby. Koniugacja łacińska podobnie jak polska ma trzy tryby (modi):

a. modus indicativus — tryb oznajmujący

b. modus coniunctivus — tryb przypuszczający

c. modus imperativus — tryb rozkazujący

•

g 349

S 250

W użyciu indicatiwu język łaciński jest na ogół zgodny z językiem polskim. Niektóre tylko wyrażenia łacińskie w indicatiwie oddajemy czasem w języku polskim przez tryb przypuszczający:

possum = mógłbym debeo = powinien bym

aeguum est, iustum est = słuszną byłoby rzeczą

melius est = lepiej by było

longum est = byłoby za długo

mmquam putavi = nigdy bym nie pomyślał

127

CZASY TRYBU OZNAJMUJĄCEGO

Praeseos indicativi. W zakresie użycia czasu teraźniejszego łacina nie różni się od języka polskiego. Praesens wyraża:

a. czynności lub stany współczesne z chwilą mówienia o nich. Si tu vales, bene est,
ego valeo.

b. wydarzenia bez określonego czasu, rozgrywające się zarówno teraz, jak i w prze
szłości i w przyszłości; takie znaczenie ma praesens w przysłowiach, sentencjach, twier
dzeniach, opisach, prawach.

Facile omnes, cum valemus, consilia aegrotis damus (Ter. Andr. 309). Audentes fortuna iuvat (Verg. Aen. X 284).

lllo" l

c. w żywym opowiadaniu służy do wyrażenia wydarzeń przeszłych (praesens his-
toricum), ma wtedy znaczenie zbliżone do perfectum.

Nostri omissis pilis gladiis rem gerunt.

Repente post tergum equitatus cemitur; cohortes aliae adpropinquant.

Hostes terga vertunt, fugientibus equites occurrunt.

Fit magna caedes (Caes. Gali. VII 88, 3).

d..Jako czas względny praesens wyraża czynność równoczesną z inną czynnością teraźniejszą.

Facile omnes, cum valemus, consilia aegrotis damus (Ter. Andr. 309).

s 252 Perfectum indicativi ma podwójne znaczenie:

a. Służy do przedstawienia wydarzeń minionych, odpowiada na pytanie: co się
stałol (perfectum historicum). W języku polskim odpowiada mu czas przeszły zarówno i
czasowników dokonanych jak i niedokonanych.

Primo Punico bello Regulus captus est a Poenis (Cic. off. I 39). Duodeąuadraginta annos tyrannus Syracusanorum fuit Dionysius (Cic. Tusc. V 57). Saepe tibi meum narravi, saepe ex te audivi tuum somnium (Cic. div. I 58).

b. Perfectum wyraża stan obecny będący wynikiem czynności dokonanej w prze
szłości (perfectum praesens). W języku polskim odpowiada mu czas przeszły czasowników
dokonanych lub czas teraźniejszy odpowiednich czasowników.

Nunc quidem iam abiit pestilentia (Cic. fam. XTV l, 3). Themistocles veni ad te (Nep. Them. 9, 2).

c. Jako czas względny perfectum wyraża czynność uprzednią w stosunku do czynno-j
ści wyrażonej w praesens.

Non hoc nunc primum audit; iam antea miliens audivit (Cic. III Verr. 130).

Deos deasque omnes imploro atque obtestor, quorum templis iste helium sacrilegm

impiumque habuit indictum (Cic. V Verr. 72, 188).

S 253 Imperfectum indicativi wyraża:

a. czynność przeszłą (wcześniejszą niż chwila mówienia o niej) niedokonaną lubi powtarzającą się. Odpowiada na pytanie: co się dzialol i służy do przedstawienia zwyczajów, obyczajów, urządzeń.

128

Pueri Romani non in cella emptae nutricis, sed in gremio ac sinu matris educabantur (Tac. dial. 28, 14).

Ut Romae consules, sic Carthagine quotannis annui bini reges creabantur (Nep. 23, 7, 4).

b. W żywym opowiadaniu zamiast imperfectum używa się niekiedy infinitiwu prae-
sentis (infinitivus historicus).

Interim cotidie Caesar Aeduos frumentum flagitare.

Diem ex die ducere Aedui: conferri, comportari, odessę, dicere. (Caes. Gali. l 16).

c. Niekiedy imperfectum wyraża czynność tylko zamierzoną, ale nie doszła do skutku

₁

(imperfectum de conatu); w języku polskim oddajemy przez słowa: chciałem, zamierzałem, miałem albo przez czas przeszły czasowników niedokonanych.

Quid est, Catilinal Num dubitas me imperante facere, quod iam tua sponte faciebas (Cic. I Cat. 13).

Jako czas względny imperfectum wyraża czynność równoczesną z inną czynnością przeszłą.

Verres inflammatus scelere et furorę in fonon venit; ardebant oculi, toto ex ore cru-

delitas eminebat (Cic. V Verr. 161).

Regulus Carthaginem rediit neque eum caritas patriae retinuit nec suorum. Neque

vero tum ignorabat se ad crudelissimum hostem et ad exquisita suppticia proficisci,

sed ius iurandum conservandum putabat (Cic. off. III 100).

W opowiadaniu zdarzeń historycznych występują obok siebie perfectum i imperfectum; perfectum wyraża zdarzenie główne, imperfectum — okoliczności uboczne, towarzyszące wypadkom głównym.

Plusquamperfectum indicativi. Plusquamperfectum jest czasem względnym; jeżeli w zdaniu podrzędnie złożonym występują dwie czynności przeszłe i czynność w zdaniu podrzędnym jest wcześniejsza, to wyrażamy ją przez plusquamperfectum. W języku polskim kładziemy tu czas przeszły dodając ewentualnie przysłówek: wcześniej, uprzednio, przedtem itp. Czas zaprzeszły w języku polskim wyszedł niemal całkowicie z użycia.

Themistocles fecit idem, quod viginti annis ante fecerat Coriolanus (Cic. Lael. 42).

M. Fundanius et L. Valerius tulerunt de Oppia legę abroganda; tulerat eam M. Op-

pius in medio ardore Punici belli (Liv. XXXIV l, 2).

Rzadko używa się plusquamperfectum w zdaniu niezależnym; może występować słówko iam. Pyrrhi temporibus iam Apollo versus facere desierat (Cic. div. II 116).

l Futurum prinium wyraża czynność przyszłą (tj. późniejszą niż chwila mówienia o niej) zarówno dokonaną jak i niedokonaną.

Defendi rem publicam adulescens, non deserom senex (Cic. Phil. 46, 118). Naturom si sequemur ducem, manguam aberrabmus (Cic. off. I 100).

Futurum exactum jest przede wszystkim:

a. czasem względnym; jeżeli w zdaniu podrzędnie złożonym występują dwie czynności przyszłe i czynność zdania podrzędnego jest wcześniejsza, wyrażamy ją przez futurum exactum, natomiast w zdaniu nadrzędnym kładzie się futurum primum, czasem imperativus, coniunctivus hortativus lub formy czasownika volo, possum. Przy tłuma-

§254

l 255

§156

» Wlkarjak — Gramatyka

129

§ 257

czeniu na język polski oddajemy futurum exactum przez czas przyszły (właść. teraźniejszy) czasowników dokonanych zaznaczając ewentualnie uprzedniość przez odpowie-j dni przysłówek.

Non credom, nisi legero (Mart. XII 73).

Hoc sifeceris, me maximo beneficio devinctum habebis (Cic. Att. XVI 16b, 2).

Ut sementem feceris, ita metes (Cic. de or. II 261).

b. W zdaniach niezależnych używa się niekiedy futurum exactum dla podkreślenia, że czynność niezawodnie lub niebawem się odbędzie; mogą tu występować wyrażenia mox, paulo, post itp.

Qui Antonium oppresserit, is hoc helium confecerit (Cic. fam. X 19, 2).

CONIUNCTIVUS

Coniunctivus (tryb przypuszczający) pełni dwojaką funkcję; wyraża:

a. przypuszczenie, możliwość (jako przeczenie występuje non)

b. życzenie (jako przeczenie występuje ne).

8 258 Coniunctivus potcntialis wyraża czynność, którą mówiący uważa za możliwą lub pomyślaną. Używa się go w con. praesentis lub perfecti — podmiotem bywa przeważnie zaimek pytajny lub nieokreślony; często występuje w pytaniach retorycznych. Con. ijn-perfecti używa się w drugiej osobie sing. w wyrażeniach ogólnych: crederes, putores, diceres = można by było wierzyć, sądzić, powiedzieć itp. Jako przeczenia używa się non.

O stultum kominem, dixerit quispiam (Cic. off. III 100).

Quis fallere possit amantem! (Verg. Aen. IV 296).

Haud facile discerneres, utrum Hannibal imperatori, on exercitui carior esset (Liv.

XXI 4, 3).

g 259 Coniunctivus dubitativus lub deliberativus wyraża powątpiewanie, niepewność, zastanawianie się; występuje w zdaniach pytajnych. Con. praesentis używa się dla teraźniejszości, con. imperfecti dla przeszłości. Przeczeniem jest non.

Quid agom, iudicesl quo me vertam (Cic. Verr. V 2) = Cóż mam robić sędziowie, ]

dokąd się zwrócić?

Haec cum viderem, quid agerem, iudicesl (Cic. Sest. 42) = Kiedym patrzał na to, j

cóż miałem robić, sędziowie?

8 260 Coniunctivus irrealis wyraża czynność, którą mówiący uważa za niezgodną z rzeczywistością. Con. imperfecti używa się dla teraźniejszości, con. plusquamperfecti dla prze- j szłości. Przeczeniem jest non.

Sine amicis vita tristis esset.

Quis putavisset Aristidi iustitiam esse nocituraml

1261

Coniunctivus optativus wyraża życzenie. Jako przeczenia używa się ne. Wyróżniamy tu dwie grupy:

a. wypowiedzi, które mówiący odczuwa jako realne życzenia; swoim charakterem zbliżają się do modlitwy. Kładzie się tu con. praesentis dla teraźniejszości lub przeszłości; często występuje w tych zdaniach utinam = oby.

130

Sagunti ruinae — falsus utinam vates sim! — nostris capitibus incident (Liv. XXI 10).

Sic te diva potens Cypri... ventorumque regat pater, navis (Hor. carm. I 3).

Di tibi dent, quidquid mereris (Mart. X 34, 1).

b. wypowiedzi, które mówiący odczuwa jako życzenia nierealne, niezgodne z rzeczywistością; wypowiedzi takie prócz życzenia zawierają element żalu, że rzeczywistość jest inna. Używa się tu con. imperfecti dla teraźniejszości lub przyszłości, con. plus-quamperfecti dla przeszłości. W zdaniach tych występuje utinam lub czasownik vellem, nallem, mallem.

Quam vellem Romae mansisses (Cic. Att. II 22, 1) = Szkoda, że nie pozostałeś

w Rzymie.

Sapientia mea utinam digna esset opinione vestra (Cic. sen. 2, 5) = Oby moja mądrość była godna waszej o mnie opinii. Szkoda, że moja mądrość nie jest godna

waszego o mnie mniemania.

Litterae tuae me molestia valde levarunt: utinam omnino liberassent (Cic. fam. XVI

9, 2) = Szkoda, że całkowicie nie uwolnił.

Utinam populus Romanus unam cervicem haberet! (Suet. Calig, 30) = Szkoda, że

naród rzymski nie ma jednego tylko karku.

Uwaga. W rozióżnieniu wymienionych dwóch grup nie chodzi, czy życzenie jest możliwe, czy niemożliwe do spełnienia; nie decydują tu rozważania logiczne, lecz nastrój i odczucie mówiącego.

Coniunctivus hortativus wyraża wezwanie, zachętę w pierwszej osobie liczby mnogiej; $ m na język polski tłumaczymy to przez tryb rozkazujący. Przeczeniem jest ne.

Amemus patriam, pareamus senatui (Cic. Sest. 134) = Kochajmy ojczyznę, bądźmy

posłuszni senatowi.

Gaudeamus, iuvenes dum sumus.

Vivamus, mea Lesbia, atque amemus (Catull. 5. 1),

Coniunctivus iussivus wyraża rozkaz, polecenie w trzeciej, rzadziej w drugiej osobie; sta- $ 203 nowi uzupełnienie imperatiwu.

Bella gerant alii, Protesilaus amet (Ovid. Her. 13, 84).

Bclla gerant alii, tu, felix Austria, nube.

Quidquid agis, prudenter agas et respice finem.

Cedant carminibus reges requmque triumphi (Ovid. Am. I 15, 33).

Audiatur et altera pars.

Isto bono utare, dum adsit; cum absit, ne requiras (Cic. sen. 33).

Coniunctivus probibitivus wyraża zakaz; stanowi uzupełnienie imperatiwu. W drugiej osobie § 264 używa się częściej ne z con. perfecti, w trzeciej osobie częściej ne z con. praesentis.

Ne tronsieris Hiberum (Liv. XXI 44, 6).

Hoc facito, hoc ne feceris (Cic. div, II 61. 127).

Tu ne quaesieris — scire nefas — quem mihi, quem tibi finem di dederint (Hor. carm.

I 11, 1).

Cum recte vivis, ne cures verba malorum.

Puer telum ne habeat.

Isto bono utare, dum adsit; cum absit, ne requiras (Cic. sen. 33).

131

S 265

Coniunctivus concessivus wyraża przyzwolenie; w języku polskim występują tu zwroty z choćby, niech itp. Kładziemy con. praesentis dla teraźniejszości, con. perfecti dla przeszłości. Przeczeniem jest ne.

Omnia possideat, non possidet aera Minos (Ovid. Met. VIII 187) = Choćby wszy.

stko posiadał, nie posiada Minos powietrza.

•

CONSECUTIO TEMPORUM

Czas coniunctiwu w zdaniu podrzędnym zależy od tego:

a. w jakim czasie występuje orzeczenie zdania nadrzędnego

b. jaki jest stosunek czasowy czynności zdania podrzędnego do czynności zdania nad
rzędnego.

Jeżeli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie jest w czasie teraźniejszym lub przyszłym (praes. fut. I lub fut. ex.), to w zdaniu podrzędnym wymagającym użycia coniunct. kładzie się:

a. con. praesentis dla czynności równoczesnej

b. con. perfecti dla czynności wcześniejszej

c. con. konstrukcji opisowej na -urussim lub con. praesentis dla czynności późniejszej
od czynności zdania nadrzędnego.

Jeżeli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie jest w czasie przeszłym (imperf., perfectum, plusquamperf.), to w zdaniu podrzędnym wymagającym użycia coniunct. kładzie si?

a. con. imperfecti dla czynności równoczesnej

b. con. plusquamperfecti dla czynności wcześniejszej

c. con. konstrukcji opisowej na -uriis essem lub con. imperfecti dla czynności później
szej od czynności zdania nadrzędnego.

Zależność tę ilustrują załączone tabelki oraz przytoczone przykłady.

CONSECUTIO TEMPORUM (OGÓLNY SCHEMAT)

W zdaniu nadrzędnym	W zdaniu podrzędnym
W zdaniu nadrzędnym	dla czynności równo-noczesnej	wcześniejszej	późniejszej
czas teraźniejszy lub przyszły quaeris	con. praesentis quid agam	con. perfecti quid egerim	-urus sim quid acturus sim
czas przeszły quaesivisti	con. imperfecti quid agerem	con. plusquamperfecti quid egissem	-urus essem quid acturus essem

Mówiąc o czasach orzeczenia w zdaniu nadrzędnym, mamy na myśli czasy w różnych trybach (indicativus, imperativus, coniunctivus) — z tym, że coniunctivus perfecti użyty jako prohibitivus (= imperat. praes.) lub potentialis traktuje się jako czas teraźniejszy. Infinitivus historicus uważa się za czas przeszły, praesens historicum za czas teraźniejszy Jub przeszły.

Tu ne quaesieris, quem mihi, quem tibi finem di dederint (Hor. carm. l 11, 1-2).

132

Jeżeli zdanie podrzędne jest zależne bezpośrednio od infinitiwu, participium, gerundium lub supinurn, to czas zależnego coniunctiwu stosuje się do orzeczenia (verbum finitum); jedynie zdanie zależne bezpośrednio od infinit. perfecti otrzymuje czasy coniunctiwu jak po czasie przeszłym.

Konstrukcja opisowa na -urus sim, essem. Dla wyrażenia czynności późniejszej niż akcja § 268 zdania nadrzędnego używa się w zdaniu podrzędnym konstrukcji opisowej na -urus sim lub -urus essem, jeżeli stosunek następczy nie jest zaznaczony w inny sposób. Natomiast, jeżeli w zdaniu podrzędnym występują takie wyrazy jak eros, brevi, postea, albo jeżeli stosunek następczy wynika z treści zdania, używa się con. praes. czy imperf. jak dla czynności równoczesnej; odnosi się to szczególnie do zdań okolicznikowych celu oraz zdań dopełnieniowych zaczynających się od spójników ut, ne, neve (zob. §§ 280, 281). Jeżeli czasownik nie tworzy form od tematu supini, albo użyty jest w passivum, konstrukcja opisowa przybiera postać dłuższą: futurum sit ut z con. praes., lub futurum esset ut z con. imperf.

Uwzględniając przytoczone uwagi można by schemat podany w § 266 uzupełnić nastę- g »9 pująco.

CONSECUTIO TEMPORUM

Zależność czasów coniunct. w zdaniu podrzędnym od orzeczenia zdania nadrzędnego.

	W zdaniu podrzędnym
W zdaniu nadrzędnym	dla czynności równoczesnej	wcześniejszej	późniejszej
praesens	con. praesentis	con. perfecti	-urus sim lub
futurum I			con. praes.
futurum exactum
quaeris
quaeres
quaesiveris
quaere			quid
si quaeras	quid agam	quid egerim	acturus sim
ne quaesiveris

quaerere vis
te quaesiturum
esse spero
imperfectum
perfectum	con. imperfecti	con. plusquamper-	-urus essem lub
plusq u am perfec t um		fecti	con. imperfecti
quaerebas
quaesivisti
quaesiveras cum quaesivisses quaerere solebas	quid agerem	quid cyissem	quid acturus essem
quaesivisse videris

133

§ 270

Odstępstwa od consecutio tempornm. Niekiedy czas coniunct. w zdaniu podrzędnym nie stosuje się do orzeczenia zdania nadrzędnego, lecz do chwili mówienia; zdanie podrzędne otrzymuje wtedy czas jak gdyby było niezależne. Występować więc może con. praes. lub perfecti, choć orzeczenie zdania nadrzędnego stoi w czasie przeszłym. Odnosi się to szczególnie do zdań skutkowych, niekiedy także do zdań pytających zależnych. Nie stosuje się do consecutio temporum con. irrealis oraz con. dubitativus dla przeszłości (zob. § 260 i 259).

«^mIMPERATIVUS

Imperativuspraesentis — mający formy dla drugiej osoby liczby pojedynczej i mnogiej -wyraża rozkaz, życzenie lub prośbę.

Manus Ima et cena (Cic. De or. II 246).

Si vis amari, ama (Sen. ep. 9, 6).

Imperativus futuri — mający formy dla osoby drugiej i trzeciej — wyraża polecenie, które należy wykonać w przyszłości; występuje szczególnie w ustawach, układach, testamentach. Niekiedy wykonanie polecenia uzależnia się od spełnienia pewnego warunku.

Si me diligis, ad me litteras mittito (Cic. fam. III 9, 2).

Regio imperia duo sunto iique consules appellantor (Cic. leg. III 8).

Virgines Vestales in urbe custodiunto ignem foci publici sempiternum (Cic. leg. TL 8, 20).

Od czasowników scio, memini używa się tylko imperatiwu futuri: scito, scitote; memento, mementote.

Zakres użycia imperatiwu w łacinie jest dużo mniejszy niż w języku polskim; w wielu wypadkach zastępuje go coniunctivus, szczególnie w pierwszej osobie liczby mnogiej i trzeciej osobie obu liczb, lecz niekiedy także w osobie drugiej (§ 262, 263, 264).

{ 272

RODZAJE ZDAŃ

Ze względu na treść zdania oraz zamiar, z jakim je wypowiadamy, wyróżnia się:

a. zdania oznajmujące

b. zdania żądające

c. zdania pytające

273 Zdania oznajmujące występują w dwojakiej postaci: twierdzącej lub przeczącej. Budowa łacińskich zdań przeczących znacznie się różni od polskich.

1. W języku łacińskim zdanie przeczące ma tylko jedno przeczenie. Jeżeli więc w zdaniu występuje zaimek przeczący, nie stawia się już przeczenia przed orzeczeniem. Polskiemu zdaniu z kilku zaimkami przeczącymi odpowiada w łacinie zdanie z jednym zaimkiem przeczącym; pozostałe występują bez negacji tj. jako zaimki nieokreślone. Militem non mdi = nie widziałem żołnierza Nullum militem vidi = nie widziałem żadnego żołnierza Nullum militem usąuam vidi = nie widziałem nigdzie żadnego żołnierza

134

Nemo ullum militem usquam vidit = nikt nie widział nigdzie żadnego żołnierza.
Można zestawić następujące odpowiedniki:

nemo quisquam = nikt

nihil quidquam = nic

nullus ullus = żaden

nunquam unquam = nigdy

nusquam usquam = nigdzie

2. Polskiemu / nie odpowiada w łacinie neque. Ta postać przeczenia występuje też
w połączeniu z zaimkami:

neque quisquam = i nikt neque quidquam = i nic neque ullus = i żaden neque unquam = i nigdy neque usquam — i nigdzie.

3. Ne — quidem znaczy nawet nie, przy czym wyraz, na którym spoczywa nacisk,
stawia się między owymi członami:

nerex quidem = nawet król nie.

Zdania żądające to takie, w których mówiący rozkazuje, zakazuje, żąda, prosi, życzy sobie, g 274 Orzeczenie w tych zdaniach występuje w trybie rozkazującym lub przypuszczającym, przy czym należy zaznaczyć, że w łacinie coniunctiwu używa się znacznie częściej niż w języku polskim (por. §§ 257 - 264).

Rozkaz można złagodzić dodając do imperatiwu takie wyrażenia jak quaeso = proszę, sis = si vis, sodes = si audes, albo używając velim z con. praes. Niekiedy rozkaz wyraża się przez indicativus futuri I podobnie jak w języku polskim.

Tu nihil invitd dices faciesve Minervd (Hor. Pis. 385). Tu me diliges et valebis (Cic. fam. IX 22, 5).

Zakaz w osobie drugiej wyrazić można w różny sposób:

a. ne (także nihil, numquam) z con. perfecti: ne dixeris, ne dixeritis.

b. noli z infin. praes.: noli dicere, nollte dicere.

c. cave z con. praes.: cave dicas, cavete dicatis.

d. fac ne z con. praes.: fac ne dicas, facite ne dicatis, rzadziej przez:

e. ne z imperatiwem II: ne dicito

f. ne z con. praes.: ne dicas.

Zdania pytające dzielą się wyraźnie na dwie grupy: § m

a. Mówiący pyta słuchacza o pewien szczegół, oczekuje uzupełnienia sądu; używa się wtedy zaimków pytających (także przystawnych): quis, quid, uter, qualis (w różnych przypadkach), ubi, unde, quo, cur, quare ii. Tę grupę nazywamy pytaniami wyrazowymi.

Ubi habitasl (Plaut. Vidul. 54).

Unde tibi haec nota suntl (Cic. Pis. 28, 68).

135

b. Mówiący zwraca się do słuchacza o rozstrzygnięcie treści zdania, oczekuje odpowiedzi tak lub nie. Tę grupę nazywamy pytaniami treściowymi. W zdaniach tych występują zwykle partykuły pytające: -ne (enklityczne) = czy, mim = czyż, nonne = czyi nie, a w pytaniu rozłącznym (poi. czy — czy): utrum — on — on -ne — on — an — on — on.

Partykuła num sugeruje odpowiedź przeczącą, nonne odpowiedź twierdzącą; enklit -ne doczepia się do wyrazu, na którym spoczywa akcent. Często w zdaniu pytającym nie ma żadnej partykuły pytającej; charakter pytający zdania zaznacza się przez odpowiednią intonację.

Videsne navem Ulami (Cic. Acad. II 25, 81).

Num ąuis est hic alius praeter me atąue tel (Plaut. Trin. 69).

Utrum hoc tu parum commeministi, an ego non satis intellexi, an mutasti sententiaml

(Cic. Att. IX 2).

Hodie duxorem ducisl (Ter. Andr. 322). Niekiedy zdania są tylko pozornie pytające; mówiący nie oczekuje odpowiedzi, gdyż dobrze wie to, o co pyta. Formą pytającą chce wzruszyć słuchaczy lub spotęgować wrażenie. Są to tzw. pytania retoryczne.

Nihilne prodest oratori iuris civilis sciential (Cic. De or. I 59, 250).

Num eloquentia Platonem superare possumusl (Cic. Tusc. I 11, 24).

Utrum de imperatore populi Romani, an de Hannibale loquimur (Cic. Att. VII 11, 1)

S 27«

ZDANIA ZŁOŻONE

Jeżeli zdanie zawiera tylko jedno orzeczenie, nazywamy je zdaniem pojedynczym. Zdanie, w którego skład wchodzą dwa Jub więcej zdań pojedynczych (orzeczeń), nazywamy zdaniem złożonym. Ze względu na stosunek zachodzący między zdaniami wchodzącymi

w skład zdania złożonego rozróżniamy:

•

a. zdanie złożone współrzędnie

b. zdanie złożone podrzędnie.

8277

ZDANIA WSPÓŁRZĘDNIE ZŁOŻONE

W zdaniu współrzędnie złożonym jego człony (zdania pojedyncze) określają się obustronnie i wzajemnie: mają one jakąś podstawę zespolenia, np. występują w nich dwie treści równoczesne, dwie treści przeciwstawne itp. Na podstawę zespolenia wskazują zwykle pewne wyrazy, najczęściej są to spójniki. Niekiedy jednak brak jest wyrazowych wskaźników zespolenia, wskaźnikiem jest jedynie sposób wypowiedzenia, a więc odpowiednia intonacja, przycisk, pauza. Między członami zdania współrzędnie złożonego zachodzić może stosunek:

a. łączny, kiedy treści zdań tylko współistnieją w czasie, niekiedy także w przestrzeni;

136

wskaźnikami zespolenia mogą być następujące spójniki (coniunctiones copulativae):
et = i quoque = także, również

-gue (enklityczne) = i negue, nec = i nie

atgue, ac = i, a nadto, a nawet et non = i nie (jeżeli odnosi się do jednego
etiam = także, nawet wyrazu i użyte jest z przyciskiem).

Niekiedy spójniki te podwaja się: et — et, neque — negue.

Uwaga. Trzy lub więcej zdań, członów, wyrazów równorzędnych stawia się obok siebie:

1. bez spójników (asyndeton):

Veni, vidi, vici. Honeste, sapienter, iuste vivere.

2. wszystkie ze spójnikiem et (polisyndeton):

Honeste et sapienter et iuste.

3. ostatni ze spójnikiem -que:

honeste, sapienter iusteque.

b. przeciwstawny, kiedy współistniejące treści wykazują ponadto jakieś przeci
wieństwo; wskaźnikami mogą być spójniki (coniunctiones adversativae):

sed, verum = lecz, ale atgui = a jednak, a przecież

at = ale, natomiast, tymczasem tamen = jednak, przecież autem, vero = zaś

c. rozłączny, kiedy treść jednego zdania wyłącza jednoczesne istnienie treści dru
giego; wskaźnikami mogą być spójniki (coniunctiones disiunctivae): aut = albo,
vel = lub, czyli, -ve = lub, sive, seu = czyli. Występuje także jako podwojone: aut — aut,
sive — sive, vel — vel.

d. wynikowy, kiedy treść zdania drugiego pojmuje się jako następstwo wynikające
z treści pierwszego; wskaźnikami mogą być spójniki (coniunctiones conclusivae):
itague, ergo, igitur, proinde = przeto, zatem, więc

e. przyczynowy; wskaźnikami są spójniki (coniunctiones causales): nam,
namgue, enim, etenim — albowiem, bowiem, bo.

• PODZIAŁ ZDAŃ PODRZĘDNYCH

O zdaniu podrzędnie złożonym mówimy, kiedy jeden jego człon (jedno zdanie pojedyncze) jest nadrzędny, określany, drugi zaś jest zdaniem podrzędnym, określającym; innymi słowy zdanie podrzędne jako całość nawiązuje bezpośrednio do jednej jakiejś części zdania nadrzędnego. Ze stanowiska zdania nadrzędnego można pytać o zdanie podrzędne tak jak pytamy o podmiot, orzecznik, przydawkę, dopełnienie, okolicznik zdania pojedynczego. Zależnie od tego, jaką część zdania nadrzędnego wypowiada czy uzupełnia, otrzymuje zdanie swoją nazwę; ze względu więc na funkcję uzupełniającą w stosunku do zdania nadrzędnego rozróżniamy zdania podrzędne:

a. podmiotowe

b. orzecznikowe

c. przydawkowe

d. dopełnieniowe

e. okolicznikowe

{ 278

137

⁸²⁷⁹ O stosunku składniowym zdania podrzędnego do nadrzędnego mówi nie tylko ich treść, lecz także pewien wyraz, który nazywamy wskaźnikiem zespolenia; może nim być (a) spójnik (b) zaimek względny w zdaniu podrzędnym, któremu w zdaniu nadrzędnym odpowiada, wyrażony lub domyślny, odpowiedni zaimek wskazujący. Niekiedy brak wskaźnika wyrazowego; wskaźnikiem zespolenia jest jedynie sposób wymówienia, a więc intonacja, przycisk zdaniowy i pauza oraz użycie coniunctiwu w zdaniu podrzędnym, Ze względu więc na formę zespolenia, czyli sposób połączenia ze zdaniem nadrzędnym, wyróżniamy zdania podrzędne:

a. spójnikowe

b. względne

c. bezspójnikowe

Wśród spójników wyróżnić można spójniki jednoznaczne, np. etsi, quia i spójniki

wieloznaczne, pełniące różne funkcje, np. cum, ut.

O znaczeniu i funkcji spójników będzie mowa w §§ 280 - 299.

Uwaga. Warto podkreślić, że te same lub podobne zaimki mogą zaczynać zdanie względne i zdanie bezspójnikowe (pytające zależne), np.:

Zasługuje na pochwalę (ten), kto to zrobil.
Wiem, kto to zrobił.

W pierwszym wypadku można uzupełnić odpowiednik ten, mamy tu zdanie względne; w drugim wypadku jest to zdanie pytające zależne, a jeśli chodzi o formę zespolenia — zdanie bezspójnikowe. W języku łacińskim powyższe rozróżnienie jest tym ważniejsze, że w zdaniu podrzędnym należy użyć innego trybu, w pierwszym wypadku indicati wu, w drugim coniunctiwu.

•

f 280 Zdania okolicznikowe celu. Odpowiadają na pytania: po col na col. Zaczynają się od spój- i ników: ut («//') = aby, żeby, ażeby, ne = aby nie, neve (neu) = i aby nie, quo (z compar.) = aby tym. Kładzie się w nich coniunctivus praesentis lub imperfecti według conse-cutio temporum (innych czasów coniunct. nie używa się, gdyż cel nie może być czynnością uprzednią).

Legibus idcirco omnes servimus, ut liberi esse possimus (Cic. Cluent, 146). Helvetii constituerunt sementes quam maximas, ut in itinere copia frumenti sup-peteret (Caes. Gali. I 3, 1). Dionysius, ne tonsori collum committeret, tondere filias suas docuit (Cic. Tusc. V 58).

Uwaga. Jeżeli przeczenie odnosi się do jednego wyrazu użytego z naciskiem, używamy ut non; poza tym w zdaniach zaprzeczonych kładzie się ne: ne quis = aby ktoś nie, aby nikt nie; ne quid = aby nic, ne umguom = aby nigdy itp. neve = i aby nie, zaczyna drugie zdanie celowe, quo używa się w połączeniu z comparatiwem: quo facilius = aby tym łatwiej.

Przestroga. W języku polskim orzeczenie zdania celowego występuje czasem w bezokoliczniku, jeżeli podmiot zdania celowego jest zarazem podmiotem zdania nadrzędnego; w języku łacińskim kładzie się zawsze coniunctivus, o czym należy pamiętać przy tłumaczeniu z języka polskiego na łaciński.

S «i Zdania podrzędne dopełnieniowe — to takie zdania, o które ze stanowiska zdania nadrzędnego pytamy tak samo jak o dopełnienie zdania pojedynczego. (Zaimek pytający może występować w różnych przypadkach, szczególnie w accusatiwie).

138

Zdania dopełnieniowe podobnie jak w języku polskim mogą być spójnikowe, względne lub bezspójnikowe.

Uwaga. Polskim zdaniom dopełnieniowym odpowiadają w łacinie także równoważniki zdań wyrażone przez konstrukcję accus. cum infmitivo. Niektóre spójnikowe zdania dopełnieniowe mają budowę podobną do zdań okolicznikowych celu.

Spójnikowe zdania dopełnieniowe występują:

•

a. po czasownikach (verba curandi et postulandi):
optare = życzyć sobie

postulare, flagitare = żądać petere, rogare orare, precari = prosić obsecrare, obtestari = zaklinać curare, operom dare = starać się praecipere = polecać hortari, monere = zachęcać, napominać suadere = radzić, monere = napominać facere, efficere, perficere = sprawić, dokonać assequi, adipisci = osiągać

Spójniki: ut = aby (że), ne — aby nie (że nie), neve (neu) = i aby nie. Występuje coniunc-tivus praesentis lub imperfecti według consecutio temporum (por. §§ 269, 280).

Cura, ut valeas (Cic. Att. V 20, 9).

Paupertas impulit audax, ut versus facetem (Hor. Epist. II 2, 50 - 51).

Caesar postulavit, ne Ariovistus Aeduis helium inferret (Caes. Gali. I 43, 9).

b. po czasownikach wyrażających obawę (verba timendi): timere, metuere, vereri
i wyrażeniach o podobnej treści metus est, periculum est = zachodzi obawa, niebezpie
czeństwo.

Spójniki: ne = aby nie, czy nie, że (obawa połączona z życzeniem, aby się coś nie stało); ne non = czy, że nie (obawa połączona z życzeniem, aby się coś stało).

Valde metuo, ne frigeas in hibernis (Cic. fam. VII 10, 2).

Timebam, ne evenirent ea, quae acciderunt (Cic. fam. VI 21, 1).

Labienus veritus est, ne kostium impetum sustinere non posset (Caes. Gali. V 47).

c. po czasownikach oznaczających przeszkodę (verba impediendi): impedire, prohi-
bere = przeszkadzać, obstare, obsistere — sprzeciwiać się, resistere, repugnare = opierać
się itp.

Spójniki: quominus, ne.

Quid obstał, quominus sit beatusl (Cic. nat.d. I 95). Plura ne scribam, dolore impedior (Cic. Att. XI 13, 5).

d. po wyrażeniach:

non dubito quin = nie wątpię, że

guis dubitat quin = któż by wątpił, że

retineri non possum quin = nie mogę się powstrzymać itp. Spójnik quin, coniunctivus według consecutio temporum. Podobną konstrukcję mają zdania podmiotowe po wyrażeniu: non est dubium quin. Uli non dubitant, quin ea vera sint, quae defendunt (Cic. Acad. II 8).

139

Mihi numquam dubium fuit, quin tibi essem carissimus (Cic. fam. V 19, 1). Noli dubitare, mi Tiro, quin te sublevatums sim (Cic. fam. XVI 21, 7).

§ 282 Zdania podrzędne skutkowe. Wśród zdań okolicznikowych sposobu — odpowiadających na pytanie jaki — wyróżniamy zdania mówiące o skutku wywołanym przez treść zdania nadrzędnego; określamy je jako skutkowe. Zdania, te są spójnikowe. Zaczynają się od ut (uti) = że, ut non = że nie (ut nemo, ut nihil itp.). Kładzie się w nich coniunctivus według zasad podanych w § 270. W zdaniu nadrzędnym występują często wyrazy: ita, sic, tam = tak, adeo = do tego stopnia, tantopere = tak bardzo, tot = tyle, talis = taki, tantus = tak wielki; wyrazy te można by nazwać zapowiednikami zespolenia, niekiedy można się ich domyślić lub uzupełnić.

Tanta vis probitatis est, ut eam in hoste etiam diligamus (Cic. Lael. 29). Epaminondas adeo fuit veritatis diligens, ut ne ioco quidem mentiretur (Nep. Epam,

3, 1).

Tot annos ita vivo, ut nullius unquam me tempore aut commodo otium meum abs-

traxerit (Cic. Arch. 12).

Siciliam Verres per triennium ita vastavit, ut ea restitui in antiquum statum nullo

modo possit (Cic. Verr. pr. 12).

Adeo excellebat Aristides abstinentia, ut mus post hominum memoriam cognomine

iusti sit appellatus (Nep. Arist. 1).

Uwaga. Przy tłumaczeniu z języka polskiego na łacinę można przyjąć praktyczną wskazówkę, iż w zdaniu skutkowym kładzie się coniunctivus takiego czasu, w jakim występuje orzeczenie zdania podrzędnego w języku polskim.

8 2» Zdanie podrzędne podmiotowe to takie zdanie, o które ze stanowiska zdania nadrzędnego pytamy: ktol col — jak o podmiot zdania pojedynczego. Zdania podmiotowe podobnie jak w języku polskim mogą być spójnikowe, względne lub bezspójnikowe. Polskim zdaniom podmiotowym w niektórych wypadkach odpowiada w łacinie konstrukcja acc. lub nom. c. inf. Pewna odmiana spójnikowych zdań podmiotowych ma w łacinie podobną budowę jak zdania skutkowe.

Spójnikowe zdania podmiotowe występują:

a. po czasownikach użytych nieosobowo: est, fit, accidit, evenit, contingit — zdarza
się, restat = pozostaje, sequitur, efficitur = wynika, wypływa

b. po wyrażeniach złożonych z rzeczownika lub przymiotnika w rodzaju nijakim
i słowa posiłkowego est, np. mos est = jest zwyczajem, consuetudo est = jest przyzwy
czajeniem. Zaczynają się od ut, ut non (ut nemo itp.); kładzie się w nich coniunctivus (jak
w zdaniach skutkowych).

Persaepe evenit, ut utilitas cum honestate certet (Cic. Port. 25, 89).

Mos erat a maioribus Lacedaemoniis traditus, ut binos haberent semper reges, no-

minę magis quam imperia (Nep. 17, l, 2).

i 214 Zdania okolicznikowe przyczyny. Odpowiadają na pytania: dlaczego! z jakiego powodu? Zaczynają się od spójników:

a. cum = ponieważ, praesertim cum = zwłaszcza że

b. quod, propterea quod, quia, quoniam (rzadziej quando, quandoquidem) = ponieważ
gdyż, dlatego że, skoro, kiedy.

140

Zdania z cum i praesertim cum mają coniunctivus według consecutio temporum, z innymi spójnikami — indicativus. Także po innych spójnikach (wymienionych pod b) może stać coniunctivus, jeżeli zdanie zawiera myśl cudzą (por. § 302).

Helvetii reliquos Gallos virtute praecedunt, quod fere cotidianis proeliis cum Ger-

manis contendunt (Caes. Gali. I l, 4).

Bene est mihi, quia tibi bene est (Plin. Ep. V 18, 1).

Cum cotidiani maximi fierent sumptus, celeriter pecunia deesse coepit (Nep. 10,

7, 2).

Quattuor reperio causas, cur senectus misera videatur: unam, quod avocet a rebus

gerendis, alteram, quod corpus faciat infirmius, tertiam, quod privet omnibus fere

voluptatibus, quartam, quod haud procul absit a morte (Cic. sen. 5, 15).

Uwaga. Spójnik cum ma także inne zastosowanie; o różnych jego funkcjach mówi § 292.

Zdania podrzędne przyzwalające. Odpowiadają na pytania: mimo col wbrew czemu? Mówią one o fakcie, którego byśmy normalnie nie oczekiwali ze względu na treść zdania nadrzędnego. Zaczynają się od spójników: quamquam, cum, quamvis, licet, ut (zaprzeczone ne), etsi, etiamsi, tametsi = chociaż, choć, aczkolwiek, jakkolwiek, lubo, jeśli nawet, chociażby, jeśliby nawet itp. W zdaniu nadrzędnym występuje często tamen = jednak.

a. Quamquam łączy się z indicatiwem

Quamquam animus meminisse horret luctuque refugit, Incipiam (Verg. Aen. II 12).

b. Cum, quamvis łączą się z coniunctiwem według consecutio temporum.

Ula, quamvis ridicula esset, sicut erant, mihi risum non moverunt (Cic. fam. VII

32, 3).

Phocion fuit perpetuo pauper, cum divitissimus esse posset (Nep. 19, l, 2).

Uwaga. Swoisty charakter mają zdania wyrażające przeciwstawienie; zdanie podrzędne zaczyna się od cum (cum adversativum) które tłumaczymy: gdy przeciwnie, gdy tymczasem, podczas gdy, choć; kładzie się coniunctivus.

Socratis ingenium variosque sermones immortalitati scriptis suis Plato tradidit, cum ipse litteram Socrates nullam reliquisset (Cic. De or. III 16, 60). Cum feriant unum, non unum fulmina terrent (Ovid. Pont. III 2, 9).

c. Licet ut, (zaprzecz, ne) łączą się z coniunctiwem praesentis lub perfecti.

Ut desint vires, tamen est laudanda voluntas (Ovid. Pont. III 4, 79 ).

d. Etsi, etiamsi, tametsi zaczynają zdania przyzwalające z odcieniem zdań warunko
wych; występują tu tryby i czasy jak w okresach warunkowych (por. § 286).

Datis, etsi non aequum locum videbat suis, tamen fretus numero copiarum suarum confligere cupiebat (Nep. l, 5, 4).

Zdania warunkowe. Zdanie podrzędne warunkowe odpowiada na pytanie: pod jakim wa-Tunkieml Mówi ono o fakcie, który musi się wprzód dokonać, aby nastąpiło to, co stanowi treść zdania nadrzędnego. Zdanie podrzędne warunkowe jest spójnikowe; zaczyna się od spójników: si = jeżeli, jeśli, jeżeliby, jeśliby, gdyby; nisi, ni, si, minus = jeżeli nie, jeśli nie, jeżeliby nie, jeśliby nie, gdyby nie; sin = jeżeli zaś, jeśli zaś. Zdanie podrzędne warunkowe wraz ze zdaniem nadrzędnym tworzy tzw. okres warunkowy; zdanie podrzędne nazywamy poprzednikiem, nadrzędne następnikiem. Za-

285

§ 28«

141

leżnie od tego, jak osoba mówiąca ocenia stosunek warunku do rzeczywistości, można rozróżnić trzy okresy:

1. Modus irrealis — okres nierzeczywistości. Jeżeli mówiący chce podkreślić, że
warunek przez niego wyrażony jest niezgodny z rzeczywistością, a zatem i następnik się
nie spełnia, kładzie się w poprzedniku i następniku coniunctivus imperfecti dla te
raźniejszości i przyszłości, a coniunctivus plusqnamperfecti dla przeszłości. W ję
zyku polskim występuje najczęściej spójnik gdyby.

Sicilia tota si una voce loqueretur, hoc diceret; si universa provincia loqui posset,

hac voce uteretur; quoniam id non poterat, harum rerum actorem ipsa delegit (Cic.

Caec. 11, 19).

Has inimicitias Roscius si cavere potuisset, viveret (Cic. Amer. 17).

Haec ąuidem ego non fenem, nisi me in philosophiae portum contulissem (Cic. fam.

VII 30, 2).

Uwaga. W następniku okresu nierzeczywistości kładzie się czasem (a) indicativus czasowników possum, debeo (b) indicativus konstrukcji opisowej czynnej lub biernej (c) indicativus innych czasowników, jeżeli towarzyszy im przysłówek: paene, prope — prawie, niemal, o mało co.

Deleri totus exercitus potuit, si fugientes persecuti victores essent (Liv. XXXII 12, 7).

Ea mulier, si hoc tempore non diem suum obisset, paucis post annis tamen ei morien-

dum fuit (Cic. fam. IV 5, 4).

Pons iter paene hostibus dedit, ni unus vir futsset Horatius Cocles (Liv. II 10, 2).

2. Modus potentialis — okres możliwości. Jeżeli mówiący uważa warunek za
możliwy do spełnienia, ale nie chce lub nie może rozstrzygnąć, jaki jest właściwie jego
stosunek do rzeczywistości, kładzie się w obu członach okresu coniunctivus praesentis
dla teraźniejszości i przyszłości, a coniunctivus perfecti dla przeszłości. W języku
polskim występują spójniki: jeśliby, jeżeliby; zaś w sposobie wyrażania nie ma wyraźnej
różnicy między okresem możliwości i nierzeczywistości.

Thucydidis orationes imitari neque possim, si velim, nec velim fortasse, si possim (Cic. Brut. 287).

3. Modus realis — okres rzeczywistości. Jeżeli mówiący zakłada, że warunek jest
„do spełnienia", ale nie wypowiada się, jaki jest jego stosunek do rzeczywistości, w obu
członach okresu kładzie się indicativus jakiegokolwiek czasu; w następniku występuje
też często imperativus. Okres ten nosi nazwę realis (rzeczywisty), choć właściwsza
wydaje się nazwa „nieokreślony".

Si vis amari, oma (Sen. Ep. 9, 6).

Pani sunt foris arma, nisi est consilium domi (Cic. off. I 76).

Naturom si seqiiemur ducem, numquam aberrabimus (Cic. off. I 100).

Zdarza się, że poprzednik należy do jednego, a następnik do innego okresu; mamy wtedy okres warunkowy mieszany.

Si fractus illabatur orbis, impavidum ferient ruinae (Hor. Carm. III 3, 7).

Uwaga. Nist po przeczeniu (nemo nisi, nihil nisi itp.) tłumaczymy przez tylko, jedynie, chyba że. Jeżeli w poprzedniku przeczenie odnosi się do jednego wyrazu, używamy si nOn, natomiast nisi kładzie się, jeżeli przeczenie odnosi się do treści całego zdania.

142

Zdania warunkowe zależne. Jeżeli następnik okresu rzeczywistości lub możliwości wystę- § 287 puje w konstrukcji accusativi cum infinitivo albo jest zdaniem zależnym wymagającym użycia coniunctiwu, także poprzednik kładzie się w coniunctiwie; czas coniunct. stosuje się według consecutio temporum.

Inaczej zachowuje się zależny okres nierzeczywistości. Poprzednik nie ulega zmianie (bez względu na consecutio temporum); natomiast następnik w zależności wymagającej konstrukcji acc. cum infin. przybiera infinitivus na -urum fuisse, w zależności zaś wymagającej użycia coniunctiwu przybiera formę coniunct. perfecti koniugacji opisowej czynnej (na -urns fuerim) bez względu na consecutio temporum. Te zmiany zachodzą jednak tylko przy czasownikach, które mają temat supini i mogą owe formy utworzyć.

Sic ab hominibus doctis accepimus, non solum ex malis eligere minima oportere»

sed etiam excerpere ex his ipsis, si ąuid inesset boni (Cic. off. III l, 3) — Niezal.:

opprtet, si inest.

Dicamus Crassum non fuisse periturum, si omini paruisset (Cic. div. II 40, 94) —

Niezal.: non perisset, si paruisset.

Dic, quidnam facturus fueris, si eo tempore censor fuisses (Liv. IX 33, 7).

Zdania wyrażające warunek pożądany. Odmianą zdań warunkowych są zdania wyrażające warunek, który osoba mówiąca uważa za wyłączny i pożądany. Zaczynają się one od spójników modo, dum, dummodo = byle, byleby: modo ne, dum ne, dummodo ne = byle(by) tylko nie. Występuje w nich coniunctivus jak w poprzedniku okresu możliwości lub nierzeczywistości.

Oderint, dum metuant (Suet. Calig. 30).

Omnia postposui, dummodo praeceptis patris parerem (Cic. fam. XVI 21, 6).

Zdania okolicznikowe czasu. Odpowiadają na pytania: kiedy! odkąd! dopóki! Określają § 288 czas trwania czynności zdania nadrzędnego, przy czym zachodzić może trojaki stosunek. Czynność zdania czasowego może być:

wcześniejsza (uprzednia) niż czynność zdaniu nadrzędnego
równoczesna z czynnością zdania nadrzędnego
późniejsza (następcza) niż czynność zdania nadrzędnego, przy czym może cho
dzić o stosunek bezpośrednio następczy lub ogólnikowo następczy.

Zdania czasowe wyrażające czynność uprzednią. Czynność wcześniejszą niż akcja zdania 5 289 nadrzędnego wyraża się przez:

a. cum = kiedy z coniunct. plusquamperfecti (cum narrativum lub histo-
ricum z odcieniem przyczynowym) w opowiadaniu wypadków przeszłych.

Epaminondos, cum vicisset Lacedaemonios apud Mantineam atque ipse gravi vul-

nere examinari se videret, quaesivit, salvusne esset clipeus (Cic. fm. II 97).

Cum Caesar Ariminum occupavisset, Urbem reliquimus (Cic. fam. XVI 12, 2).

b. postquam, ut, ubi, simul, simulac, simulatque = skoro; ut primum, ubi primum,
cum primum — skoro tylko z indic. perfecti (rzadziej z indic. praesentis historici) dla
czynności przeszłej jednorazowej.

Lacedaemonii, postquam audierunt mur os strui, legałoś Athenas miserunt, qui id fieri vetarent (Nep. 2, 6, 4).

143

92*0

c. ut, ubi, simulac, cum (iterativum), quotiens = ilekroć z indicatiwem różnych czasów dla czynności powtarzających się.

Poetarum libros delectationis causa, cum est otium, legere soleo (Cic. De or. II 59).

Zdania czasowe wyrażające czynność równoczesną. Czynność zdania czasowego równoczesną z akcją zdania nadrzędnego wyraża się przez:

a. cum z indicatiwem (cum temporale); w zdaniu nadrzędnym występują często
słowa: tum, eo tempore, eo die itp. Zdanie podrzędne określa jedynie czas, poza tym mię
dzy czynnościami obu zdań nie ma wewnętrznego związku.

Cum Caesar in Galliam venit, alterius factionis principes erant Haedui, alteriia Sequani (Caes. Gali. VI 12, 1)

b. cum z indicatiwem (cum explicativum, czyli coincidentiae); zachodzi tu
nie tylko równocześność czynności, ale ponadto zdanie czasowe wyjaśnia, na czym pole
ga czynność wyrażona w zdaniu nadrzędnym: oba zdania mają ten sam podmiot, ten
sam tryb i czas. W języku polskim oddajemy zdanie podrzędne przez imiesłów współ
czesny przysłówkowy na -ąc albo przez zwroty: przez to, że lub kiedy.

De te, Catilina, cum tacent, clamant (Cic. Catil. I 21). Cum „nosce te" dicit Apollo, hoc dicit'. „nosce animum /mm/m" (Cic. Tusc. I 52).

Epicurus ex animis hominum extraxit radicitus religionem, cum dis immortalibus et opem et gratiam sustulit (Cic. nat. d. I 121).

c. cum = kiedy z coniunct. imperfecti (cum narrativum lub historicum);
w opowiadaniu wypadków przeszłych wyraża okolicznik czasu z odcieniem przyczyno
wym. Ten odcień przyczynowy i wzajemna zależność obu czynności odróżnia cum nar
rativum od cum temporale.

Epaminondas, cum vicisset Lacedaemonios apud Mantineam atque ipse gravi vulnere exanimari se videret, quaesivit, salvusne esset clipeus (Cic. fin. II 97). Maiores nostri, convenae, pastoresque, cum in his locis nihil praeter silvas paludesque esset, novam urbem tam brevi aedificarunt (Liv. V 53, 9).

d. postquam z indic. imperfecti w opowiadaniu wyraża okoliczności uboczne równo
czesne z czynnością zdania nadrzędnego.

Labienus, postquam neque aggeres neque fossae vim kostium sustinere poterant, Caesarem facit certiorem (Caes. Gali. VII 87, 3).

e. dum = podczas gdy z indicat. praes. historici; w przekładzie na język polski
kładziemy czas przeszły czasowników niedokonanych, rzadziej czas teraźniejszy.

Haec dum apud hostes geruntur, Pothinus a Caesare est interfectus (Caes. B. civ. III 112, 11).

f. dum, donec, quoad, quamdiu = jak długo, dopóki z indicatiwem wszystkich czasów.

Fuit Lacedaemoniorum gens fortis, dum Lycurgi leges vigebant (Cic. Tusc. I 101). Ut aegroto, dum anima est, spes esse dicitur, sic ego, quoad Pompeius in Italia fuit, sperare non destiti (Cic. Att. IX 10, 3).

1291

Zdania czasowe wyrażające czynność późniejszą. Wyróżniamy tu dwie odmiany zdań:

1. Zdania czasowe oznaczające kres czasu akcji wyrażonej przez zdanie nadrzędne;

akcja zdania czasowego rozgrywa się natychmiast po wydarzeniu zdania nadrzędnego.

144

Ten stosunek bezpośrednio następczy wyraża się przez:

a. dum, donec, ąuoad = aż, dopóki nie z indic. praes., perfecti lub futuri exacti
dla wyrażenia czynności uważanej za rzeczywistą.

Epaminondas usąue eo ferrum in corpore retinuit, ąuoad renuntiatum est vicisse Boeotos (Nep. 15, 9, 3).

b. dum, donec, ąuoad = ażby, dopóki by nie z coniunctiwem dla wyrażenia czynności
uważanej za zamierzoną lub możliwą.

Quinctius paucos moratus est dies, dum se copiae ab Corcyra assequerentur (Liv. XXXII 9, 8).

c. Osobliwy typ stanowią tzw. zdania czasowe odwrotne. Zaczynają się od cum
(cum inversum) z indic. perfecti lub praes. histor., często z dodatkiem subito, re-
pente, interea. Zachodzi tu stosunek bezpośredniej następczości. Osobliwość polega na
tym, że myśl główna zawarta jest w zdaniu zaczynającym się od cum, a więc formalnie
podrzędnym, określenie zaś czasu wyrażone jest przez zdanie formalnie nadrzędne, w któ
rym występuje imperfeetum lub plusquamperfectum indicativi, często z dodatkiem: iam,
vix, nondum itp.

lamque rex eduxerat copias et moenia obsidebat, cum hostium obruti telis sunt (Curt.

VIII 10, 16).

Vixdum tuam epistołom legeram, cum ad me Postumius Curtius venit (Cic. A tt.

IX 2a, 3).

2. Zdania czasowe wyrażające ogólnie czynność późniejszą niż akcja zdania nadrzędnego; ten stosunek (ogólnikowo) następczy wyraża się przez:

a. antequam, priusquam = nim, zanim z indic. praes. perf. lub futuri exacti dla
czynności, którą mówiący uważa za rzeczywistą. W tłumaczeniu na język polski prae-

sens oddaje się przez czas przyszły.

j t f f j j

Qua de re antequam dicere incipio, perpauca mihi de meo officio verba facienda sunt (Cic. Cluent. 117).

b. antequam, priusquam = zanim by z coniunctiwem dla czynności, którą mówiący
uważa za oczekiwaną lub zamierzoną.

Antequam verbum facerem, praetor de sella surrexit atque abiit (Cic. Verr. 4, 147). Uwaga. Wyrazy antequam, priusquam mogą być rozdzielone: pierwsza część występuje w zdaniu nadrzędnym, a zdanie czasowe zaczyna się od quam. Jeżeli zdanie nadrzędne jest zaprzeczone, non, prius quam w języku polskim oddajemy przez: nie pierwej aż.

SPÓJNIKI WIELOZNACZNE

S 292

Niektóre spójniki pełnią różne funkcje; najważniejsze z nich to: cum oraz ut.

Cum z coniunctiwem może znaczyć:

kiedy (cum narrativum vel historicum) — zaczyna zdania czasowe z odcieniem przy
czynowym (§§ 289a, 290c).

ponieważ (cum causale) — zaczyna zdania przyczynowe (§ 284).
chociaż (cum concessivum) — zaczyna zdania przyzwalające (§ 285).

10 wikarjak — Gramatyka

145

4. gdy tymczasem, gdy przeciwnie, podczas gdy, choć (cum adversativum).
Czas coniunctiwu stosuje się do zasad o consecutio temporum z tym, że cum narrativum
łączy się tylko z coniunct. imperfecti lub plusquamperfecti, występuje bowiem w opowia
daniu wydarzeń przeszłych (w zdaniu nadrzędnym jest czas przeszły).

Cum z indicatiwem występuje w zdaniach czasowych w różnych odmianach — jako:

cum temporale (§ 290a) = kiedy
cum explicativum (§ 290b) = kiedy, przez to że
cum iterativum (§ 289c) = ilekroć
cum inversum (§ 291c) = gdy (nagle)

Ut z coniunctiwem może znaczyć:

aby, ażeby (ut finale) - zaczyna zdania celowe
aby, ażeby (ut obiectivum) — zaczyna zdania dopełnieniowe
że, iż (ut consecutivum) — zaczyna zdania skutkowe
że, iż — zaczyna zdania podmiotowe
chociaż (ut concessivum) - zaczyna zdania przyzwalające

Ut z indicatiwem:

jak (ut comparativum) — w zdaniach porównawczych
skoro, gdy (ut temporale) z indic. perfecti — w zdaniach czasowych.

_§ ^ ZDANIA WZGLĘDNE

Często jako wskaźniki zespolenia występują na początku zdań podrzędnych zaimki względne. W zdaniu nadrzędnym występują zwykle jako ich odpowiedniki jednorodne zaimki wskazujące is — qui, id — quod itd; jeżeli takie odpowiedniki nie są wyrażone, łatwo można je uzupełnić.

Podobnie jak w języku polskim, zdaniami względnymi są zdania: podmiotowe, dopełnieniowe, przydawkowe, orzecznikowe.

Uwaga. Niekiedy rzeczownik, do którego odnosi się zaimek względny, występuje w zdaniu podrzędnym, zwłaszcza jeżeli stoi ono na pierwszym miejscu.

Qua nocte natus est AJexander, eadem templum Dianae Ephesiae conflagraoit. (Po

polsku): Tej samej nocy, w której... Czasem powtarza się rzeczownik, do którego odnosi się zaimek względny.

Erant omnino itinera duo, ąuibus itineribus Helvetii domo exire possent. Charakterystyczne dla języka łacińskiego są zdania względne mające znaczenie zdań oko-licznikowych: (a) celu (b) skutku (c) przyczyny (d) przyzwolenia. W zdaniach tych występuje coniunctivus podobnie jak w odpowiednich zdaniach spójnikowych. Na język j polski tłumaczymy często zaimek względny przez spójnik z zaimkiem wskazującym.

g 2M Zdania względne celowe — qui = ut is (ut ego, ut tu itd.) w języku polskim tłumaczymy j przez: który by, co by, aby, który ma...

Romulus legatos circa vicinas gentes misit, qui societatem conubiumque novo populo

peterent (Liv. I 9, 2).

Legem brevem esse oportet, quo facilius ab imperitis teneatur (Sen. Epist. 94, 38).

146

Zdania względne skutkowe — qui = ut is (ut ego, ut tu itd.), w języku polskim tłumaczymy przez: który by, co by, że, żeby.

Nemo est tam senex, qui se annum non putet posse vivere (Cic. sen. 7, 24).

Vibullium Caesar idoneum iudicavit, quem cum mandatis ad Pompeium mitteret

(Caes. B, civ. III 10, 2).

Zdania względne przyczynowe — qui — cum is (ego, tu itd.), po polsku znaczy: który, że, ponieważ, skoro, kiedy, gdyż.

O magna vis veritatis, quae facile se per se ipsa defendat (Cic. Cael. 63).

Alexander, cum ad Achillis tumulum adstitisset: O fortunate, inquit, adulescens,

qui tuae virtutis Homerum praeconem inveneris (Cic. Arch. 24).

Zdania względne przyzwalające - qui = cum is (ego, tu itd.), po polsku znaczy: który, jakkolwiek, chociaż.

At hi miserrimo ac patientissimo exercitui Caesaris luxuriem obiciebant, cui semper omnia ad necessarium usum defuissent (Caes. Civ. III 96, 2).

§295

{ 29«

S 297

Połączenie względne. Zaimek względny służy często do ściślejszego połączenia dwu kolejnych zdań niezależnych. W języku polskim odpowiada mu zwykle zaimek wskazujący ze spójnikami: i, a, zaś, jednak, bowiem ii.

Caesar Remos cohortatus omnem senatum ad se convenire principumque liberos obsides ad se adduci iussit. Quae omnia ab his diligenter ad diem facta sunt (Caes. Gali II 5, 1).

Confecti vulneribus hostes terga vertere. Quorum magno numero interfecto Crassus ex itinere oppidum Sontiatum oppugnare coepit. Quibus fortiter resistentibus mneas turresąue egit (Caes. Gali. III 21, l - 2).

1298

Zdania porównawcze. W zdaniach porównawczych wyrażających czynność rzeczywistą kładzie się indicativus. W zdaniach tych występują zwykle pary odpowiadających sobie zaimków (niekiedy zaimek wskazujący jest tylko domyślny): ut (quemadmodum, quomodo) — ita, sic, quam — tam, quantus — tantus, qualis — talis, quot — tot, qui — idem, quo — eo, quanto — tanto, quantopere — tantopere, quotiens — totiens ii.

Uwaga. Po wyrazach oznaczających równość, podobieństwo, nierówność, różnicę idem, alius, par, dispar, similis, dissimilis ilp. występuje spójnik ac, atgue.

Zdania porównawcze, wyrażające czynność pomyślaną, kładzie się w coniunctiwie według consecutio temporum lub jak w okresie warunkowym nierzeczywistym (modus irrealis). Zaczynają się one od tamquam (si), velut (si), quasi, ac si = jak gdyby.

«299

ZDANIA BEZSPÓJNIKOWE

Bezspójnikowe połączenie zdań podrzędnie złożonych występuje w łacinie częściej niż w języku polskim. W języku łacińskim zaznacza się zależność przez użycie coniunctiwu w zdaniu podrzędnym. Tu należą zdania typu:

a. fac venias, cave facias

b. coniunct. optativus przy velim, nolim, malim; vellem, nollem, mallem.

§300

10*

147

Velim mihi ignoscas (Cic. fam. XIII 75, 1).

Quam vellem Panaetium nostrum nobiscum haberemus (Cic. rep. I 15).

8 301 Najważniejszą grupę podrzędnych zdań bezspójnikowych stanowią zdania pytające zależne.

ta względu na swą funkcję w stosunku do zdania nadrzędnego są to zdania dopełnieniowe lub podmiotowe. Zdania pytające zależne kładzie się zawsze w coniunctiwie według con-secutio temporum (§ 269). Podobnie jak zdania niezależne dzielą się one na:

a. pytania wyrazowe, zaczynające się zaimkiem pytającym

b. pytania treściowe, zaczynające się od partykuł -ne, num (rzadko nonne).

Uwaga. Nonne występuje tylko przy quaero = pytam. Po czasownikach conor = próbuję, exspecto = oczekuję kładzie się niekiedy si = czy. W pytaniach rozłącznych zamiast an non używa się też necne.

Scire cupio, quid agas, quid exspectes (Cic. fam. VII 10, 3).

Hannibal imperavit puero, ut sibi nuntiaret, num undique obsideretur (Nep. 23, 12, 4).

Agitur, liberine vivamus, an mortem obeamus (Cic. XI Phil. 24).

Antea dubitabam, venturaene essent legiones, nunc mihi non est dubium, quin venturae

non sint (Cic. fam. II 17, 5).

j 302 Zdania zawierające myśl cudzą. Zdania podrzędne, w których osoba mówiąca wyraża myśl cudzą kładzie się w coniunctiwie. W języku polskim rzadko używamy w takim wypadku trybu przypuszczającego, częściej zwrotów: rzekomo, jego (ich) zdaniem itp.

Socrates accusatus est, ąuod corrumperet (zdaniem oskarżycieli) iuventutem (Cic. Quint. IV 4, 5).

s 303 ASSIMILATIO MODI

Jeżeli w zdaniu nadrzędnym występuje coniunctivus, to zdanie podrzędne otrzymuje także coniunctivus.

Di tibi dent, quaecumque optes (Plaut. Mil. 1038).

Isto bono utare, dum adsit; cum absit, ne requiras (Cic. sen. 33). Podobnie zdania, zależne od konstrukcji acc. c. infin., występują w coniunctiwie. Zdania wtrącone, nie związane treściowo z czynnością wyrażoną przez acc. c. inf., zachowują indicativus.

Dixit quidam ex militibus plus, quam pollicitus esset, Caesarem facere (Caes. Gali.

I 42, 6).

s 3M ORATIO OBLIQUA

Cudzą wypowiedź można przytoczyć: (a) dosłownie, bez zmian z użyciem cudzysłowu (oratio recta), albo (b) uzależnjając ją syntaktycznie od czasowników: powiedział, rzekł, że... (oratio obliqua).

W języku łacińskim używa się mowy zależnej częściej niż w języku polskim. Pamiętać należy o następujących zasadach.

148

W oratio obliqua:

zdania oznajmujące kładzie się w acc. c. infin.
zdania żądające kładzie się w coniunctiwie
zdania pytające właściwe (w drugiej osobie) kładzie się w coniunctiwie
pytania retoryczne (w pierwszej lub trzeciej osobie) kładzie się w acc. c. infin.
zdania podrzędne kładzie się w coniunctiwie.

Czas coniunctiwu stosuje się do czasownika, od którego wypowiedź jest zależna, według

consecutio temporum.

Zaimkom osoby pierwszej w mowie niezależnej odpowiadają w mowie zależnej zaimki

zwrotne: sui, sibi, se, suus, a jeśli spoczywa na nich nacisk zaimek ipse.

Zaimkom osoby drugiej lub trzeciej w mowie niezależnej odpowiada w mowie zależnej

zaimek is lub Ule.

Wyrazom mowy niezależnej	odpowiadają w mowie	zależnej
hic	ule
hodie	illo die
nunc	tum
cras	postero die
heri	pridie

Przykłady

Oratio recta

Oratio obliqua

Legali ita consulem orant: „Noli nos in rebus tam trepidis deserere! Quo enim repulsi ab Romanis ibimus?"

Caesar legatis itarespondit: „Diem ad deliberan-dum sumam. Si quid vultis, ad Idus Apriles revertimini!"

Ubii Caesarem ita orabant: „Auxilium nobis f e r, quod graviter ab Suevis premimur; vel si id facere occupationibus rei publicae prohibe-ris, exercitum modo Rhenum transporta! Id nobis ad auxilium spemque reliqui temporis satis erit".

Burrus ita respondit: „Praetoriani toti Caesa-rum domui obstricti memoresque Germanici nihil adversus progeniem eius atrox audebunt. Perpetret Anicetus promissa".

Legali consulem orant, ne se in rebus tam trepidis deserat; quo enim se repulsos ab Romanis ituros? (Liv. XXXIV 11, 5).

Caesar legatis respondit diem s e ad deliberan-dum sumpturum; si quid vellent, ad Idus Apriles reverterentur (Caes. Gali. I 7, 6).

Ubii Caesarem magnopere orabant, ut sibi auxilium ferret, quod graviter ab Suevis pre-merentur vel si id facere occupationibus rei publicae prohiberetur, exercitum modo Rhenum transportaret; id sibi ad auxilium spemque reliqui temporis satis futurum (Caes. Gall. IV 16, 5 - 6).

Ille (Burrus) praetorianos toti Caesarum domui obstrictos memoresque Germanici nihil adversus progeniem eius atrox ausuros respondit; perpetraret Anicetus promissa (Tac, Ann. XIV 7).

149

UWAGI STYLISTYCZNE

l sos Szyk wyrazów w zdaniu łacińskim jest dużo swobodniejszy niż np. w języku francuskim czy angielskim, w których miejsce wyrazu decyduje o jego funkcji syntaktycznej w zdaniu. Liczne bowiem końcówki fleksyjne w łacinie, podobnie jak w języku polskim, wskazują na związek przynależnych do siebie wyrazów.

Szyk zwyczajny (gramatyczny) polega na tym, że pierwsze miejsce w zdaniu zajmuje podmiot, ostatnie orzeczenie; w środku zaś grupują się określenia: przydawki, oko-liczniki, dopełnienia. Często jednak odstępuje się od tych zasad wprowadzając szyk prze-stawny: wyraz, na którym spoczywa nacisk, kładzie się na miejscu pierwszym lub ostatnim. Niekiedy zaś decydują względy rytmiczne.

Z bardziej szczegółowych zasad można wymienić następujące:

Rzeczowniki: rex, urbs, oppidum, terra, flumen, mons, provincia kładzie się zwykle przed

Imieniem własnym, inne dopowiedzenia raczej po imieniu własnym.

Provincia Gallia. Rex Deiotarus. Archias poeta. Zaimki wskazujące kładzie się przed rzeczownikiem, dzierżawcze po rzeczowniku.

Hic vir, illud carmen; vita mea, pater noster.

Zaimki nieokreślone kładzie się przed rzeczownikiem, tylko quidam po rzeczowniku albo między przymiotnikiem i rzeczownikiem.

Miles quidam, novus quidam terror.

S 307

Jeżeli chodzi o zdania złożone, należy zaznaczyć, że w językach nowożytnych częściej występuje parataksa czyli zdania współrzędnie złożone, w łacinie natomiast przeważa hypotaksa czyli zdania złożone podrzędnie; często łączą się zdania w dłuższe okresy.

Jeżeli zdanie nadrzędne i podrzędne mają wspólny podmiot lub wspólne dopełnienie, to ów wyraz wysuwa się na początek okresu przed spójnik zdania podrzędnego.

Haedui, cum se defendere nań possent, legałoś ad Caesarem mittunt. Pierwsze miejsce zajmują też wyrazy nawiązujące do poprzedniego zdania; na końcu wypowiedzi umieszcza się wyrazy nawiązujące do zdania następnego.

830«

Tytuły książek, rozdziałów, rozpraw występują w łacinie:

a. w nominatiwie, jeżeli tytuł stanowi rzeczownik oznaczający gatunek literacki,
np. Historiae, Annales, Tusculanae disputationes, Epistula ad Caesarem missa, Oratio in
Catilinam kobita.

b. w ablatiwie z przyimkiem de, jeżeli tytuł stanowi rzeczownik podający przedmiot,
o którym będzie mowa, np. De re publica, De legibus, De officiis

c. w konstrukcji acc. c. infin., której w języku polskim odpowiada zdanie oznaj-
mujące

d. w coniunctiwie jako w zdaniu pytającym zależnym, jeżeli tytuł jest wyrażony
w formie pytania.

W przykładach podanych pod b, c, d domyślne są zwroty tractatur, quaeritur, scribo itp.

Polskiemu zwrotowi „pod tytułem" odpowiada w łacinie zdanie względne: qui inscri-bitur, qui inscriptus est. Polski zwrot „na przykład" oddaje się w łacinie przez: ut, velut, verbi causa, verbi gratia, exemptt causa, nam, quidem.

150

Przy wyliczaniu używa się wyrazów: primum, deinde, tum, tum... denique (lub postremó); w języku polskim odpowiadają wyrazy najpierw, potem, dalej... wreszcie, albo: po pierwsze, po drugie itd. Zaimki Ule — hic często tłumaczy się na język polski: pierwszy — drugi.

Przy przechodzeniu do dalszych wywodów używa się zwrotów: proximum est, ut do-ceam; illud nunc videamus; nunc ąuod instat itp.

Powrót do pierwszego tematu zaznacza się zwrotami:

sed redeamus illuc, unde devertimus (Cic. fam. XII 25, 5)

///mc, unde abii, redeo (Hor. serm. I l, 108)

sed ad institułam disputationem revertamur.

Końcowe partie wywodu zapowiadamy zwrotami: restat, ut doceam; reliquum est, ut atque ut ad extremum illud veniamus. Zakończyć można wywód zdaniem: haec habui, quae... dicerem.

Polskim rzeczownikom abstrakcyjnym odpowiadają w łacinie często rzeczowniki konkretne albo całe zdania:

»309

S 310

id, ąuod tendimus = cel

quae ex re sequuntur = skutki

Cicero puer = C. w dzieciństwie

Cato admodum senex = K. w bardzo podeszłym wieku

TROPY I FIGURY

Do ożywienia stylu, zapewnienia mu pewnej ozdobności i sugestywności służą też tzw. tropy i figury retoryczne.

Tropem nazywa się niezwykłe użycie wyrazu lub zwrotu zamiast innego wyrazu lub zwrotu, figury zaś polegają na niezwykłym zestawieniu i układzie wyrazów lub myśli. Wśród figur starożytni wyróżniali figury słów (figurae elocutionis vel figurae ver-borum — schemata lexeos) oraz figury myśli (figurae sententiarum — sche-mata dianoias). Do tropów należą m.in.:

1. Metafora czyli przenośnia (translatió)

Fabius scutum Romanorum fuit, Marcellus gladius (Flor. I 22). Tota sitit telhis (Ovid. Fast. IV 946).

2. Metonymia (denominatio)

Lego Homerum = lego Homeri carmina, Bacchus = vinum, Ceres — frumentum, Mars = bellum, lam proximus ardet Ucalegon = domus Ucalegontis (Verg. Aen. II 311).

3. Synekdochc (comprehensió)

Tectum = domus, limen = domus, puppis = navis, quadrupes = equus (pars pro toto).

4. Hiperbola (superlatio)

Luce sunt clariora nobis tua consilia omnia (Cic. I Cat, 6)

151

i sil

5. Eufemizm

Decedere = mori. Puella = meretrix

6. Ironia (dissimulatió)

Magnum imperatorem, fortem exercitum, quorum tot manus unam mulierculam

avexerint.

g 3u Najważniejsze figury a. myślowe

1. Antyteza czyli przeciwstawienie (oppositio)

Ego reges eieci, vos tyrannos introducitis, ego libertatem, ąuae non erat, peperi, vos partam servare non vultis (Rhet. Her. 4, 53). Ars longa, vita brevis (Hippocrates).

2. Climax czyli stopniowanie (gradatio) a minore ad maius lub a maiore ad minus.

In urbe luxuries creatur, ex luxurie exsistat avaritia necesse est, ex avaritia erumpat audacia, inde omnia scelera gignuntur (Cic. Sex. Rość. 75).

3. Oxymoron czyli zestawienie sprzeczności

Cum tacent, clamant (Cic. I Cat. 21) Summum ius, summa iniuria (Cic. off. I 33).

4. Pominięcie (praeteritio) — mówca oświadcza, że jakąś okoliczność pomija i właśnie
przez to zwraca na nią uwagę.

Nam Ula nimis antiqua praetereo, quod C. Servilius Ahala Sp. Maelium novis rebus studentem mann sua occidit (Cic. I Cat. 3).

5. Apostrofa czyli bezpośredni zwrot do osób nieobecnych, bóstw, przedmiotów. Zbliżona
do apostrofy jest personifikacja i inwokacja.

Vos iam, Albani tumuli atque luci, vos, inquam, imploro atque testor vosque Albanonm obrutae arae.

6. Hysteron proteron czyli przestawienie następstwa zdarzeń.

Moriamur et in media arma ruamus. (Verg., Aen. II 353)

7. Hypofora (pccupatio, praemunitio) czyli uprzedzenie możliwych zarzutów przeciwnika.

Dicet aliguis: Haec igitur est tua disciplinal sic tu instituis adulescentesl (Cic. Cael. 17, 39).

8. Aposiopeza (reticentid) — przerwanie wypowiedzi motywowane wzruszeniem.

Si perficitis, quod agitis, me ad vos venire oportet, sin autem ... sed nihil opus est reliqua scribere. (Cic. fam. XIV 3,5) Quos ego\ ... Sed motos praestat componere fluctus (Verg. Aen. I 135).

9. Anakolut czyh' załamanie konstrukcji składniowej.

Ań dubitas, quin praestans valetudine ... dubitabisne eum miserum dicerel b. wyrazowe

10. Anafora (repetitio) czyli powtórzenie tego samego wyrazu na początku kolejnych zdań
lub członów zdania.

Pleni omnes sunt libri, plenne sapientium voces, plena exemplorum vetustas (Cic. Arch. 14).

152

11. Epifora (conversio) czyli powtórzenie tego samego wyrazu na końcu kolejnych zdań
lub członów zdania.

Doletis tres exercitus populi Romani interfectos: interfecit Antonius; desideratis clarissimos cives: eos ąuoąue eripuit Antonius: auctoritas huius ordinis afflicta est: afflixit Antonius (Cic. II Phil. 55).

12. Dwukrotność (geminatio) czyli bezpośrednie powtórzenie tego samego wyrazu.

Fuit, fuit ista ąuondam iń hac re publica virtus (Cic. I Cat. 3). Nos, nos, dico aperte, consules desumus (Cic. I Cat. 3).

13. Aliteracja czyli zestawienie wyrazów zaczynających się od tej samej spółgłoski.

Namque pudor prohibebat plum profan (Hor. Serm. I 6, 57).

14. Paronomasia (annominatió) czyli zestawienie wyrazów o podobnym brzmieniu a róż
nym znaczeniu.

Omnia praeclara rara (Cic. Lael. 76).

15. Onomatopeja czyli użycie wyrazów naśladujących głosy natury, zwierząt.

Quamvis sint sub aqua, sub aqua maledicere temptant (Ovid. Met. VI 376).

16. Elipsa (pmissió) czyli opuszczenie wyrazu.

r \ / j f j

Cicero Attico suo salutem (dom. dicit).

17. Hendiadys czyli wyrażenie jednego pojęcia przez dwa, wyrazy połączone spójnikiem.

Natura pudorque=v/rodzona wstydliwość repudiare atque respuere=odrzucić z pogardą.

18. Chiasmus czyli szyk krzyżowy (nazwa od greckiej litery chi).

Concordia maxima _a

minima avarilia

erat(SM. Cal. 9)

19. Asyndeton (dissolutio) czyli zestawienie zdań lub członów zdania bez połączenia ich
odpowiednimi spójnikami.

Veni, vidi, vici.

20. Polysyndeton (acervatio) czyli połączenie kilku zdań lub członów zdania powtarzają
cym się spójnikiem.

Ego et miles et tribunus et legatus et consul versatus sum in vario genere bellorum.

UWAGI O HEKSAMETRZE DAKTYLICZNYM I DYSTYCHU ELEGIJNYM

j Istnieje zasadnicza różnica miedzy wierszem antycznym a wierszem nowożytnym. Rytm

wiersza nowożytnego wiąże się ściśle z akcentem wyrazowym, rytm wiersza antycznego

l jest niezależny od akcentu poszczególnych wyrazów, wiąże się natomiast z iloczasem,

1313

153

z określonym następstwem sylab długich i krótkich. Czas trwania sylaby krótkiej (u) nazywamy morą, sylaba długa (—) trwa dwie mory, toteż w wielu rodzajach wierszy dwie sylaby krótkie można ściągnąć w jedną długą, albo sylabę długą można rozwiązać przez dwie krótkie.

W wierszu jedne sylaby wymawia się silniej, czyli z przyciskiem (ictus) — taką sylabę nazywamy arsą (arsis); inne wymawia się słabiej, bez przycisku — tworzą one tzw. tezę (thesis). Arsa i teza razem dają stopę, najczęstsze są stopy trzy- i czteromorowe. W poezji unika się rozziewu (hiatus), czyli zbiegu dwóch samogłosek przy zetknięciu się wyrazów; jeżeli jeden wyraz kończy się na samogłoskę lub -m z poprzedzającą samogłoską, a wyraz następny zaczyna się od samogłoski lub h, następuje tzw. wyrzutnia (elisio): opuszcza się w wymowie końcową samogłoskę (lub samogłoskę +m) pierwszego wyrazu: Conticuer(e) omnes intentiqu(e) ora tenebant (Verg. Aen. II 1).

Jeżeli jednak drugim wyrazem jest est lub es, opuszcza się e tego właśnie wyrazu; zjawisko to nazywamy aferezą (aphaeresis). Np. Ovid. Metam. I 89: Aurea prima sata (e)st aetas ...

Najbardziej znanym rodzajem wiersza antycznego jest tzw. heksametr daktyliczny, czyli wiersz złożony z sześciu daktyli (— u u); używa się go szczególnie w utworach epickich, lecz także w innych gatunkach poezji. Daktyl w czterech pierwszych stopach można zastąpić spondejem (-—), w piątej stopie takie zastępstwo jest stosunkowo rzadkie i daje specjalny efekt artystyczny (versus spondiacus). Szósta stopa jest zawsze dwusyla-bowa — z tym że sylaba ostatnia jest obojętna (anceps) co do długości (— u). Zatem schemat heksametru daktylicznego przedstawia się następująco:

-L u~u | -L u~u | — <J\j | — u~u | — u u | — vj

Heksametr jest wierszem zbyt długim, by wymówić go jednym tchem, toteż gdzieś w środku występuje tzw. średniówka; wyróżnia się dwie jej odmiany, cezurę — rozdzielającą stopę, i dierezę, wypadającą z końcem stopy. Najczęściej spotyka się cezurę męską w trzeciej stopie po arsie (caesura semiquinaria — penthemimereś), np. Verg. Aen. II 1:

Conticuere omnes \\ intentique ora tenebant.

W trzeciej stopie może też występować cezura żeńska, tj. po sylabie długiej i krótkiej, czyli tzw. trocheiczna (caesura trochaica — kata triton trochaion), np. Verg. Aen. IV 486: Spargens umida mella || soporiferumque papaver.

Rzadziej są używane inne cezury. Dla poezji bukolicznej charakterystyczna jest średniówka . po czwartej stopie (diaeresis bucolica), np. Verg. Buc. 7, 1: Forte sub arguta consederat \\ ilice Daphnis.

Heksametr klasyczny zachowywał proporcje między ilością daktyli i spondejów. Przewaga daktyli w wierszu wyraża żywość, ruchliwość, np. Verg. Georg. III 284: Sed fugit interea, fugit inreparabile tempus.

Przewaga spondejów nadaje charakter poważny, powolny, np. przy opisie pracy cyklopów w kuźni, Verg. Aen. VIII 452:

////' inter sese multa vi bracchia tollunt.

154

Do rzadkości należy heksametr zbudowany z samych spondejów, np. u Katulla 116, 3: 2«i te lenirem nobis, neu conarere.

Wierszem daktylicznym jest także tzw. pentametr. Jest to wiersz niezupełny czyli katalektyczny: w trzeciej i szóstej stopie brak tezy, jest tylko arsa. Mamy tu niejako powtórzenie pierwszej części heksametru do cezury pięciocząstkowej:

_Lu~u|.^u~u| —H —uu| — u u|ij

Połączenie heksametru z pentametrem tworzy tzw. dystych czyli dwuwiersz e legi j n y, np. Ovid. Trist. IV 10, 1-2:

Ule ego qui fuerim, tenerorum lusor amorum,

Quem legis, ut noris accipe posteritasl

Niektórzy poeci polscy próbowali naśladować heksametr - z tym, że funkcję sylab długich pełniły sylaby akcentowane, krótkich nie akcentowane. Np. w Konradzie Wallen-rodzie A. Mickiewicza znajdujemy wiersze następujące (w. 255 - 256):

Skąd Litwini wracali? Z nocnej wracali wycieczki,

Wieźli łupy bogate, w zamkach i cerkwiach zdobyte.

Pewne wyobrażenie o dystychu elegijnym może dać następujący przekład epigramu termo-pilskiego:

Gościu, oznajmij Spartanom, że tutaj polegliśmy w boju Zawsze gotowi strzec świętych ojczyzny swej praw.

RACHUBA CZASU

Lata. Rzymianie nie mieli ustalonej ery, według której oznaczaliby daty roczne. Lata określali według urzędujących w danym roku konsulów, np. L. Pisane, A. Gabinio consu-libus (Caes. Gali. I 6, 4), Cn. Pompeio et M. Crasso consulibus (Sali. Catil. 38, 1), Q. Fobio Maximo quintum (= po raz piąty), Q. Fubio Flacco quartum (= po raz czwarty) consulibus (Liv. XXVII 7, 7).

W epoce cesarstwa liczono lata od objęcia rządów poszczególnych władców. W historiografii wprowadzono pewne stałe daty początkowe, najczęściej rok założenia Rzymu (= 753 przed n. e.), czasem początek republiki po wypędzeniu ostatniego króla (= 510 p.n.e); podawano więc rok ab Urbe condita, w skrócie a.U.c. albo post reges exactos. Mniejsze znaczenie miała rachuba od początku jakiejś wojny, np. quarto decimo anno Punici belli (Liv. XXVIII 38, 12). Dopiero w połowie szóstego stulecia naszej ery zaczęto Uczyć lata od narodzenia Chrystusa (post Christum natum albo incarnationis Chrłsti albo krótko anno Domini); system ten wprowadził w r. 556 opat Dionysius Exiguus, opierając się na danych z Ewangelii św. Łukasza 3, l oraz 3, 23. Z czasem rozszerzono tę rachubę także na lata przed narodzeniem Chrystusa — oznaczane wstecz jako lata przed naszą erą (ante Christum natum).

Przy przeliczaniu lat należy pamiętać o tym, że umownie przyjęty rok założenia Rzymu, czyli 753 a.Ch.n. oznaczono jako pierwszy a.U.c. (nie zerowy), rok 752 a.Ch.n. jako drugi a.U.c. itd. odejmowania zatem należy dokonać od liczby 754. Rok konsulatu Cy-

1 314

155

cerona to rok 63 przed n.e. albo 691 a.U.c. (754 - 63), wspomniany rok konsulatu Gabi-niusza i Pisona, w którym Cezar jako prokonsul przybył do Galii to rok 58 p.n.e. czyli 696 a.U.c. (754 - 58). Jeżeli zaś chodzi o lata naszej ery czyli post Christum natum, nie należy zapominać o tym, że nasza rachuba lat nie ma roku zerowego; abstrahując od tego, czy obliczenia Dionysiusa były dokładne, a. 753 a.U.c. przyjmujemy jako l a.Ch.n., rok 754 a.U.c. jako l post Ch. n., rok 755 jako 2 p.Ch.n. itd. Ten szczegół musimy uwzględnić także przy obliczaniu wielkich jubileuszów wydarzeń z lat przed naszą erą; dodając lata przed n.Ch. i po n.Ch. należy sumę zmniejszyć o jeden. Tak więc dwutysiąclecie konsulatu Cycerona (i urodzin Augusta) wypadało w roku 1938 (63+1938-1=2000); dwutysiąclecie śmierci Cycerona (f 43 a.Ch.n) i urodzin Owidiusza obchodziliśmy w r. 1958 (43 +1958-1 =2000). Od śmierci Aleksandra Wielkiego, która nastąpiła w r. 323 a.Ch.n., do roku 1978 n.e. minęło lat 2300. Zapominając o braku roku zerowego w naszej rachubie obchodzilibyśmy jubileusze o jeden rok za wcześnie. Podobnie przedstawia się sprawa ze stuleciami, nie było bowiem w naszej historii wieku zerowego. Od śmierci Aleksandra Wielkiego w wieku IV a.Ch.n. do naszych czasów, tj. do wieku XX p.Ch.n. liczymy 23 stulecia, nie 24, jakby z pochopnego dodawania 4+20 ktoś chciał obliczyć; od urodzin Augusta w wieku I a.Ch.n. do jego jubileuszu dwutyciąclecia w wieku XX p.Ch.n. minęło dwadzieścia stuleci (nie 21) itd.

t 315 Rok i miesiące. Rok dzielił się na dwanaście miesięcy, które nosiły nazwy następujące: lanuarius (styczeń), Februarius (luty), Martius (marzec), Aprilis (kwiecień), Maius (maj), lunius (czerwiec), Quinctilis późn. lulius (lipiec), Sextilis późn. Augustus (sierpień), Sep-tember (wrzesień), October (październik), November (listopad), December (grudzień). Pierwotnie początek roku wypadał na wiosnę, pierwszym miesiącem był marzec, z tego czasu zachowały się liczebnikowe nazwy miesięcy (od liczebników septem, octo, novem, decem), jakkolwiek od połowy II w. prz. Ch. rok zaczynał się l stycznia, w którym to dniu kon-sulowie obejmowali urząd. Quinctilis otrzymał nazwę lulius na cześć Juliusza Cezara, Sextilis nazwę Augustus na cześć cesarza Augusta.

Do roku 46 a.Chr.n. obowiązywał w Rzymie rok księżycowy, w którym cztery miesiące: marzec, maj, lipiec, październik (skrót mnemotechniczny MARMAIIULOC) liczyły po 31 dni, luty miał 28 dni, a pozostałe miesiące po 29. Rok ten liczył więc 355 dni; dla wyrównania z porami roku dodawano od czasu do czasu miesiąc dodatkowy (inter-calaris). System ów był bardzo niewygodny, powodował zakłócenia, którym kres położył Cezar wprowadzając od l stycznia 45 roku prz.Ch. rok słoneczny liczący 365 dni, a co cztery lata tzw. rok przestępny liczący 366 dni. Od tej reformy długość poszczególnych miesięcy przedstawiała się tak jak obecnie: siedem miesięcy, mianowicie styczeń, marzec, maj, lipiec, sierpień, październik, grudzień, liczy po 31 dni, cztery miesiące, tj. kwiecień, czerwiec, wrzesień i listopad po 30 dni, a luty 28 lub (w roku przestępnym) 29. System wprowadzony przez Cezara (kalendarz juliański) obowiązuje w zasadzie do dziś - z małą poprawką wprowadzoną w wieku XVI. Rok juliański ustalony na 365,25 dni jest nieco dłuższy (o 11 minut 14 sekund) od roku słonecznego, tzw. zwrotnikowego, z biegiem czasu powstaje wyraźna różnica (jeden dzień na 128 lat). Dla usunięcia powstałej w ciągu stuleci różnicy na mocy bulli papieża Grzegorza XIII w roku 1582 opuszczono 10 dni (po 4 października nastąpił 15 października); aby na przyszłość zapobiec rozbieżności przyjęto, by lata końcowe stulecia tj. lata, których ostatnie dwie cyfry to 00, były prze-

156

stępnymi tylko wtedy, jeżeli dwie pierwsze cyfry tworzą liczbę podzielną przez cztery. W kalendarzu wiec gregoriańskim lata 1600, 2000 to lata przestępne, natomiast rok 1700, 1800, 1900 to lata zwyczajne liczące 365 (w kalendarzu juliańkim również te lata były przestępne). Kalendarz gregoriański przyjęły najpierw kraje katolickie, stopniowo także pozostałe (Rosja dopiero w 1918). Obecnie kalendarz juliański, zwany także starym stylem, utrzymał się jedynie jako kalendarz liturgiczny prawosławia; różnica między starym a nowym stylem wynosiła w XIX wieku 12 dni, w XX dni 13 — pamiętać o tym należy przy metrykach i innych datach pochodzących z ziem wschodnich. Rok gregoriański jest dłuższy od roku zwrotnikowego o 26 sekund, co da różnicę jednego dnia po przeszło trzech tysiącach trzystu latach.

Dni miesiąca. Rzymianie nie oznaczali kolejnych dni miesiąca tak jak my to dziś czynimy. Mieli trzy stałe daty: Kalendy (Kalendae, -arum) pierwszy dzień miesiąca, Idy (Idus gen. Iduum f.) trzynasty lub piętnasty dzień miesiąca, Nony (Nonae, -arum) piąty lub siódmy dzień miesiąca. Piętnastego przypadały Idy w marcu, maju, lipcu i październiku (MARMAIIULOC), w pozostałych miesiącach trzynastego. Nony to dziewiąty (nonus) dzień przed Idami, zatem w marcu, maju, lipcu i październiku przypadały siódmego, w pozostałych miesiącach piątego. Pierwszy dzień miesiąca datowano: Kalendis lanuariis, Februariis, Martiis itd. (w abl. temporis — nazwy miesięcy podawano w formie przymiotnikowej). Naszym określeniom 13 stycznia, 13 lutego, 15 marca, 13 kwietnia itd. odpowiadały łacińskie określenia Idibus lanuariis, Februariis, Martiis, Aprilibus itd. Podobnie Nonis lanuariis = 5 stycznia, Nonis Februariis = 5 lutego, Nonis Martiis = 7 marca itd. Dzień poprzedzający wyżej wymienione terminy oznaczono przez pridie z acc., np. pridie Nonas lanuarias = 4 stycznia, pridie Idus lamarias = 12 stycznia, pridie Kalendas Februarias = 29 stycznia przed reformą Cezara albo 31 stycznia po reformie tj. od r. 45 a.Ch.n. począwszy. Dzień następujący bezpośrednio po tych terminach oznaczono niekiedy przez postridie z acc , np. postridie Idus Martias = 16 marca. Pozostałe dni miesiąca określano według wymienionych terminów, ale licząc wstecz; mówiono: trzeciego, czwartego, piątego itd. dnia przed Kalendami, Idami, Nonami, licząc dzień, od którego i do którego liczono, np. ante diem tertium Idus lanuarias (trzeciego dnia przed Idami styczniowymi) to 11 stycznia, a.d. IV Id. łan. to 10 stycznia. Przy zamianie naszych dat na rzymskie należy uwzględniać ten szczegół i by podać odpowiedni dzień przed Nonami, dokonać odejmowania od 6 (5+1) lub 8 (7+1), dla określenia dnia przed Idami odejmować odpowiednio od 14 (13 + 1) lub 16 (15 + 1), np. 10 kwietnia to a.d. IV Idus Apriles — liczymy 10, 11, 12, 13 albo odejmujemy 14 - 10. Natomiast przy datach przed Kalendami ilość dni danego miesiąca powiększamy o dwa (chodzi bowiem o Kalendy następnego miesiąca) i od tej liczby odejmujemy dzień miesiąca według naszej rachuby. Należy wszakże pamiętać, że przed reformą Cezara była nieco inna liczba dni w poszczególnach miesiącach. Np. 15 sierpnia to a.d. XVIII Kał. Sept. w kalendarzu juliańskim (31+2-15 = 18), ale a.d. XVIKal. Sept. przed reformą Cezara (29 + 2-15= 16), bo sierpień liczył wtedy dni 29. Różnice występują też przy innych miesiącach z wyjątkiem MARMAIIULOC. Należy mieć to nauwadze przy datach, jakie spotykamy w listach czy dziełach historyków. Dla ułatwienia, czy sprawdzenia naszych przeliczeń, podajemy tu dwie tabelki: jedną dla dni przed Nonami i Idami (§317), drugą dla dni przed Kalendami (§ 318). Dla niektórych miesięcy tabela druga podaje dwa warianty: jeden dla lat przed reformą Cezara, drugi dla kalendarza juliańskiego.

§316

157

t317 a. Dni przed Nonami lub Idami

Miesiące marzec maj lipiec październik			Miesiące styczeń sierpień luty wrzesień kwiecień listopad czerwiec grudzień
Dni		Dni
1	Kalendis Martiis eto.	1		Kalendis lanuariis etc.
2	ante diem VI Nonas Martias etc.	2		ante diem IV Nonas lanuarias etc.
3	V	3		m
4	IV	4		pridie Nonas
5	III	5		Nonis lanuariis etc.
6	pridie Nonas	6		ante diem VIII Idus lanuarias etc.
7	Nonis Martiis etc.	1		VII
8	ante diem VIII Idus Martias etc.	8		VI
9	VII	9		V
10	VI	10		IV
11	V	11		ni
12	IV	12		pridie Idus
13	III	13		Idibus lanuariis

14	pridie Idus			Februariis Aprilibus luniis
15	Idibus Martiis			Augustis Septembribus
	Maiis luliis Octobribus			Novembribus Decembribus

§ 319 Dni tygodnia. Dla potrzeb praktycznych wyróżniali Rzymianie okresy ośmiodniowe, zwali je nundinae od novem = dziewięć, gdyż zgodnie ze swoim sposobem liczenia wliczali jeden dzień targowy (określany tymże mianem nundinae), siedem dni zwykłych oraz następny dzień targowy, który zaczynał nowy okres. Trinum nundinum czyli okres trzech targów, liczący dni siedemnaście (1+7+1+7+1) stanowił czas, jaki musiał upłynąć od zgłoszenia projektu ustawy do poddania go pod głosowanie.

Od czasów Konstantyna Wielkiego przyjęto — znany wcześniej na Wschodzie — podział na okresy siedmiodniowe czyli tygodnie (gr. hebdomas, łac. septimand). Poszczególne dni tygodnia otrzymały nazwy od planet: dzień Słońca (dies Solis), Księżyca (dies Jjunae) itd. Chrześcijanie dzień Słońca nazwali dniem Pańskim (Dominica), dzień Saturna to sabbatum, pozostałe dni określali liczebnikami porządkowymi. Wytworzyły się więc następujące nazwy:

niedziela	dies Solis	Dominica
poniedziałek	dies Lunae	fena secunda
wtorek	dies Martis	feria tertia
środa	dies Mercurii	feria quarta
czwartek	dies lovis	feria quinta
piątek	dies Veneris	feria sexta
sobota	dies Saturni	sabbatum

•

Nazwy dni według planet przyjęły się w wielu językach europejskich.

t 320 Pory dnia. Dzień, który zaczynał się ze wschodem słońca a kończył z jego zachodem, dzielili Rzymianie na cztery części: mane (rano), ad meridiem (przed południem), de meridie

158

b. Dni przed Kalendami

i 318

3 ⁺

Miesiące

*do r. 46

od roku 45 a. Ch. n

marzec

styczeń

kwiecień

maj

luty

I IV VI VIII

sierpień

czerwiec

lipiec

IX Xl XII

grudzień

wrzesień

październik

listopad

dni 31

dni 28

dni 29

dni 31

dni 30

ante diem

XVI

XVII

XIX

xvm

XVI

XVIII

XVII

XIV

XVII

XVI

XIV

XVI

XII

xra

XIV

XII

XIV

xin

xni

XIII

XII

VII

VIII

VII

VIII

25*

VII

pridie

III

pridie

III

pridie

Kalendas

Februarias

Maias

Apriles

lulias

Februarias

Maias

lunias

Septembres

lulias

Augustas

Martias

Octobres

lanuarias

Octobres

Novembres

Decembres

lanuarias

* W latach przestępnych dzień 25 lutego oznacza się jako u. d. bis sextum Kat. Marł., dni następne jak w kolumnie 3.

(po południu), suprema (wieczorem). Podobnie noc, głównie dla celów wojskowych, dzielono na cztery straże — vigiliae. Znany był też podział dnia na dwanaście godzin; ze względu na to, że w ciągu roku nierówna była długość dnia liczona od wschodu do zachodu słońca, zmieniała się także odpowiednio długość godzin (od 45 do 75 minut) z tym, że godzina szósta kończyła się zawsze w południe, a godzina dwunasta z zachodem słońca.

SKOROWIDZ

a, ab, abs z abl. 226* ablativus 15, 207 - 223

absolutus 244

causae 217

comparationis 210

instrument! 214, 215

jako miejscownik 221 - 223

jako narzędnik 211 - 220

limitationis (respectus) 219

lód 221

mensurae 220

modi 212

originis 209

osobliwość deklinacji łacińskiej 15

pretii 218

qualitatis 213

rei efficientis 216

respectus (limitationis) 219

separationis 207, 208

sociativus 211

temporis 223

właściwy 207 - 210 abundo z abl 215 accusati vus 181 - 189 accusativus cum inflnitivo 231 - 234, 237 - 239

jako dopełnienie 232

jako podmiot 233

w wykrzyknieniach 234 accusativus

jako dopełnienie bliższe 181 - 184

jako okolicznik 187

kierunku 188

po czasownikach zaprzeczonych 183

* Liczby oznaczają paragrafy

podwójny dopełnienia i orzecznika 185

— osoby i rzeczy 186

rezultatu 182

rozciągłości 187

wykrzyknienia 189

zawartości 182 activum 248 ad z acc. 225 adiectiva verbalia

ogólnie 66

użycie 243 - 247 adversus z acc. 225 aer, formy 29.3 aestimo z abl. 218, z gen. 204 afereza 313 afficio z abl. 215 affluo z abl. 215 aio, formy 155.3 akcent 8 alfabet 3 aliteracja 312.13 anafora 312.10 anakolut 312.9 ante z acc. 225 antequam 291 antyteza 312.1 apofonia 10 aposiopeza 312.8 apostrofa 312.5 apud z acc. 225 arcus, formy 34 artus, formy 34 assimilatio modi 303 asymilacja 11 asyndeton 312.19 ave, formy 155.7

160

biernik zob. accusativus boś, odmiana 29, 4

celownik zob. dativus

celownik czasownikowy zob. supinum

cezura 313 chiasmus 312.18

circa, circum, circiter z acc. 225 cis, citra z acc. 225 climax 312.2 comparativus

przymiotników 41 - 45

przysłówków 47 composita

do sum 146, 147

do fero 149

do eo 152 coepi, odmiana 155 coniugatio periphrastica

activa 245

passiva 246 coniunctivus, funkcje 257 - 265

concessivus 265

dubitativus vel deliberativus 259

hortativus 262

irrealis 260

iussivus 263

optativus 261

potentialis 258

prohibitivus 264 consecutio temponun 266 - 269

odstępstwa 270 consto z abl. 218 consulo z dat. i acc. 191 contra z acc. 225 coram z abl. 226 cum, przyimek z abl. 226 cum, spójnik, zestawienie funkcji 292 cum adversativum 285

causale 284

coincidentiae 290 b

concessivum 285

explicativum 290 b

historicum 289, 290

inversum 291 c

iterativum 289 c

narrativum vel historicum 289, 290

temporale 290 a cum primum 289 czasownik, odmiana 66 - 156 czasowniki nieosobowe 156

czasowniki nieregularne 145 - 155

czasownik posiłkowy sum 145

czasy 66

czasy infinit. 239

czasy trybu oznajmiającego 251 - 256

cząstki fleksyjne 16

słowotwórcze 157 części mowy,

nieodmienne 12

odmienne 12 części zdania 169

dativus, użycie 190 -195

użycie odmienne od języka polskiego 191 dativus auctoris 193

commodi et incommodi 192

ethicus 192

finalis 195

possessoris 194 de z abl. 226 defectiva casibus 29. 6 deklinacje, podział 18

deklinacja I 19 - 20 II 21 - 24

25 - 33

34 - 35
V 36 - 37

deminutiva 163 deponentia, uwagi ogólne 129 formy podstawowe koniugacji 1141 II 142 III 143 IV 144

deponentia, odmiana koniugacji 1130 II131 III 132

na -to 133
134

desiderativa 166 diereza 313

dignus z abl. 215 dni miesiąca 316 dni tygodnia 319 domus, odmiana 34 donec 290 f, 291 dopełniacz zob. genetivus dopełnienie

bliższe 175

dalsze 175 duco z gen. 204 dum 290 e, f, 291

11 Wikarjak — Gramatyka

161

dum, dummodo 287 dwukrotność (geminatio) 312.12 dystych elegijny 313 dysymilacja II

e, ex z abl. 226

edo, formy oboczne 154

ego, odmiana 55

egomet 56

elipsa 312.16

elisio 313

emo z abl 218

co, odmiana 151

epifora 312.11

erga z acc. 225

esse z dat. 195

esse z gen. 196, 204

etiamsi 285

etsi 285

eufemizm 311.5

extra z acc. 225

fari, formy 155, 4

fero, odmiana 148

figura etymologica 182

figury

myślowe 312.1 - 9 wyrazowe 312.10 - 20

fio 153

formy podstawowe, ogólnie 67

formy podstawowe czasowników koniugacji l 137 II 138

139
140

frequentiva 166 fruor z abl. 215 fungor z abl. 215 futurum I

formy activi 77 formy passivi 78 użycie 255 futurum II

formy activi 94 formy passivi 105 użycie 256

geminatio 312,12 genetivus 196 - 206 criminis 205 explicativus 201

materiae 200

obiectivus 199

partitivus 202

possessoris 196

pretii 204

przy verba aflectus 206

qualitatis 133

subiectivus 198 gerundium

formy 85

użycie 241, 247 gerundivum (partie, futuri passivi)

formy 87

użycie 246, 247

habeo z gen. 204 heksametr daktyliczny 313 hendiadys 312.17 hiatus 313 hic, odmiana 57 hic-ille 309 hiperbola 311.4 hypofora 312.7 hysteron proteron 312.6

idem, odmiana 59 Idy 316, 317 ille, odmiana 58 iloczas 7 imparisyllaba 26 imperativus, użycie 271 imperativus I

formy 79-80 imperativus II

formy 81 - 82 imperfectum

wzory odmian 73 - 76 imperfectum indicativi

użycie 253

imperfectum de conatu 253 c in z abl. 227 in z acc. 227

incohativa (inchoativa) 166 indicativus

użycie 250 - 256 indignus z abl. 215 infinitivus, użycie 288 - 240

jako dopełnienie 229

jako podmiot 230

futuri przez opisanie 240 infinitivus futuri activi

tworzenie 106

162

163

rnfinitivus futuri passivi

tworzenie 107 infinitivus historicus 253 infinitivus praesentis, formy 83-84

perfecti activi, formy 95 - 96 infra z acc. 225 inquam, formy 155.2 insidior z dat. 191 instruo z abl. 215 intensiva 166 inter z acc. 225 interest, składnia 206 intra z acc. 225 ipse, odmiana 59 irascor z dat. 191 ironia 311, 6 is, odmiana 59 iste, odmiana 58 iubeo z inf. act. et pass. 232 luppłter, odmiana 29.5 iuxta z acc. 225

zestawienie form koniugacji:

I 109 - 112

II 113 -116

III 117 -120

na -io 121 - 124
125 -128

koniugacja III na -io, uwagi 108 konstrukcja opisowa

bierna 246 czynna 245

końcówka 16

Kalendy 316, 318 koniugacja 66 - 156

. .

. '

Lata 314

licet = chociaż 285

liczby 13

liczby w koniugacji 66

liczebniki 48 - 54

liczebniki główne 49

—, odmiana 53
podziałowe 51
porządkowe 50
ułamkowe 54
wielorakie 54

łącznik 171

maiłem z coniunct. 261

mało, odmiana 150 medeor z dat. 191 memini, odmiana 155 memini z gen. 203 metafora 311.1 metonymia 311.2 metuo z dat. i acc. 191 mianownik zob. nominativus miejscownik zob. ablativus miesiące 315 modo 287 modus irrealis 286 — potentialis 286 - realis 286

narzędnik zob. ablativus

następnik 286

nazwy miast na pytanie dokąd 188

gdzie 222

- skąd 207

ne 280, 281

ne non 281

nemo, formy 63

neve 280, 281

nihil, formy 63

nisi286

nitor z abl. 215

nollem z coniunct. 261

nolo, odmiana 150

nomina actionis 159

nomina agentis 158

nomina instrument! 160

nomina verbalia, użycie 228 - 242

nominativus, użycie 178

podwójny 179

nominativus cum infinitivo 235 - 238 Nony 316, 317 nos, odmiana 55 nubo z dat. 191

ob z acc. 225 obliviscor z gen. 203 odi, odmiana 155 odmiana liczebników 53 odpowiedniki zaimkowe 65 okolicznik 176 okres warunkowy 286

określenia 169, 175 onomatopeja 312.15 opus est z abl. lub nom. 215 oratio obliqua 304 orior, odmiana 129

orno z abl. 215 ortografia 4-6 orzeczenie czasownikowe 171

imienne 171 orzecznik 171 osobliwości koniugacji 136 osoby, ogólne uwagi 66 oxymoron 312, 3

parco z dat. 191

paronomasia 312.14

participia 86, 87, 99, 100, 243, 246, 247,

participium futuri passivi (gerundivum) 87

jako orzecznik (coniugatio periphrastica pas-

siva) 246

jako przydawka 247 passivum 248 - 249 penes z acc. 225 pentametr daktyliczny 313 per z acc. 225 perfcctum activi, odmiana 90-91

passivi, odmiana 101 - 102 perfectum indicativi, użycie 252 persuadeo z dat. 191 pluralia tantum

deki. I 20

deki. n 24

deki. III 29 plusquamperfectum activi, odmiana 92 - 93

passivi, odmiana 103 - 104 plusquamperfectum indicativi, użycie 254 podmiot 170 podwójny accusativus

dopełnienia i orzecznika 185

osoby i rzeczy 186 podwójny nominativus 179 poema, formy 29.2 polysyndeton 312, 20 połączenie względne 298 pominięcie (praeteritio) 312.4 poprzednik 286 pory dnia 320 possum, odmiana 147a post z acc. 225 postquam z ind. perf. 289

z ind. imperf. 290d potior z abl. lub z gen. 215 prae z abl. 226 praedicatum zob. orzeczenie praesens

wzory odmian 69-72 praesens indicativi

użycie 251

praeter z acc. 225

priusquam 291

pro z abl. 226

prope z acc. 225

propter z acc. 225

prospicio z dat. lub acc. 191

prosum, odmiana 147b

provideo z dat. lub acc. 191

przeczące zdania 273

przydawka 177

przyimki 224 - 227

przyimki z abl. 226 z acc. 225 z acc. i abl. 227

przymiotniki

odmiana 38 - 40, 42 stopniowanie 41 - 45

przymiotniki zaimkowe 64

przypadki 15

przyrostki 158 -166 czasownikowe 166 przymiotnikowe 164 -165 rzeczownikowe 158 -163

przysłówki

stopniowanie 47 tworzenie 46

przysłówki liczebnikowe 52

puto z ycn. 204

pytania retoryczne 275

quaeso, formy 155.5 quamdiu 290f quamquam 285 quamvis 285 qui, odmiana 60 quia 284

quis, odmiana 61 quo 280 quoad290f,291 quod przyczynowe 284 quominus 281 quoniam 284

rachuba czasu 314 - 320 redimo z abl. 218 redundo z abl. 215 refert, składnia 206 reminiscor z gen. 203 rodzaj gramatyczny 14

naturalny 14 rodzaj rzeczowników

deki. 119

164

od tego tematu 88-96

deki. D 23

deki. m 30 - 33

deki. IV 35

deki. V 37 rodzaje zdań 272 rok i miesiące 315 rotacyzm 11

rozwój języka łacińskiego l równoważniki zdań 172 rzeczowniki abstrakcyjne w j. polskim,

ich odpowiedniki w łacinie 310

Salve, formy 155, 6

secundum z acc. 225

semideponentia 135

si286

simul, simulac, simulatque 289

sin 286

sine z abl. 226

słowotwórstwo 157 -168

spójniki wieloznaczne 292

sto z abl. 218

stopniowanie przymiotników 41 - 45

przysłówków 47 strony czasownika 66, 248 studeo z dat. 191 stylistyczne uwagi 305 - 312 sub z acc. i abl. 227 subiectum zob. podmiot substantiva verbalia

ogólne uwagi 66 sui formy 56 sum, odmiana 145 super z acc. i abl. 227 superlativus 43 - 45 supinum 98, 228, 242 supplico z dat. 191 supra z acc. 225 sylaba długa, s. krótka 7 synekdoche 3113 szyk w zdaniu 305 - 307

tametsi 285

temat 16

tematy czasownika 67

temat perfecli i formy praesentis 68-87 supini 97 -107

tenus z abl. 226

trans z acc. 225

tropy 311 tryby 66, 250 tu, odmiana 55 tytuły 308

ubi = gdy 289

ubi primum 289

ultra z acc. 225

ułamki 54

ut, funkcje 292

ut comparativum 299 concessivum 285 consecutivum 282 finale 280 obiectivum 281 temporale 289

ut non 282, 283

ut primum 289

utinam 261

utor z abl. 215

vellem z coniunct. 261 vendo z abl. 218 verba affectus z acc. c. inf. 232 verba anomala 145 - 155

defectiva 155

dicendi z acc. c. inf. 232

impersonalia 156

incohativa (inchoativa) 139

sentiendi z acc. c. inf. 232

voluntatis z «cc. c. inf. 232 verbum, odmiana 66 - 156 verbum flnitum, użycie 248 - 304

infinitum, użycie 228 - 247 versus z acc. 225 versus spondiacus 313 veto z inf. act. vel pass. 232 vocativus

formy 17

użycie 180 volo, odmiana 150 yos, odmiana 55

wołacz zob. vocativus wskaźnik zespolenia 279 wymiana samogłosek 10 wymowa 4-6 wypowiedzi ułamkowe 172 wyrazy złożone 167

165

zaimki 55 - 65

dzierżawcze 57

nieokreślone 62 - 63

określające 59

osobowe 55

pytajne 61

wskazujące 58

względne 60

zwrotny 56 zaimki w konstrukcji

acc. c. inf. i nom. c. inf. 236, 237 zakaz 274

zdania, podział 272 zdania bezspójnikowe 300 - 301

dopełnieniowe 281

okolicznikowe celu 280

- czasu 288-291

przyczyny 284
przyzwolenia 285
podmiotowe 283
porównawcze 299
przeczące 273
pytające 275

treściowe 275 wyrazowe 275

zależne 301 skutkowe 282 warunkowe 286

zależne 287
względne 293
celowe 294
przyczynowe 296
przyzwolone 297
- skutkowe 295

zdania złożone, podział 276

— podrzędnie, podział 278, 279

— współrzędnie, podział 277
zdania żądające 274
zdrobniałe wyrazy 163
zestawienie form czasownikowych

koniug. 1109 -112,

koniug. II113 - 116,

koniug. III 117 -120,

na -to 121 - 124,

koniug. IV 125 - 128

zgodność orzeczenia z podmiotem 173 - 174 złożone wyrazy 167 zmiany spółgłosek 11 zrosty 167

źródła języka łacińskiego 2 życie wyrazów 168

SPIS TREŚCI

Część pierwsza

WIADOMOŚCI WSTĘPNE I NAUKA O GŁOSCE

1-2 Wiadomości wstępne

3 Alfabet

4-6 Wymowa i ortografia

7 Iloczas

8-9 Akcent ,

10 - 11 Najważniejsze zjawiska fonetyczne

• • . • •

. • • .

6 7 8 9 10

Część druga NAUKA O WYRAZIE

13-16 17 18

19-20 21-24 25-33 34-35 36-37 38-40 41-45 46-47 48-54 55-65 66-67 68-87 88-96 97-107 108

109 - 112 113 - 116 117 - 120

Fleksja ,

Części mowy

Liczby, rodzaje, przypadki . . Ogólne reguły deklinacyjne . .

Podział deklinacji

Deklinacja pierwsza

Deklinacja druga

Deklinacja trzecia

Deklinacja czwarta

Deklinacja piąta

Przymiotniki — odmiana . . . Stopniowanie przymiotników

Przysłówki

Liczebniki

Zaimki

Czasownik — uwagi ogólne . .

Temat praesentis

Temat perfecti activi

Temat supini

Koniugacja III na -io

Zestawienie form koniugacji I Zestawienie form koniugacji II Zestawienie form koniugacji III

14 14 14 16 16 16 17 19 25 26

33 35 38 43 45 51 53 55 56 60 64

167

§§

121 - 124 Zestawienie form koniugacji III na -io 68

125 - 128 Zestawienie form koniugacji IV

129 - 134 Verba deponentia 76

Verba semideponentia 81
Osobliwości koniugacji 82

137 - 144 Formy podstawowe częściej używanych czasowników 82

145 - 156 Verba anomala 87

Sum i composita (g§ 145 - 147). - Fcro i composita (§§ 148 - 149). - Volo, no/o, mało (§ 150). - Eoi composita (§§ 151-152) - Ho.(§ 153). - Oboczne formy czasownika edo (§ 154). - Verba defectiva (5 155). - Verba impenonalia (§ 156).

Wiadomości ze słowotwórstwa 95

157 Cząstki słowotwórcze 95

158 - 166 Najważniejsze przyrostki 95

Wyrazy złożone 97
Życie wyrazów 97

Część trzecia

•^

NAUKA O ZDANIU

169 - 177 Części zdania 100

178 - 223 Użycie form deklinacyjnych 103

Nominativns (§§ 178 - 179). - Vocativus (§ 180). - Accusativus (§§ 181 - 189). - Da-tivus (§§ 190 - 195). - Genetivus (§§ 196 - 206). - Ablativus (§§ 207 - 223).

224-227 Użycie przyimków 112

228-247 Użycie form nieosobowych koniugacyjnych 116

Infinitivus (§§ 228 - 230). — Accusativus cum iofinitivo i nominativus cum infinitivo (§§ 231 - 240). - Gerundium ($ 241). - Supinum (§ 242). - Adiectiva verbalia, ogólne uwagi (§ 243). - Ablativus absolutus (8 244). - Coniugatio periphrastica activa (§ 245). -Participium futuri passivi — coniugatio periphrastica passiva (§§ 246-247).

248 - 304 Użycie form osobowych czasownika 126

248 - 249 Strony 126

250 - 271 Tryby 127

250 - 256 Indicativus 127

Praesens indicativi (§ 251). - Perfectum indicativi (§ 252). - Imperfectum indicativi (§253). - Plusquampcrfectum indicativi (§ 254). - Futurum primum (g 255). - Futurum exactum (g 256).

257 - 270 Coniunctivus 130

Coniunctivus potentialis (§ 258). - Coniunctivus dubitativus vel ddiberativus (§ 259). -Coniunctivus irrealis (§ 260). - Coniunctivus optativus (§ 261). - Coniunctivus hor-tativus(§ 262). - Coniunctivus iussivus(8 263). - Coniunctivus prohibitivus (§ 264). -Coniunctivus concessivus (§ 265). - Consecutio tcmporum (§§ 266-270).

Imperativus 134
Rodzaje zdań 134
Zdania oznajmujące, twierdzące i przeczące 134
Zdania żądające 135
Zdania pytające 135
Zdania złożone, uwagi ogólne 136
Zdania współrzędnie złożone : . . . 136

278 - 279 Podział zdań podrzędnych 137

Zdania okolicznikowe celu 138
Zdania podrzędne dopełnieniowe 138
Zdania podrzędne skutkowe 140
Zdania podrzędne podmiotowe 140

168

Zdania okolicznikowe przyczyny 140
Zdania podrzędne przyzwalające 141
Zdania warunkowe 141
Zdania warunkowe zależne 143

288 - 291 Zdania okolicznikowe czasu 143

Spójniki wieloznaczne: cum, ut 145
Zdania względne 146
Zdania względne celowe 146
Zdania względne skutkowe 147
Zdania względne przyczynowe 147
Zdania względne przyzwolone 147
Połączenie względne 147
Zdania porównawcze 147
Zdania bezspójnikowe 147
Zdania pytające zależne 148
Zdania zawierające myśl cudzą 148
Assimilatio modi 148
Oratio obliqua 148

305 - 310 Uwagi stylistyczne 150

311 - 312 Tropy i figury 151

313 Uwagi o heksametrze daktylicznym i dystychu elegijnym 153

314 - 320 Rachuba czasu 155

Skorowidz ... 160

Wydawnictwo Naukowe PWN SA

Wydanie ósme

Arkuszy drukarskich 10,75

Druk ukończono we wrześniu 1999 r.

Druk i oprawa Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA

Łódź, ul. Żwirki 2

SŁOWNIK ŁACIŃSKO-POLSKI

Reprint 5-tomowego słownika, wydanego przez PWN w latach 1957-1979.

Obszerny i wyczerpujący słownik łaciny klasycznej, opracowany przez najlepszych polskich filologów. Zawiera terminologię ze wszystkich dziedzin wiedzy. Elegancka stylowa oprawa.

& Wydawnictwo Naukowe PWN

)ział Dystrybucji Wysyłkowej i Prenumerat, 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10, fax (O 22) 69 54 179 Bezpłatna infolinia tel. O 800 120 145 w godz. 8 - 18, księgarnia internetowa www.pwn.com.pl

Polecamy słowniki do nauki języka angielskiego

Ch. Oouglas Koztowska Diflicult Words in Polish-English Translation

1998,168 s., brosz., 14,3x20,5 Cena 15,00 zt

0,5 wyd. 1,1!

ENGLISH

Ch. Douglas Koztowska H. Dzierżanowska Selected English Collocations

wyd. 5,1998,248 s., brosz., 14,3x20,5 Cena ok. 20,00 zt

DIITICIII \\m

mmmm

IRttSM

ENGLISH

3OliOCATIONS

Ch, Douglas Koztowska English Adverbial Collocations

wyd. 2,1998,164 s., brosz., 14,3x20,5 Cena ok. 17,00zt

S. C. France, R Mann, 8. Kolossa

Angielsko-polski słownik tematyczny. Ekonomia

Adaptacja polska Z. Kopestynska wyd. 1,1998,600 s., brosz., 14,3x20,5 Cena ok. 35,00 zt

Ch. Douglas Koztowska The Articles in Polish--English Translation

wyd. 3,1997,248 s., brosz., 14,3x20,5 Cena 15,00 zt

T. Piotrowski, Z. Saloni Mini słownik angielsko-polski poisko-angielski

wyd. 2,1998,432 s., plastik, 10,5x14,3 Cena 22,00 zt

the ARTICLES

IN POL1SH-KNGIJSH TRANSLATION

PRZEDIMEK

W JEŻYKI¹ANGIELSKIM

C. M. Schwartz M. A. Seaton J. Fisiak

English-Polish Learners' Dictionary

wyd. 1,1996,920 s., 16,5x24 Cena: w oprawie tw. 55,0j) zt brosz. 45,00 zt

D. i A. Swierezyńscy Słownik przysłów w ośmiu językach

wyd. 1,1998,440 s., tw, 10,5x14,3 Cena 23,00 zt

& Wydawnictwo Naukowe PWN,

Dziat Dystrybucji Wysyłkowej i Prenumerat, 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10, 120145