FONETYKA
Gramatyka – zespół reguł budowy wyrazów, ich łączenia w większe całości znaczeniowe,
dyscyplina językoznawstwa badająca reguły.
Podziały:
- opisowa (współczesna) > historyczna (epok minionych)
- preskryptywna (normatywna, zgodna z normą, bliska kulturze języka, stara się wyjaśnić co jest
poprawne i dlaczego tak jest, badająca normę językową) > deskryptywna (opisująca stan rzeczy, jak
ludzie mówią, nie wartościuje, nie określa czy gramatyka jest dobra czy nie)
- jednego języka > porównawcza
Fonetyka - dawniej GŁOSOWNIA bada dźwięki mowy ludzkiej, procesy ich powstawania, jaki jest
zasób tych dźwięków i jakim zmianom ulegają.
Podziały:
- opisowa ( zajmuje się badaniem i opisem dźwięków mowy w aspekcie synchronicznym, opisuje
głoski i ich połączenia w jednym momencie czasowym, nie badając procesów, które do tego stadium
doprowadziły) > historyczna ( nauka diachroniczna, bada procesy prowadzące do zmian)
- opisowa ( jak powstają dźwięki i ile ich jest) > funkcjonalna (FONOLOGIA, jaką funkcje pełnia
pewne cechy dźwięków, np. dźwięczność i bezdźwięczność/ miękkość i twardość/ ustność i
głosowość)
- tradycyjna > eksperymentalna
- jednego języka > porównawcza
- deskryptywna (opisuje stan polszczyzny nie wartościuje czy dobrze czy źle) > normatywna
(wartościuje co jest poprawne a co nie)
- fonetyka akustyczna – badająca dźwięki ze względu na fizyczne właściwości fal wytwarzanych przy
mówieniu (częstotliwość, długość fali, wysokość, amplituda itd.)
- fonetyka artykulacyjna – opisująca powstawanie dźwięku ze względu na udział i zachowanie
poszczególnych narządów w procesie wytwarzania mowy
- fonetyka percepcyjna – wskazująca na właściwości fal głosowych w procesie słyszenia mowy
Prawo Behagela – element krótszy stoi na początku, a element dłuższy na końcu np.: plus minus,
mniej więcej itp.
Głoska – najmniejszy, dający się wydzielić w czasie, intuicyjnie rozpoznawalny element mowy, który
nie ma własnego znaczenia.
Części składowe (fazy głoski):
- następ głoski – moment przechodzenia narządów mowy od położenia obojętnego, do układu
właściwego danej głosce
- szczyt głoski – moment trwania narządów mowy w pozycji właściwej dla danej głoski
- zestęp głoski – powrót narządów do położenia obojętnego
Fazy wyrazu:
- nagłos – początek wyrazu
- śródgłos – środek wyrazu
- wygłos – koniec wyrazu
Nagłosem i wygłosem mogą być: początkowa i końcowa głoska, początkowa i końcowa grupa
spółgłosek, początkowa i końcowa sylaba
Nagłos i wygłos absolutny – maja one miejsce po pauzie (nagłos) lub przed pauzą (wygłos), czyli
wtedy kiedy narządy mowy przechodzą od położenia obojętnego do aktywnej pozycji mówienia lub
odwrotnie .
Głoska w sposób dynamiczny ( 3 typy ruchów narządów mowy)
- wydech
- fonacja – ruch wiązadeł głosowych w krtani decydujących o tym czy głoska dźwięczna czy
bezdźwięczna,
- artykulacja – ruch narządów ruchomych w jamie ustnej
Podział głosek:
- wydechowe – służą do tworzenia tekstu
- wdechowe
- mlaski, powstają poprzez ruch warg, dźwięki mowy ludzkiej nie służą do komunikacji.
Sylaba – część wyrazu zawierająca jedna i tylko jedną samogłoskę
s. otwarta – sylaba kończąca się samogłoską
s. zamknięta – sylaba kończąca się spółgłoską lub ich grupą
Charakterystyka artykulacyjna głosek:
- kierunek przepływu powietrza przez narządy mowy, (ekspiracyjne, inspiracyjne, mlaski)
- zachowanie wiązadeł głosowych (dźwięczne więzadła zsunięte, bezdźwięczne więzadła rozsunięte)
- położenie podniebienia miękkiego (ustne, nosowe)
- sposób artykulacji, stopień zbliżenia narządów mowy (otwarte, nosowe, boczne, drżące,
półsamogłoskowe, szczelinowe, zwarto – szczelinowe, zwarto – wybuchowe)
- miejsce artykulacji (wargowe, przedniojęzykowe, środkowojęzykowe, tylnojęzykowe)
-pionowe i poziome ruch języka (samogłoski wysokie, średnie niskie – ruch pionowe; przednie,
środkowe, tylne – ruchy poziome)
Charakterystyka samogłosek:
i/y – przednia, wysoka, spłaszczona
e – przednia, średnia, spłaszczona
a – środkowa, niska, neutralna
o – tylna, średnia, zaokrąglona
u – tylna, wysoka, zaokrąglona
Charakterystyka spółgłosek:
1.Udział wiązadeł głosowych
a. sonorne: m, n, ń, r, l, ṷ, ḭ
b. właściwe (dźw./ bzdźw.): p-b, t-d, k-g, s-z, s- , ś-ź, v-f, -Ǯ, ć-Ǯ, c-Ʒ
2.Sposób artykulacji
a. półotwarte
- nosowe: m, n, ń, m’, η, y, y’, ṇ
- boczne: l, l’
- drżące: r, r’
- półsamogłoskowe; ṷ, ḭ
b. zwarto – wybuchowe: p, b, k, g, t, d
c. zwarto – szczelinowe: , Ǯ, ć, Ǯ, c, Ʒ
d. szczelinowe: v, f, s, z, , s, , ś, ź, χ
3.Miejsce artykulacji
a. dwuwargowe: p, b, m
b. wargowo – zębowe: v, f
c. przedniojęzykowo – zębowe: t, d, s, z, c, Ʒ, n
d. przedniojęzykowo – dziąsłowe: s, , , Ǯ, r, l
e. środkowojęzykowe; prepalatalne: ś, ź, ć, Ǯ, ń, ḭ; postpalatalne: k’, g’, χ’
f. tylnojęzykowe: k, g, χ, η, ṷ
Głoska a litera
Litera „i”
- litera i może oznaczać głoskę [i] > siła (ś, i oddane literami s, i) wozić (ż, i oddane literami z, i)
- litera i może oznaczać głoskę [ḭ] > radio (d’, ḭ oddane literami d, i) wiosna (v’, i oddane literami w, i)
- litera i może być wyłącznie graficznym znakiem miękkości > zioła (ź oddana literami z, i), ciastko (ć
oddana literami c, i)
- litera i występując po samogłosce lub pauzie pełni tylko jedną funkcję, oznacza głoskę [i] > igła (i
oddana literą i), poigrać (i oddana literą i)
Relacje między głoską a literą
1.Ilościowa zgodność głosek i liter
a. całkowita tożsamość, zgodność ilościowa i jakościowa między pisownia a wymową tzn. jedna litera
symbolizuje jednoznacznie odpowiednią głoskę > las (3 gł., 3 lit.) tekst (5 gł., 5 lit.)
b. zgodność ilościowa głosek i liter przy ich niezgodności jakościowej, jedna głoska jest w prawdzie
symbolizowana przez jedna literę ale tradycyjnie litera ta służy oznaczeniu innej głoski. W takich
wyrazach literowy obraz już nie w pełni odpowiada wymowie. Utrzymana jest w prawdzie zgodność
ilościowa głosek i liter, ale niepełna jest ich równoważność jakościowa. Dotyczy to zjawiska realizacji
miękkości > siła [śiṷa] gł. [ś], lit. [s]; cicho [ćiχo] gł. [ć], lit. [c]; i zmiękczenia > list [l’ist] gł. l’, lit. l;
miś [m’iś] gł. [m’], lit. m.
2.Niezgodnośc ilościowa i jakościowa głosek i liter
a. więcej liter niż głosek, wówczas gdy jednemu dźwiękowi odpowiada kilka liter (jeden dźwięk
zapisywany za pomocą kilku liter w postaci dwuznaków lub trój znaków) > czytać 5 gł., 6 lit.; rzeka 4
gł., 5 lit.
kombinacja dwu lub kilku liter służy oznaczeniu: spółgłosek miękkich > siedem [śedem], ciebie
[ćeb’ie]; spółgłosek oznaczanych dwuznakami > szary, czekolada; geminaty wymowy dwóch takich
samych spółgłosek w postaci jednego artykulacyjnie przedłużonego dźwięku > panna [pa·na} gł. ·n,
lit. n, n; lekko [le·ko] gł. ·k, lit. k, k
b. więcej głosek niż liter zapisywanie dwóch dźwięków za pomocą jednej litery. Zagadnienie dotyczy
głoskowej realizacji ę, ą oraz wymawianiowych odpowiedników litery ń przed zwarto- szczelinowymi
*głoskowa realizacja liter ę, ą uwarunkowana sąsiedztwem przy czym w każdej sytuacji jest to
wymowa asynchroniczna dwugłoskowa, realizacja dotyczy wyrazów rodzimych > tępy zbitka em, lit.
ę, gorąco zbitka on, lit. ą.
*uznanie asynchronicznej wymowy ę i ą przed szczelinowymi i częściowo w wygłosie; literom ę i ą
występującym przed spółgłoska szczelinowa twarda odpowiada zbitka dwugłoskowa której
elementem jest [˜ṷ] > kęs [ke˜ṷs] zbitka e˜ṷ, lit. ę, wąski [vo˜ṷs’k´i] zbitka o˜ṷ, lit. ą
- Asynchronia przed zwartymi i zwarto – szczelinowymi polega na realizacji liter ę i ą w formie
dwugłoskowego połączenia znazalizowanej samogłoski o odpowiednim rezonansie ustnym ze
spółgłoską nosową o tym samym miejscu artykulacji co następująca po niej spółgłoska zwarta lub
zwarto – szczelinowa
- Asynchronia przed szczelinowymi bądź w wygłosie, samogłoski nosowe wymawiane są jako
dwuelementowe zbitki głoskowe, w których pierwszym składnikiem jest znazalizowana samogłoska o
odpowiednim rezonansie ustnym drugim zaś sonorna spółgłoska półsamogłoskowa ˜ṷ lub ḭ
- Denazalizacja ustna artykulacja w postaci głosek [e] oraz [o], którym odpowiadają litery ę i ą w
śródgłosie w pozycji przed [l’] i [ṷ] oraz literę ę w wygłosie
* rozsunięcie artykulacyjne > słońce [sṷoḭnce] zbitka [ḭn], litera ń; końca [koḭnca] zbitka [ḭn] lit. ń;
> artykulacja ę/ą + głoski szczelinowe - õṷ//õi eṷ//ei, mąż mõ s/ m õṷ s; węże ve e/ veṷ e
> artykulacja gdy ę/ą znajdują się na końcu wyrazu – myie śe// myie śę, (oni) idõ zielonõ druskõ
> przed głoskami zwarto – szczelinowymi i zwarto – wybuchowymi litery ę/ą realizowane sa jako dwa
dźwięki: ustna samogłoska (e,a) i spółgłoska nosowa o takim miejscu artykulacji jak spółgłoska
zwarta ę/ą + zwarte – e/a + spółgłoska nosowa (m, n, ń, ṇ, η, η’) ząb – zomp, tędy – tendy, pączek –
poncek, bąk – boηk
> ę/ą + półotwarte l, ł – odnosowienie (denazalizacja) dotyczy form czasowników w czasie przeszłym)
wzięli – vźel’i, wziął - vźoṷ
Homofony – formy które maja takie samo brzmienie ale inny zapis
Cechy głosek
- fonologiczne (dźwięczność/ bezdźwięczność, twardość/miękkość, ustność/nosowość)
- niefonologiczne, cech y głosu ludzkiego (natężenie, wysokość, czas trwania, barwa głosu)
Cechy fonologiczne są różne dla samogłosek i spółgłosek, różnice:
- akustyczna – spółgłoski są to szmery (dźwięki o nieregularnej częstotliwości), lub połączenia
szmerów z tonami (dźwięki o regularnej częstotliwości), samogłoski natomiast są tonami
- artykulacyjna – samogłoski wypowiadane przy rozwarciu wag mniejszym lub większym, dlatego
noszą też nazwę głosek otwartych, spółgłoski są albo otwarte albo zamknięte; samogłoski
wypowiadane są przy czynnym udziale wiązadeł głosowych czyli są dźwięczne, a spółgłoski są albo
dźwięczne albo bezdźwięczne
- funkcyjna – samogłoski pełnią funkcje zgłoskotwórczą w polszczyźnie, jeśli sylaba kończy się na
samogłoskę jet to sylaba otwarta jeśli na spółgłoskę jest to sylaba zamknięta
Upodobnienia
Uwarunkowane sąsiedztwem oznacza to że głoska staje się podobna do drugiej, pod pewnymi
względami
- żywe, takie które się dokonuje współcześnie drzewo [Ǯ evo]
- martwe, takie które dokonało się już kiedyś krzak > [ksak]
- wewnątrzwyrazowe trzeba > ṭseba
- międzywyrazowe las szumi > la· sum’i
- wsteczne zmianie ulega głoska poprzednia
- postępowe zmianie ulega głoska następna
- częściowe jeśli po upodobnieniu mamy nadal dwie różne głoski
- całkowite jeśli po upodobnieniu mamy dwie takie same głoski
1.Upodobnienia wewnątrzwyrazowe
a. upodobnienia pod względem miejsca artykulacji
Występowanie spółgłosek o ograniczonej dystrybucji pod względem miejsca artykulacji zaliczamy do
upodobnień. Najczęściej spółgłoski o miejscu artykulacji ograniczonym dystrybucyjnie występują
- przed spółgłoską dziąsłową, pod jej wpływem poprzedzająca spółgłoska przedniojęzykowo – zębowa
zostaje zastąpiona w wymowie spółgłoską dziąsłową lub wtórnie udziąsłowioną; [ṭsy], [ṭseba], [·syć]
- przed spółgłoską środkowojęzykową, poprzedzająca ją spółgłoska może być artykułowana z
uwypukleniem środka języka ku podniebieniu twardemu; [·żeleńeć], [·śe], [rośćõηgnõńć]
- przed zwartymi tylnojęzykowymi [k], [g] spółgłoska nosowa jest realizowana jako [η] (n
tylnojęzykowe); [suḱeηka], [sãηḱi]
b. upodobnienia pod względem sposobu artykulacji
Spółgłoski o dystrybucji ograniczonej pozycyjnie ze względu na sposób artykulacji to rezultat
asymilacji spółgłosek zwartych przed spółgłoskami zwarto- szczelinowymi i szczelinowymi; stokrotce
> [stokro·ce], matce > [ma·ce]
2. Upodobnienia głosek na granicy wyrazów
Podobnym uwarunkowaniom jak wskazane poprzednio ulegają głoski na końcu wyrazów
a. upodobnienia pod względem dźwięczności
o upodobnieniach międzywyrazowych pod względem dźwięczności można mówić jedynie wtedy gdy
nagłos następnego wyrazu zaczyna się od głoski sonornej lub samogłoski. Wówczas wygłos
poprzedniego wyrazu (nie będącego przyimkiem) jest dźwięczny w wymowie mieszkańców Polski
południowej (wymowa krakowsko – poznańska), a bezdźwięczny w Polsce północnej (wymowa
warszawska); kosz malin [ko mal’in] K-P, [kos mal’in] W; talerz owoców [tale ovocuf] K-P, [tales
ovocuf] W.
b. upodobnienia pod względem miejsca artykulacji
- gdy w nagłosie następnego wyrazu pierwsza głoską jest [i], [i], [ḭ], lub spółgłoska
środkowojęzykowa [ś], [ź], [ć], [Ǯ], [ń], [ḱ], [ǵ]; przez dzień [pseź Ǯėń] // [psez’ Ǯėń]; od siebie [oć
śeb’ie] // [ot’ śeb’ie]
- gdy w wygłosie realizowana bywa spółgłoska przedniojęzykowa wtórnie udziąsłowiona pod
wpływem spółgłoski dziąsłowej w nagłosie następnego wyrazu: [poχud ap] // [poχud ap]
- gdy w wygłosie poprzedniego wyrazu pojawia się tylnojęzykowa [η] lub [
’] przed nagłosowym [k],
[ḱ], [g], [ǵ]; [p
n gada] // [p η gada], [p η’ ḱerov’ńik] // [p n ḱerov’ńik]
c. upodobnienia pod względem sposobu artykulacji
dotyczy realizacji wygłosu którego ortograficznym odpowiednikiem jest litera ń przed nagłosem
szczelinowej lub zwarto-szczelinowej.
W wyrażeniach przyimkowych nie ubezdźwięczniamy przyimka!!
FONOLOGIA
Fonem a głoska
Fonem – uznaje się za najmniejszy dający się liniowo wydzielić, funkcjonalny segment formy
językowej. Jednostka abstrakcyjna – stanowi on element nie mówienia lecz systemu językowego.
Funkcjonalność – stanowi podstawowe założenie definicji fonemu, nie można inaczej
scharakteryzować tej jednostki jak tylko przez funkcję , jaką pełni ona w procesie językowej
komunikacji. Dzięki tej właściwości fonem przeciwstawia się głosce jako realnie istniejącemu w
wyrazach dźwiękowi.
Opozycja fonologiczna – kontrast co do jednej cechy artykulacyjnej
Cecha dystynktywna – cecha artykulacyjna która znajduje się w opozycji
Para minimalna – para wyrazów różniąca się jedną cechą fonetyczną
Typy opozycji fonologicznych:
1.podział wg. stosunku do podstawy porównania
a. opozycje jednowymiarowe (zespół cech wspólnych jest właściwy tylko dla danej opozycji), np.
/d/:/t/ - zwartość, przedniojęzykowość
b. opozycje wielowymiarowe (zespół cech wspólnych właściwy jest także innym opozycjom), np.
/b/:/d/ /d/:/g/ /g/:/b/, zwartość, dźwięczność
c. opozycje proporcjonalne np. par : bar; tom : dom; koń : goń
d. opozycje izolowane (różnica między członami jest wyjątkowa), np. /r/:/l/ drżącość : boczność
2.podział wg. wzajemnego stosunku między członami opozycji
a. opozycje prywatne ( jeden z członów opozycji charakteryzuje się obocznością cechy, której nie
posiada człon drugi) np. /d/:/t/ dom : tom
b. opozycje równorzędne (każdy człon ma cechę której nie posiada człon drugi) np. para : tara
c. opozycje gradualne (stopniowe, dotyczy co najmniej trzech członów, które różnicuje stopień
natężenia jednej tylko cechy dystynktywnej) np. kara : kora : kura
3. podział wg. zasięgu funkcji dystynktywnej
a. opozycja stała jest podstawa różnicowania znaczeń w każdym otoczeniu
b. opozycja neutralizowana nie obejmuje wszystkich kontekstów dźwiękowych
Warianty fonologiczne
Alofon – wariant fonemu np. /t/ - [t], [ṭ], [t’]
Warianty:
a. pozycyjne (kombinatoryczne) – artykulacja zależy od sąsiadowania innych głosek
- warianty główne – występujące w największej liczbie pozycji
- warianty poboczne – warianty różniące się cechami niefonologicznymi w stosunku do wariantu
głównego
b. fakultatywne – występowanie dwóch głosek reprezentujących ten sam fonem we wszystkich
kontekstach fonetycznych
Warianty spółgłoskowe
1.posiadające tylko wariant główny: ź, ś, dź, ć, ǵ, g, k, ḱ
2.posiadające wariant główny i poboczny: p, b, f, v, s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż
3.posiadające wariant główny i dwa poboczne: t – t’, ţ; d – d’, ḍ
4.posiadające wariant główny i trzy poboczne: /x/ - x, x’, γ, γ’
5.fonemy półotwartych: m, ń, l, r, n, ṹ, ṷ, i
Warianty samogłoskowe
1.pozycja swobodna: a, e, i, o, u , y
2.znazalizowane
3.o podwyższonej artykulacji
4.znazalizowane o podwyższonej artykulacji
MORFOLOGIA
FLEKSJA
Morfologia – zajmuje się kształtem wyrazu
Fleksja – dział języka obejmujący zjawiska związane z odmiana wyrazów, także dział gramatyki
którego przedmiotem są te zjawiska.
Fleksja wewnętrzna – to co dzieje się w temacie
1.może nie zadziać się nic np. odmiana rzeczownika bal
2.rozszeżenie i zwężenie tematu np. imię; imieni – a
3.oboczności (aliteracje) wymiana fonemów w obrębie jednego morfemu. Do wymiany tej może
dochodzić podczas odmiany wyrazu, albo w wyniku procesu słowotwórczego
-fonetyczne uwarunkowane sąsiedztwem fonologicznym np.: pstrąga: pstrągowi
-morfologiczne (fleksyjne i słowotwórcze) najczęściej występują wśród samogłosek wywołanych
przegłosem polskim: nieść: niosę wozić: wóz
-samogłoskowe (ilościowe i jakościowe); o:ó (chłód – chłodno), e:o (pleść – plotka), a:e (biały –
bielić), ę:ą (dąb – dębczak), e:a (pies – psiak)
-spółgłoskowe (jakościowe) (wymiana twardej na miękką); t:ć (tort – torcik), ł:l (szkoła – szkolny),
r:rz (malarz – malarski), k:cz (kok – koczek), ch:sz (mucha – muszka), d:dz (rada – radzenie), d:dź
(jazda – jeżdżenie) t:c (spłata – spłacenie), g:ż (waga – ważyć)
Oboczność morfologiczna – wymiana jednych fonemów na inne w wariantach jednego morfemu,
powodowana sąsiedztwem z różnymi morfemami o różnych funkcjach (dzień: dnia, dzionek: dzienny)
4.zmiana całkowita (supletywizm) np. rok ale lata; człowiek ale ludzie
Fleksja zewnętrzna – to co dzieje się z końcówkami
Maksymalna liczba końcówek w odmianie to 11, te które się powtarzają to końcówki synkretyczne
Są też wyrazy które przy odmianie zachowują jedna formę np. atelier, lub też wyrazy obcego
pochodzenia zakończone na –um (muzeum, liceum)
Forma fleksyjna – wyraz odmienny w jednej ze swoich postaci. Składa się ona z tematu fleksyjnego
oraz końcówki fleksyjnej. O ile temat fleksyjny jest zasadniczo niezmienny, o tyle końcówka
fleksyjna zmienia się w zależności od tego, co dane słowo ma wyrażać
Leksem – wyraz rozumiany jako abstrakcyjna jednostka systemu słownikowego języka składa się na
nią znaczenie leksykalne, oraz zespół wszystkich funkcji gramatycznych, jakie dany leksem może
spełniać, a także zespół norm językowych reprezentujących w tekście leksem w jego poszczególnych
funkcjach (czytać, czytam, przeczytali są formami tego samego leksemu).pokrewne pojecie to lemma
oznaczające kanoniczną, podstawowa formę leksemu, która najczęściej podaje się w słownikach.
Leksem defektywny – leksem który nie ma wszystkich form wyrazowych przewidzianych dla jego
części mowy; (drzwi, sanie, leżeć)
Leksem prosty – to taki którego forma wyrazowa reprezentowana jest przez pojedyncze słowo; (pies,
iść, mały)
Leksem złożony – taki którego wszystkie formy wyrazowe reprezentowane są przez ciąg co najmniej
dwóch słów; (końskie zaloty, zadzierać nosa, świętej pamięci)
Wyraz – pewna wyróżniona fonetycznie, czy tez graficznie cześć wypowiedzi składająca się z
jednego lub więcej morfemów.
Morfem – elementarna jednostka języka mająca znaczenie i, lub funkcję gramatyczną nie można
podzielić na mniejsze jednostki językowe, jedno z uniwersaliów językowych. Pełni dwie funkcje:
semantyczna – oznacza odniesienie do zjawisk pozajęzykowych, świat rzeczywisty; syntaktyczna –
polega na sygnalizacji relacji wewnątrztekstowych (np. w zdaniu: Idę szerokim chodnikiem. morfem –
im sygnalizuje syntaktyczną podrzędność wobec czasownika). Łączliwość dzieli morfemy na
występujące samodzielnie (np. tu, dziś, tam) i związane (kot-, pis-)
Rodzaje morfemów:
1.podział ze względu na zajmowana pozycję w wyrazach
Rdzeń – morfy mające określone znaczenie leksykalne wyrażane niekategoralnie; np. ram –a, żyw -y
Przyrostek (sufiks) – afiks występujący po rdzeniu; np. atom –o –wy, rang –a
Przedrostek (prefiks) – afiks występujący przed rdzeniem np. prze -nieść
Postfiks – sufiks słowotwórczy występujący na końcu formy wyrazowej, po sufiksach fleksyjnych;
np. jak –i –ś, bij –ę się
Interfiks – afiks występujący miedzy dwoma morfami leksykalnymi, łączy je; np. żyw –o- płot
2.podział ze względu na spełniana funkcję
Morfem leksykalny np. dziś, ran –a
Morfem gramatyczny np. ran –a, ran –k –a,
3.inne typy morfemów
Morfemy nieciągłe, morfemy przerywane innym morfemem, np. ba –ć się, śmia –ć się, w dom –u
Morfemy zerowe wykładnikiem funkcji morfemu jest brak jakiegokolwiek fonemu, np. student –Ø,
kot –Ø
Morfemy związane wszystkie morfemy gramatyczne i leksykalne, np. ran –ę, ran –ami,
Morfemy swobodne morfemy będące wyrazami, np. dziś, chyba, tam, lecz
*Typy morfemów
- leksykalne (rdzenne) samodzielne lub związane, obecne w każdym leksemie, o dominującej funkcji
semantycznej, które odsyłają do świata pozajęzykowego, pełniąc funkcje referencyjną (kot-, pies-/ps-)
-słowotwórcze niesamodzielne o dominującej funkcji semantycznej współtworzące leksemy pochodne
do tej grypy zaliczamy: przyrostek (sufiks), przedrostek (prefiks), postfiks
, interfiks
-fleksyjne (gramatyczne)niesamodzielne o dominującej funkcji syntaktycznej, tworzące komunikacje
regularne, sygnalizujące podrzędność syntaktyczną (np. –em w kotem sygnalizuje, że nastąpiła
konotacja rzeczownika w narzędniku)
-zerowe nie reprezentujące sobą żadnego dźwięku
Fonem – zespół cech dystynktywnych dźwięku mowy
Deklinacja – odmiana przez przypadki
Koniugacja – odmiana przez osoby
Oboczności głoskowe – szukamy w tematach obocznych (oddzielamy temat od końcówki) i później w
temacie szukamy oboczności np. k : cz, o : ó,
Synkretyzm – identyczność kształtu różnych form tego samego leksemu, formy takie nazywane są
synkretycznymi a przykłady nazywa się synkretyzmami np. odmiana wyrazu cudzy M. cudz –y, W.
cudz -y
Kryteria doboru końcówek fleksyjnych
1.rodzaj gramatyczny C. l.poj.; r.m. –u, -owi; r.ż. –i, -y, -e; r.n. –u
2.budowa słowotwórcza wpływa na to, że w D. l.poj. niezależnie od tego czy żywotny czy nie
występuje ta sama końcówka np. opiekacz – a// spawacz – a; wieszak – a// śpiewak – a
3.fonetyczne zakończenie tematu fleksyjnego, czyli twardość i miękkość np. Msc. l.poj. r.m. student –
a, studenci – e; kraj –Ø, kraj –u.
4.semantyka np. w B. l.poj. rzecz. r.m. > B=D w żywotnych, B=M w nieżywotnych, lub w B. l.mn.
rzecz. r.m. > B=D w osobowych (panów, uczniów, nauczycieli), B=M w nieosobowych (psy, koty,
domy)
5.stylistyka np. magistrzy// magistrowie
6.geneza 9pochodzenie rzeczownika) czy forma rdzennie polska czy zapożyczona D. l.poj. rzecz. r.m.
nieżywotnych
7.leksykalność znaczenie konkretnego wyrazu i jego koncówki np. w D. l.poj. zamk –a (przy butach),
zamk –u (budowla)
8.zwyczaj społeczny np. Londyn – u, Berlin – a, Tatr – y
Istnieją trzy główne kryteria klasyfikacji leksemów, czyli podziału leksemów, tudzież, jak kto
woli, wyrazów na części mowy
– semantyczne, które dzieli wyrazy ze względu na ich ogólne znaczenie, samodzielne znaczeniowo
(wykrzykniki, rzeczowniki, przymiotnik, przysłówki, czasowniki, zaimki, liczebniki), niesamodzielne
znaczeniowo (przyimki, partykuły, spójniki)
- fleksyjne, podział ze względu na sposób odmiany (odmienne i nieodmienne);
- składniowe, podział leksemów na części mowy ze względu na ich podstawowe funkcje w zdaniu
(nie wchodzące w żadne powiązania składniowe , wyrazy nie mogące stanowić samodzielnych
jednostek składni i wchodzące w skład zdania).
Paradygmat fleksyjny – zbiór wszystkich form fleksyjnych danego wyrazu. Na opis paradygmatu
oprócz informacji w jakich formach może dany wyraz występować, składa się także informacja o
właściwych poszczególnym formom końcówkach fleksyjnych. (zbiór wszystkich form fleksyjnych
powtarzających się w określonej klasie wyrazów. I tak np. pies i kot należą do tej samej klasy
wyrazów i odmieniają się wg. tego samego paradygmatu, tzn. maja takie same końcówki we
wszystkich przypadkach)
Kategoria fleksyjna – poszczególne formy danego leksemu maja różne wartości danej kategorii
Kategoria morfologiczna – zespół wzajemnie wykluczających się funkcji gramatycznych
przysługujących do danej części mowy. Funkcje te reprezentowane są za pomocą ściśle określonego
zespołu wykładników morfologicznych.
Kategoria klasyfikująca – wszystkie formy fleksyjne leksemu maja tę samą wartość danej kategorii.
Budowa form fleksyjnych:
Temat fleksyjny + flektyw (końcówka), np. dom –em, pis –a –ł –a –m
Temat fleksyjny – cześć wyrazu odmiennego która pozostaje, kiedy odetniemy końcówki. Jest to
zatem wspólna część wszystkich form fleksyjnych danego wyrazu. W temacie fleksyjnym zawiera się
znaczenie leksemu. Postać tematu może być we wszystkich formach taka sama np. kosz, albo może
różnić się obocznościami np. kot – kocie (t:ć) kotek – kotka (e:o), a zatem obocznościami
samogłoskowymi, spółgłoskowymi, a także morfologicznymi np. kocię – kocięta (dodany został
morfem –et-). Mówimy wówczas o tematach obocznych. Zdarza się ze formy fleksyjne mogą być
oparte na różnych tematach tzw. supletywnych np. człowiek – ludzie, iść- idę – szedł. Najbardziej
skomplikowany układ tematów spotykamy w odmianie czasownika mającego dwa tematy: - temat
czasu teraźniejszego (po odcięciu końcówek w odmianie czasu teraźniejszego lub przyszłego
prostego) np. pisz – ę, pisz – esz i temat czasu przeszłego który wyodrębniamy po odcięciu -ł w
formach czasu przeszłego w 3. os., l.poj., w rodzaju męskim, lub po odcięciu -ć w bezokoliczniku, np.
pisa – ł, pisa – ć. Zdarza się że temat czasu teraźniejszego i przeszłego jest taki sam np. czyta – j, czyta
– Ø.
Temat czasu teraźniejszego tworzy formy: czasu teraźniejszego, przyszłego prostego i trybu
rozkazującego
Temat czasu przeszłego tworzy formy: czasu przeszłego, trybu przypuszczającego i formy
bezokolicznika. (część formy fleksyjnej wskazująca na jej znacznie leksykalne, zasadniczo wsplna dla
wszystkich form danego leksemu)
Flektyw – element odmiennego leksemu, stanowiący wykładnik jego funkcji gramatycznych. Jest
(wraz z tematem fleksyjnym) częścią formy fleksyjnej danego leksemu. Flektywem może być morfem
lub czasownik posiłkowy. Może być prosty składa się z jednego morfemu fleksyjnego np. ps –a, lub
złożony np. M. dwoj –e, D. dwoj –g –a
Końcówka fleksyjna – morfem końcowy wyrazu w językach fleksyjnych, podlegający wymianie w
drodze koniugacji lub deklinacji. Określa funkcje składniowa wyrazu w wypowiedzeniu. Końcówka
fleksyjna określa bardzo często kilaka kategorii gramatycznych jednocześnie. (część formy fleksyjnej
wskazująca na jej funkcję gramatyczną, odróżniająca dana formę od innych form tego leksemu. Ściślej
biorąc końcówka jest ostatni (w szczególności jedyny) morf fleksyjny.)
Końcówki oboczne charakteryzują się tym że wyraz ma dwie poprawne końcówki np. przystank –
u//a, kwiat – u//a, piorun – u//a (D. l.poj. w rezcz. męskich) psycholodzy// psychologowie, bohaterzy//
bohaterowie (M. l.m. rezcz. męskich osobowych)
Końcówki równoległe – końcówki tych samych przypadków w odmianie różnych wyrazów
należących do tej samej części mowy.
Podział tematów fleksyjnych:
Temat podstawowy – nie rozszerzony o przyrostki tematowe
Temat rozszerzony – temat podstawowy z następującym po nim przyrostkiem tematowym lub
ciągiem takich przyrostków, szczenię - szczenięciu
Temat oboczne – tematy fleksyjne tego samego leksemu różniące się mniej lub bardziej regularnymi
alternacjami np. pies –Ø, ps –y, psi –e; matka –a, o matce
Temat supletywny – formy fleksyjne nie zawierające słowa posiłkowego ani morfu fleksyjnego
pisanego oddzielnie od tematu danego leksemu np. tydzień –Ø, tygodni –a
Słowo posiłkowe – oddzielnie pisany składnik formy wyrazowej, pełniący funkcje analogiczna do
morfów fleksyjnych, niekiedy odmienny np.: będzie, był, niech
Część gramatyczna – część formy fleksyjnej powała po odcięciu tematu podstawowego. Może być
afiksem, ciągiem afiksów, słowem posiłkowym lub ich kombinacją.
Sposoby łączenia flektywu z tematem:
Formy syntetyczne – formy fleksyjne nie zawierające słowa posiłkowego ani morfu fleksyjnego
pisane oddzielnie od tematu danego leksemu. – fuzyjne: piszę, pisz, pisać; - aglutynacyjne: pisałem,
pisałbym
Formy analityczne – formy fleksyjne których składnikiem jest słowo posiłkowe lub morf fleksyjny
pisany oddzielnie od tematu danego leksemu. – fuzyjne: niech pisze, będzie pisać; - aglutynacyjne:
pisałem był, by pisał, byłaby pisała; - mieszane: będzie pisał
Formy fuzyjne – formy w których z zasady pojedynczy morf fleksyjny jest wykładnikiem różnych
kategorii fleksyjnych
Formy aglutynacyjne – formy fleksyjne, w których z zasady wykładnikami różnych kategorii
fleksyjnych są różne morfy fleksyjne. Dwa szeregi końcówek: po samogłoskach: -m, -ś, -Ø, -śmy, -
ście, -Ø (pisałby –m, pisała –m); po spółgłoskach –em, -eś, -Ø, -eśmy, -eście, -Ø (pisał –em, jest –em)
4 deklinacje (męska, żeńska, nijaka, mieszana), 4 koniugacje (-ę, -esz; -ę, -isz; -am, -asz; -em, -esz)
Spółgłoski funkcjonalnie miękkie i ich miejsce w systemie oboczności
Czyli c, dz, cz, dż, sz, ż, l to spółgłoski funkcjonalnie twarde występujące w pozycji miękkiej, np. k:c
robotnik : robotnicy, g:dz biolog : biolodzy, x:sz strach : straszny, k:cz kozak : kozacze, ł:l kościół : w
kościele.
Rzeczownik – samodzielna część mowy nazywająca osoby, zwierzęta, rzeczy pojęcia itd.
1.PRZYPADEK – forma wyrazu wyrażająca funkcję składniową. W polskim systemie językowym
występuje 7 przypadków, osobliwym przypadkiem jest wołacz, który nie ma pytania, ani nie łączy się
składniowo z innymi wyrazami w zdaniu (aby dobrze odmienić najlepiej łączyć z 2 os. l.poj.
czasownika – zrób to!). tylko rzeczowniki nijakie maja wołacz synkretyczny z miejscownikiem, oraz
rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone na –i np. pan –i. przypadek może różnicować znaczenie
lub odwrotnie np. dostać kataru (D), prezent (B). w odmianie każdego rzeczownika występuje pewien
synkretyzm. W rzeczownikach rodzaju nijakiego zakończonych na –um występuje pełen synkretyzm
w l.poj. np. muzeum, liceum. Miejscownik jest specyficznym przypadkiem który zawsze występuje z
przyimkiem, jest to przypadek analityczny (składający się z dwóch wyrazów).
Rzeczowniki męskie l,poj. żywotne B=D, nieżywotne B=M; l.mn. osobowe B=D, nieosobowe B=M.
Istnieją również rzeczowniki, które są nieodmienne np. kakao, etui, menu, jury, widzimisie.
2.LICZBA – kategoria fleksyjna wszystkich odmiennych części mowy
-pojedyncza – oznacza jeden element zbioru
-mnoga – oznacza dwa lub więcej elementów zbioru
-podwójna – oznaczała dwa elementy zbioru
Istnieją czasowniki które nie odmieniają się przez liczby, czyli maja paradygmat defektywny np.
pluralia tantum: drzwi, sanie, nożyce, imieniny, spodnie; lub singularia tantum: benzyna, życie,
miłość, listowie, oraz rzeczowniki niepoliczalne (substancje) np. złoto. Od singularia tantum można
utworzyć liczbę mnoga ale będzie ona miała znaczenie przenośne, przy pluralia tantum nie można
utworzyć liczby pojedynczej.
3.RODZAJ – rzeczownik posiada rodzaj, ale się przez niego nie odmienia, jest to jego kategoria
słownikowa (gramatyczna): męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy. Nie koniecznie
musi być zgodny z rodzajem naturalnym. Pozwala podzielić deklinacje na męska, żeńska i nijaką.
Rzeczowniki mogą występować jako dwurodzajowe, lub bezrodzajowe np.: gapa, maruda. Niekiedy
rodzaj służy do rozróżniania znaczeń np.: ten boa (wąż), to boa (szal)
4.TYPY TEMATÓW RZECZOWNIKÓW:
- twardotematowy np. student –a
- miękkotematowy k’, g’, ś, ź, ć, dź, r’, b’, m’ c, dz, cz, dż, sz, rz, l
Tematy fleksyjne rzeczownika kończą się na spółgłoskę, np. wóz –Ø, woz –u.
5.TYPY ODMIANY RZECZOWNIKÓW
Męska – o doborze końcówki decyduje czynnik formalny, tylko w D i B decyduje kategoria
znaczeniowa Msc. jest formą analityczną (nie może wystąpić bez przyimka),
Żeńska – dobór końcówek zależy od tematu,
Nijaka,
Mieszana – rzeczowniki rodzaju męskiego wg. schematu odmiany rzeczowników rodzaju żeńskiego
np. poeta, starosta. Rzeczowniki męskie maja formę przymiotników np. dyżurny, myśliwy, chory,
motorniczy. Rzeczowniki typu hrabia, sędzia wg. deklinacji rzeczownikowej i przymiotnikowej.
Rzeczowniki pochodzenia łacińskiego lub greckiego typu: muzeum, liceum, gimnazjum w l.poj. we
wszystkich przypadkach przyjmują –Ø, a w l.mn. odmieniają się wg właściwej deklinacji. Singularia
tantum odmieniają się tylko w liczbie pojedynczej (woda, wapno, mleko, dobroć, drzwi). Pluralia
tantum odmieniają się tylko w liczbie mnogiej (pomyje, urodziny, sanie, okulary, spodnie)
Temat dopełniacza liczby pojedynczej, jest tematem podstawowym.
W polszczyźnie nie ma końcówek składających się z dwóch spółgłosek, lub jednej samogłoski.
Końcówki zerowe występują tylko po spółgłoskach!
Zaimek – nieliczna i zróżnicowana część mowy definiowana na podstawie kryteriów znaczeniowych
Deiktyczność – zdolność wskazywania różnych elementów sytuacji językowej lub wypowiedzi, może
ono być sytuacyjne lub tekstowe
Indeksy – znaki służące wskazywaniu sytuacyjnemu
Anafora – wskazywanie wstecz, Katafora - wskazywanie w przód; odnoszą się do wskazywania
tekstowego
1.PODZIAŁ ZAIMKÓW WG KRYTERIUM SUBSTYCYJNOŚCI (JAKĄ CZĘŚĆ MOWY
ZASTĘPUJĄ)
-rzeczowe, zastępują rzeczownik: kto, któż, ktokolwiek, nikt
-przymiotne, zastępują przymiotnik: który, któryż, któryś, którykolwiek, żaden
-liczebne, zastępują licznik: ile, ileż, ileś
-przysłowne, zastępują przysłówek: jak, jakże, jakoś, jakkolwiek
2.PODZIAŁ ZAIMKÓW ZE WZGLĘDU NA FUNKCJĘ DEIKTYCZNOŚCI
-wskazujące: to, tamto, ten, tamten, taki, wskazują osobę, rzecz, miejsce itp. które identyfikujemy
dzięki ich fizycznej bliskości, dzięki wskazującemu gestowi mówiącego, lub dzięki temu że zostały
wymienione w zdaniu podrzędnym
-pytajne: kto, któż, co, cóż, służą do tworzenia pytań i z reguły występują na początku zdania
-względne: co, cokolwiek, który, którykolwiek, służą do łączenia zdania podrzędnego z nadrzędnym
-nieokreślone: coś, cokolwiek, wszystko, nic wskazują nieokreśloną cechę lub osobę itd. której
mówiący nie chce lub nie umie nazwać.
-dzierżawcze: mój, twój, jego, swój, zaimki przymiotne wskazujące na związek jakieś osoby, rzeczy,
sytuacji z kimś lub czymś.
-osobowe: ja, ty, on
-zwrotny: się wskazanie, że wykonawca czynności sam jej podlega.
3.ODMIANA ZAIMKÓW
Ogólnie rzecz biorąc zaimki odmieniają się podobnie do wyrazów które zastępują
-rzeczowne przez przypadki nie przez liczbę i rodzaj
-przymiotne odmiana przez przypadek, liczbę, rodzaj i deprecjatywność
-liczebne przypadek i rodzaj, gdy zastępują liczebnik główny lub ułamkowy lub tylko przez przypadek
gdy zastępują liczebnik zbiorowy
-przysłowne nieodmienne
*odmiana zaimka się
M. –
D. siebie
C. sobie
B. siebie/ się
N. sobą
Msc. o sobie
Supletywizm – zjawisko polegające na tym, że wraz tworzy formy odmiany w oparciu o różne
tematy, różnic miedzy tymi tematami nie da się wyjaśnić np. rok > lata, człowiek > ludzie, w odmianie
zaimków: ty > ciebie, my > nas, w stopniowaniu przymiotników: dobry > lepszy, krótki > krótszy, w
odmianie czasowników: być > jestem, są; idę > szłam
Przymiotnik – odmienia się przez przypadek i liczbę. W zdaniu forma przymiotnikowa dostosowuje
swój przypadek i liczbę do nadrzędnej formy rzeczownikowej. Dodatkowo odmienia się przez rodzaj
(męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy)
1.TYPY I WZORCE ODMIANY PRZYMIOTNIKÓW
- typ twardotematowy i miękkotematowy
- typ (przymiotniki z końcówką zerową) twardotematowe i miękkotematowe
Przymiotniki obcego pochodzenia są nieodmienne (występują zawsze po wyrazie określanym) np.:
suknia bordo, mundur khaki
Opisowe stopniowanie przymiotników: chory, bardziej chory, najbardziej chory; winny, bardziej
winny, najbardziej winny
Rzeczownikowe formy przymiotników: rad, wart, wesół, zdrów, pełen
Przymiotniki zakończone na głoskę funkcjonalnie miękką maja taka samą formę w M. l.poj. i
l.mn. (synkretyzm form)
Liczebnik – kategoria fleksyjna: rodzaj gramatyczny i przypadek
-Liczebniki główne – jeden, dwa dziesięć dziewiętnaście pięćdziesiąt… (rodzaj, przypadek)
-Liczebniki zbiorowe – dwoje, troje, dziesięcioro, trzydzieścioro…(przypadek)
-liczebniki ułamkowe – pół, ćwierć, półtora (przypadek i rodzaj)
-liczebniki porządkowe, wielokrotne i wielorakie: pierwszy, drugi, trzeci, czwarty…; jednokrotny,
dwukrotny, trzykrotny…; dwojaki, trojaki, czworaki… (przypadek, liczbę, rodzaj)
Liczebniki zbiorowe łączą się z rzeczownikami:
-mającymi tylko liczbę mnogą: troje skrzypiec
-oznaczającymi osoby różnej płci: dwoje ludzi
-nazywającymi osoby niedorosłe: czworo dzieci, troje kurcząt
-„oko” i „ucho” w znaczeniu narządów ludzkich (dwoje uszu)
Czasownik - Wyrazy oznaczające czynność dokonującą się trwającą w czasie.
1.KATEGORIE FLEKSYJNE CZASONIKA
-tryb oznajmujący (czynność rzeczywista oznajmiana przez mówiącego), rozkazujący (wskazuje na
czynność żądaną lub zleconą, brakuje 1 os. l.poj.), przypuszczający (wskazuje na czynność możliwą,
lub nierzeczywista do wykonania, występuje w 2 formach: syntetycznej (łacznej) np.: napisałbyś;
analitycznej: bym napisał;), wskazuje na postawę mówiącego wobec treści wyrażanej w zdaniu
-czas -gramatyczny bezwzględny: teraźniejszy aktualny i nieaktualny, przyszły, przeszły; -
gramatyczny, czas zdarzenia określany poprzez ustosunkowanie go względem innego zdarzenia, o
którym jest mowa w wypowiedzi i którego czas jest określony w sposób bezwzględny
-osoba 1,2,3 (osobowe i nieosobowe) oznacza stosunek osoby mówiącej do podmiotu zdania
2.KATEGORIE O FUNKCJI SKŁADNIOWEJ
-liczba (pojedyncza, mnoga)
-rodzaj (męski, żeński, nijaki)
3.KATEGORIA O FUNKCJI SEMANTYCZNEJ
-strona czynna, bierna, zwrotna
-aspekt ma dwie wartości dokonany: czas przeszły (przeczytałam), czas przyszły (przeczytam),
imiesłów przysłówkowy uprzedni (przeczytawszy); niedokonany: czas przeszły (czytałem), czas
teraźniejszy (czytam), czas przyszły złożony (będę czytał), imiesłów przysłówkowy współczesny
(czytając)
Forma finitywna – forma czasownika którego wykładniki fleksyjne wyrażają przynajmniej jedna z
podstawowych kategorii fleksyjnych czasownika np. piszesz – 2os. cz. teraźniejszy
Forma niefinitywna – bezokolicznik i imiesłowy
Formy nieosobowe – imiesłowy przymiotnikowe zakończone na –wszy, -łszy; czasowniki
niefleksyjne można, trzeba, wolno)
Bezosobnik – forma bezosobowa zakończona na –no (zrobiono, wystawiono…)
4.TEMATY CZASOWNIKA
a.temat czasu teraźniejszego
-formy trybu rozkazującego
-formy czasu przyszłego prostego czasowników dokonanych
-imiesłów przymiotnikowy czynny
-imiesłów przymiotnikowy współczesny
Tematy czasu przeszłego
-formy trybu przypuszczającego
-bezokoliczniki
-formy czasu przyszłego złożonego czasowników niedokonanych
-imiesłów przymiotnikowy bierny
-imiesłów przysłówkowy uprzedni
5.TYPY ODMIANY CZASOWNIKÓW
Przynależność do koniugacji ustala się na podstawie form czasu teraźniejszego (1 os. l.poj, 2 os. l.poj,
3 os. l.mn.)
Podział koniugacji:
a.I –e-; II –i-/-y-; III –a-/-e-
b. I -ę, -esz; II -ę, -isz; III -am, -asz; IV -em, -esz
Struktura morfemowa form czasownikowych:
a.formy trybu oznajmującego
b.formy trybu przypuszczającego np. pis –a –ł –Ø –by –m
c.formy trybu rozkazującego 2os. l.poj. –Ø; 1os. l.mn. –my; 2 os. l.mn –cie; 2os. l.poj. –ii/-yj; 1os.
l.mn. –ijmy/-yjmy; 2 os. l.mn. –ijcie/ -yjcie; te końcówki dodaje się do zakończonych na grupę
spółgłoskową
Czasownik atematyczny – czasownik pozbawiony sufiksu tematycznego np. nios –ę, czuj –ą
Czasownik tematyczny – czasownik zawierający sufiks tematyczny np. Koch –a –j –ą, kop –a –ć.
Temat rozszerzony – alternujący z tematem podstawowym wariant rozszerzony o sufiks tematyczny
–na- bądź –e- np. kradną, uciekną, trzeć : trą
6.SUFIKSY FORMOTWÓRCZE
a.-ł- (czas przeszły, przyszły oraz tryb przypuszczający)
b.-ąc- (temat niedokonanych imiesłowów czynnych)
c.-n-/-t-/-on-/-ęt-/ (temat imiesłowów biernych oraz form nieosobowych czasu przeszłego i trybu
przypuszczającego)
d.-Ø-/-ij- (tryb rozkazujący)
Czasownik nieprzechodni – czasownik nie zmieniający stron
Czasownik tranzytywny – czasownik występujący w różnych stronach
Formy nie odmieniające się przez osoby: brakować, dnieć, mdlić, powodzić się
Forma analityczna czasownika – formy analityczne to takie które składają się z co najmniej dwóch
wyrazów typowa forma analityczna to czas przyszły złożony np. będę czytała, analityczna jest też
strona bierna: jest budowana, oraz strona zwrotna: czyta się i formy trybu rozkazującego: niech czyta
Aglutynacja – sposób budowania form czasownika, charakteryzuje się tym, ze każdy morfem ma
specjalizację, oraz, że istnieją morfemy ruchome np.: tyś czytał. Są 2 typy aglutynacji czas przeszły i
tryb przypuszczający np. czt (rdzeń) –a (przyrostek tematyczny) –ł (wykładnik czasu) –a (przyrostek
rodzajowy) –by (wykładnik trybu) –m (końcówka osobowa)
7.IMIESŁOWY
-przysłówkowy uprzedni, nieodmienny tworzony tylko od czasowników dokonanych, zakończony na
–wszy po samogłoskach i –łszy po spółgłoskach: napisawszy, zgniótłszy
-przysłówkowy współczesny, nieodmienny tworzony tylko od czasowników niedokonanych
zakończony na –ąc: pisząc
-przymiotnikowy czynny, odmienny jak przymiotnik, tworzony tylko od czasowników
niedokonanych, w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego zakończony na –ący: piszący,
myjący
-przymiotnikowy bierny, odmienny jak przymiotnik, tworzony od czasowników obu aspektów, w
mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego zakończony na –ny, rzadziej –ty: pisany, napisany,
myty, umyty.
Czasowniki odmieniające się przez rodzaje to formy czasu przeszłego: piła, pił, robiła, robił…
Formy odmieniające się przez przypadki: imiesłów przymiotnikowy bierny i czynny
SŁOWOTWÓRSTWO
Zajmuje się wyrazami ze względu na ich znaczenie
-diachroniczne – bada pochodzenie znaczenia wyrazów np. przytomny (ten który był przy tym, co się
wokół niego dzieje)
-synchroniczne – opisujące relacje współczesne (formalne i semantyczne) jakie zachodzą miedzy
wyrazami
Wyraz – to pewna wyróżniona fonetycznie czy tez graficznie część wypowiedzi składająca się z
jednego lub więcej morfemów. To jednostka języka, znak za pomocą którego przekazujemy
informację
Wyraz tekstowy – każdy odcinek tekstu, który nie dopuszcza wstawienia czegokolwiek w środek, ani
przestawienia swoich składników oraz otwiera przy sobie miejsce dla jednego tylko ciągu końcówek
gramatycznych.
Wyraz gramatyczny – wyraz tekstowy wraz z funkcją
Wyraz słownikowy (leksem) – abstrakcyjna jednostka systemu gramatyczno – semantycznego,
reprezentowana w tekście przez różne formy gramatyczne w przypadku leksemów odmiennych.
Przykład struktury morfemowej: Robotnicy Ida do fabryki.
-morfem robot oznaczający pracę
-morfem nic alomorf morfemu nik oznaczającego wykonawcę czynności
-morfem y M. l.mn. rzecz. r.m. wymusił on wybór formy nic zamiast nik
-morfem id oznaczający poruszanie się
-morfem ą 3os. l.mn. cz. teraźniejszy
-morfem do kierunek ruchu
-morfem fabryk fabryka
-morfem i D. l.poj. rzecz. r.ż.
Przykłady podziału wyrazów na morfemy:
1.dom, domek, domeczek
dom –Ø, dom –ek -Ø, dom –ecz –ek –Ø
morfemy leksykalne: dom
morfemy słowotwórcze: -ek, -ecz
morfemy fleksyjne: -Ø
2.głowa, główka
głow –a, głów –k –a
morfemy leksykalne: głow, głów
morfemy słowotwórcze: -k-
morfemy fleksyjne: -a
alternacja: o:ó
3. mózgu, móżdżek
mózg –u, móżdż –ek –Ø
morfemy leksykalne: mózg, móżdż
morfemy słowotwórcze: -ek-
morfemy fleksyjne: -Ø , -u
alternacja: g:dż
4. napisała
na –pis –a –ł –a
morfemy leksykalne: pis
morfemy słowotwórcze: na-
morfemy fleksyjne: -a
Flektyw: przyrostek tematu czasu przeszłego –a
Morfem czasu przeszłego: -a-
Wyraz podstawowy – wyraz od którego utworzono nowe słowo, wyrazami podstawowymi są
najczęściej rzeczowniki np. słowo jest wyrazem podstawowym dla derywatu słówko, czasowniki np.
biegać stanowi podstawę dla bieg, przymiotniki np. chytry – chytrus, przysłówki np. wczoraj –
wczorajszy. Wyrazami podstawowymi mogą być też liczebniki np. dwoje – dwójka, zaimki np. ty –
tykać (mówić na ty)
Derywat – wyraz pochodny, wyraz motywowany złożony z podstawy słowotwórczej i formantu
słowotwórczego np. domowy od dom przedszkole od przed szkołą itd.
Rodzaje derywatów
-transpozycyjne – w stosunku do swoich podstaw mają zmieniona tylko funkcję składniową, a ich
znaczenie pozostaje bez zmian np. bieganie to ot samo co biegać ale pierwsze to rzeczownik a drugie
jest czasownikiem (formant pełni funkcję syntaktyczna i strukturalną)
-mutacyjne – nowe nazwy desygnatów mają zmieniona funkcję semantyczną w stosunku do swoich
podstaw, np. książka – księgarnia (wiąże się z funkcja semantyczną zmiana znaczenia i może być ale
nie musi zmiana części mowy)
-tautologiczne - występują wówczas gdy formant pełni wyłącznie funkcję strukturalną np. głębia >
głęb –ina, wzór > wzorz –ec
-modyfikacyjne – nie zmienia się część mowy i następuje modyfikacja znaczenia wyrazu
podstawowego są to: zdrobnienia (kot/ kotek), zgrubienia (zamek/zamczysko), formy ekspresywne
(pismo/piśmidło, mięso/mięcho), derywaty związane z określeniem płci (student/ studentka),
czasowniki wskazujące na częstotliwość wykonywania czynności (pisać/pisywać, czytać/czytywać),
przymiotniki
oznaczające
intensywność
cechy
(najczęściej
chodzi
o
przedrostek)
(ciekawy/arcyciekawy, piekny/przepiękny)
Afiks – słowotwórcza cześć wyrazu dodana do jego rdzenia, może występować przed nim (prefiks),
po nim (sufiks) wewnątrz rdzenia (interfiks) lub wokół rdzenia (circumfiks). Są stosowane w procesie
słowotwórstwa zwanym afiksacją. Dzielą się na fleksyjne (dodawane w procesie odmiany wyrazu
przez osoby lub przypadki bez zmiany kategorii gramatycznej) i derywacje (gdy poprzez dodanie
afiksu zmienia się kategoria gramatyczna wyrazu, np. z czasownika na rzeczownik.
Podstawowe funkcje formantów:
1.gramatyczna (syntaktyczna, składniowa) wyraz pochodny należy do innych części mowy niż wyraz
podstawowy. Formant powoduje transpozycje (przeniesienie) z jednej części mowy do innej zmienia
się także funkcja składniowa wyrazu pochodnego w porównaniu z podstawowym; (formant tworzy
derywat (wyraz pochodny) o zmienionej funkcji składniowej co wiąże się ze zmiana przynależności
do części mowy, ale znaczenie pozostaje to samo: chodzić/chodzenie, uciekać/ ucieczka)
2.sematyczna (znaczeniowa) wyraz pochodny ma inne znaczenie niż podstawowy; (zmienia się
znaczenie derywatu) część mowy może się zmienić ale nie musi np. pisać/pisarz, oskarżać/ oskarżyciel
3.strukturalna zmiana struktury wyrazu, pełni każdy fragment związana wyłącznie z budowa wyrazu
(inna budowa ale znaczenie to samo) np. strona/ stronica
4.słowotórcza klasa wyrazów o wspólnym znaczeniu słowotwórczym, jej przykładem może być grupa
nazw zdrobniałych, tworzonych najróżniejszymi formantami (-ek, -ik, -ka, -ko, -unio, -unta), ale
zawsze oznaczających cos miłego, małego, przyjemnego. W skład tej kategorii mogą wchodzić
wyrazy utworzone od różnych części mowy. W obrębie kategorii nazw narzędzi mamy wyrazy
utworzone zarówno od czasowników (czerpać > czerpak, obrąbiać > obrabiarka) jak i od
rzeczowników (drut > druciarka)
Kategoria słowotwórcza – grupa wyrazów pochodnych o tym samym lub podobnym znaczeniu. W
skał tej samej kategorii słowotwórczej mogą wchodzić wyrazy utworzone od różnych części mowy za
pomocą różnych formantów
Znaczenie formantów:
1.Jednostkowe, np. –ak pusty – pustak/ jarzębina – jarzębiak/ pływać – pływak
2.Inwariantne (inwariant – stały niezmienny element językowy)
Czynność:
-anie, -enie, -cie (pisanie, krojenie, bicie)
-ka, -anka (rozgrywka, wyliczanka)
Wykonawca czynności:
-arz, -acz, -ca, -ak (malarz, palacz, odbiorca, pismak)
-iciel, -yciel, -ator – (pocieszyciel, przedstawiciel, adorator)
Cecha:
-ość (marność)
-ota, -stwo (spiekota, panieństwo)
Narzędzie:
-arka, -acz, -nica, -ałka, -ka (sprawka, zapylacz, nagrzewnica, gałka, nakrętka)
Miejsce:
-alnia, -arnia, -ownia, -isko (poczekalnia, palarnia, żwirownia, żwirowisko)
Typ słowotwórczy - tak nazywamy klasę wyrazów pochodnych które należą do tej samej kategorii,
ale zostały utworzone od tej samej części mowy i za pomocą tego samego formantu, jak malarz i
pisarz albo poczekalnia i bawialnia. Typ słowotwórczy może być:
-produktywny – to znaczy taki który służy jako wzorzec do tworzenia nowych formacji np. nazwy
maszyn –arka, nazwy zawodów –acz, przymiotniki –alny
-nieproduktywny – wówczas obejmuje wyrazy pochodne które współcześnie nie są tworzone (prośba,
groźba – nazwy czynności tworzone formantem –ba)
Leksykalizacja – proces zanikania pierwotnej więzi miedzy budowa słowotwórczą wyrazu i
znaczeniem etymologicznym (pierwotne znaczenie wyrazu związane z jego strukturą słowotwórczą), a
znaczeniem realnym (to w którym używamy wyrazu dzisiaj) np. piwo i piwnica.
Typy derywacji:
-paradygmatyczna – funkcje formantu pełnia końcówki fleksyjne np. WPodst. Stanisław, WPoch.
Stanisław –a(formant)
-syntaktyczna – przeniesienie wyrazu z kategorii jednej części mowy do drugiej
-ujemna (wsteczna) – formant ujemny występuje wówczas gdy odrzucamy jakiś element wyrazu
podstawowego: WPodst. dwójka, WPoch. dwója, temat słowotwórczy: dwója, formant k!
-alternacyjna – funkcje formantu pełnią oboczności (wymiany głosek) ale nie są to wymiany typowe
np. mięso (w.podst.) mięcho (w.poch.) mięcho (temat słowotw.) s:ch (formant)
-prozodyczna – funkcje formantu pełni przesunięcie akcentu np. Białystok, dobranoc
-afiksalna – przedrostki, przyrostki, wrostki
Kategorie słowotwórcze rzeczowników:
1.Rczeowniki odczasownikowe,
- derywaty składniowe- rzeczownikowe nazwy czynności, procesów i stanów: -ani –e: dodawanie, -eni
–e: palenie, -ci –e: kopnięcie (dodawanie, palenie, gryzienie, szycie, wędrówka, prezentacja)
- derywaty znaczeniowe mutacyjne:
*nazwy wykonawców czynności, podmiotów procesów i stanów: -acz –Ø, -iciel –Ø, -arz –Ø, -ator –
Ø, -ak –Ø, -ec –Ø –c –a; (badacz, oskarżyciel, rejestrator, sprzedawca, piekarz)
*nazwy przedmiotów czynności: -k –a, -ank –a, -anie, -enie, -cie (wkręt, zguba, jedzenie)
*nazwy wytworów czynności i efektów procesów; -in –a, -k –a, -unek –Ø –m –o, (skrzep, wydzielina,
pismo)
*nazw środków czynności: -aka –a, -acz –Ø, -ak –Ø, -nik –Ø, -nic –a, -dł –o (dziurkarka, gaśnica)
*nazwy miejsc: -ni –a, -alni –a, -arni –a (pralnia)
2.Rzeczowniki odprzymiotnikowe,
- derywaty składniowe –ość –Ø, -stw –o, -ot –a, formant żeński – zieleń –Ø/ zielony; ujemny
morfemowo fleksyjny – beż -Ø/ beżowy (łatwość, przejrzystość, zuchwalstwo, odwaga)
- derywaty znaczeniowe mutacyjne
*nazw podmiotów: -(e)c –Ø, -k –a, -ak –Ø, -(e)k –Ø, -ik –Ø (ślepiec, surówka, ważniak, śmiałek,
rozpustnik)
*nazw zjawisk: krzyw –ica, biał -aczka
3.Rzeczowniki odrzeczownikowe:
- derywaty znaczeniowe modyfikacyjne:
*nazwy zdrobniałe (deminutiva) zadanko, roczek, miasteczko
*nazwy zgrubiałe (augmentativa) psisko, ptaszysko, ogór
*nazwy żeńskie formant dodany do tematu rzeczownika męskiego sygnalizuje zmianę rodzaju
gramatycznego: sąsiadka, nauczycielka, robotnica
*nazwy istot młodych od nazw osobników dorosłych: -ę(-ęci-); -ątk –o. (kocię, lwiątko)
*nazwy sygnalizujące nadrzędność lub podrzędność względem treści podstawowych rzeczownika:
nad-, super-, arcy-, pod-. (nadinspektor, arcybiskup, podkomisarz, prodziekan)
4.Rzeczowniki złożone:
SEMANTYCZNY TYP ZŁOŻENIA
- złożenia egzocentryczne – żaden z członów nie jest nadrzędny, przychodzi z zewnątrz np.
cudzoziemiec> ten kto przybył z cudzej ziemi (rzeczowniki nazywające wykonawcę lub narzędzie
czynności)
- złożenia endocentryczne – jeden z członów jest nadrzędny względem drugiego np. oczodół> dół w
którym jest oko
Rzeczowniki z drugim członem rzeczownikowym:
1.rzeczownik + rzeczownik; zł.egzo. głow-o-nóg, nos-o-rożec-Ø, zł.endo. beczk-o-wóz, gwiazd-o-
zbiór
2.Przymiotnik+rzeczownik; zł.egzo. Prost-o-kąt, zł.endo. żyw-o-płot
3.Liczebnik + rzeczownik zł.egzo. dw-u-rzęd-ówk-a, zł.endo. dw-u-szereg
4.Czasownik + rzeczownik zł.egzo. puc-y-but, zł.endo. śp-i-wór
Rzeczowniki z drugim członem nierzeczownikowym:
1.rzeczownik + czasownik list-o-nosz
2.przysłówek + czasownik dług-o-pis
Kategorie słowotwórcze przymiotników:
1.przymiotniki odczasownikowe
-nazwy właściwości przedmiotów np. ostrzegawczy, żywa, cumownicza, pęknięty, czytający
-nazwy możliwości np. jadalny, pitny
-nazwy skłonności: płaczliwy, kochliwy, zaczepny
-nazwy ilościowe: kosztowny
-przymiotniki oceniające: życzliwy, bitny
-przymiotniki bierne: niesiony, brany, rozpoczęty
2.przymiotniki odprzymiotnikowe
-stopniowanie względne
-stopniowanie bezwzględne
3.przymiotnik złożone
*przymiotnik + przymiotnik: głuchonieme, turbośmigłowy
*rzeczownik + przymiotnik: kwasoodporny
*liczebnik+ przymiotnik: dwuwypukły, półszlachetny
*przysłówek + przymiotnik: jasnoróżowy, bladoniebieski
*przymiotnik + rzeczownik: słodkowodna, krótkonogi
*liczebnik + rzeczownik: jednoręki, dwuogniskowy
*rzeczownik+ czasownik: roślinożerny, glebotwórczy
*przysłówek+ czasownik: szybkobieżny, łatwopalny
*liczebnik+ czasownik: trójdzielny, dwukośna
4. przymiotniki odprzysłówkowe
wieczny, wczorajszy, natychmiastowe
5.przymiotniki odrzeczownikowe
liściaste, gałęziste, wyborczy, afrykańska, protestacyjny, uczniowski, lisi, krakowski, złoty,
oceaniczny, listowny
6.przymiotniki odliczebnikowe
-szeregowe: piaty, tysięczny
-wielorakie: dwojaki, pięcioraki
-wielokrotne: trzykrotny
-mnożne: podwójny, potrójny
Schematy słowotwórcze przysłówków
We wczesnej polszczyźnie podstawą derywatów przysłówkowych są tylko przymiotniki
1.przysłóki odprzymiotnikowe
Po francusku, tanio, głupio, żółto, miło, popielato, trwale, wyraziście, z lekka, na biało
2.stopniowanie przysłówków
Ładnie, ładniej, najładniej; ślisko, bardziej ślisko, najbardziej ślisko
Kategorie słowotwórcze czasowników:
I.czasowniki odczasownikowe
1.derywaty znaczeniowe modyfikacyjne
a.derywaty przedrostkowe
-charakterystyka czasowa: poczytać, przeczekać, pośpiewać, pomarzyć, przeżyć, odczekać
-charakterystyka ilościowa: nałuskać, naznosić, powynosić, pożenić, wyłapać
-charakterystyka przestrzenna: przesadzić, przedrukować, podskoczyć, podrzucić, zastawić,
-charakterystyka stopnia intensywności akcji podstawowej: umęczyć się, wygrabić, przesolić,
przywiędnąć, poduczyć, niedowidzieć
b.derywaty fleksyjne
-dziobać > dziobnąć, mrugać > mrugnąć, krzyczeć > krzyknąć
-pisać > pisywać, być > bywać, jeść > jadać
c.derywaty postfiksalne
-czuć > czuć się, rzucić > rzucić się, zapiąć > zapiąć się
-gromadzić > gromadzić się, spotykać > spotykać się
2.derywaty znaczeniowe mutacyjne
a.derywaty przedrostkowe
-przyjechać, dopłynąć, podprowadzić, zanieść, posłać, odnieść, zbić
-odjechać, wyjść, roznieść, spłynąć
-przepłynąć, odjechać, opłynąć
b.czasowniki w których formanty oznaczają czynności wytwórcze lub niby wytwórcze
-wystrugać, ukręcić
-odcisnąć, przepisać
-wychodzić
-dodzwonić się, dogonić
-wymacać, wypatrzyć
c.czasowniki w których formanty oznaczają przekształcenie jednych przedmiotów na inne
-przeszyć
-przemeblować
-rozwałkować, przegryźć, uleżeć się
-ujeździć, zjeździć, uleżeć
-rozminować, odkopać, dezorganizować
-odbudować, odgrzać
d.czasowniki w których formanty oznaczają utratę lub zniknięcie przedmiotu
-wyszyć, wypisać
-przehulać, przejeździć
-zapić, zagryźć
-odpracować, odespać
e.czasowniki porównawcze
przerosnąć, przekrzyknąć
f.czasowniki nazywające czynności i procesy rozwijające się stopniowo:
rozhuśtać, rozboleć, rozchorować się, rozśpiewać się
g.czasowniki rezultatywno – afektywne
nachodzić się, spracować się, zasłuchać się
II.derywacja aspektowa
- I typu: myć > umyć, czytać > przeczytać, karmić > nakarmić
- II typu: zaprosić > zapraszać, puścić > puszczać, wygonić > wyganiać, umrzeć > umierać, opanować,
opanuje > opanowywać, opanowuje, przechować > przechowywać, odpłynąć >odpływać> odpływają
III.czasowniki odprzymiotnikowe
a.derywaty składniowe
-chory > chorować > choruje, skąpy > skąpić, wesoły > weselić się
b.derywaty znaczeniowe mutacyjne
-drewnieć, drewnieje, pienić się, kamienieć, parować
-proszkować, bratać
-szydełkować, siodłać, butelkować, nocować, zimować, fotografować
Gniazdo słowotwórcze - to rodzina słowotwórcza, czyli zbiór wyrazów pozostających względem
siebie w stosunku bezpośredniej lub pośredniej motywacji, zorganizowanych hierarchicznie wokół
centrum. Gniazdo słowotwórcze oprócz powiązań linearnych miedzy derywatami (łańcuchy
słowotwórcze) tworzą także pionowe powiązania w obrębie derywatów znajdujących się na tym
samym szczeblu (takcie derywacji)
Np. szeregi słowotwórcze sól > solić > posolić; słowo >słownik >słownikarz >słownikarstwo;
zdradzić > zdrajca > zdrajczyni
Takt – odległość dzieląca wyraz motywowany od motywującego
Słowo > słownik > słownictwo > słówko > wysłowić > słowny
Zrosty – wyrazy w których funkcje formantu pełni najczęściej akcent
-Zrosty w związku zgody – oba wyrazy maja ten sam przypadek, formę Białystok, Krasnystaw
-Zrosty w związku rządu – jeden wyraz wymaga konkretnej formy drugiego wyrazu: karygodny,
czcigodny, lekceważyć, Wielkanoc
Zestawienie – luźne polaczenie dwóch wyrazów nazywających jeden desygnat: zielona tablica, szybki
samochód, miła koleżanka
Skrótowce głoskowe – można traktować jako derywaty, można utworzyć z pierwszych liter (PO,
UJK), głosek (PAP, PiS, PANG), sylabowce (PAFAWAG)
SKŁADNIA
Dział gramatyki formułujący i opisujący przepisy łączenia ze sobą jednostek składniowych, aby
powstały sensowne i formalnie poprawne wypowiedzi, zgodnie z intencją komunikacyjna nadawcy.
Typy składni:
-semantyczna – zdania w danym języku powinny być poprawne pod względem znaczeniowym
-strukturalna – zdania poprawne pod względem formalnym
-szyku – zdania poprawne pod względem szyku
Grupa składniowa – (fraza) podstawowa jednostka składni będąca połączeniem leksemów, między
którymi zachodzi związek przynależności, rządu lub zgody: a. rzeczownikowa np. młodsza siostra, b.
czasownikowa np. mocno śpi, c. przyimkowa np. pod stołem, d. spójnikowa, np. ale jary, głodny jak
wilk
Zdanie – konstrukcja składniowa złożona z form leksemów, której jądro stanowi orzeczenie, każde
zdanie składa się z dwóch grup: grupy podmiotu i grupy orzeczenia
Związek – składniki zdania pozostające względem siebie w stosunku nierówno rzędnym, polegającym
na relacji: wyraz określany (nadrzędny) i wyraz określający (podrzędny)
Szereg – składniki zdania pozostające względem siebie w relacji równorzędnej
Składnik – każda forma odmiennej i nieodmiennej części mowy
Konstrukcja składniowa – połączenie co najmniej dwóch jednostek składniowych w których jedna
jest składniowo zależna od drugiej
Zdanie nierozwinięte – składa się z podmiotu i orzeczenia jednomiejscowego
Zdanie minimalne – zdanie złożone z podmiotu i orzeczenia oraz ich koniecznych określeń
Zdanie składowe – zdanie tworzące wraz z innym zdaniem zdanie złożone
Problem redukowalności członów zdania złożonego – zdania rozwinięte można zredukować do
zdań minimalnych
Wypowiedzenie – to grupa wyrazów powiązanych gramatycznie i znaczeniowo stanowiąca odrębny
komunikat
Typy wypowiedzeń
1.werbalne – maja orzeczenie wyrażone czasownikiem w formie osobowej lub nieosobowej
2.niewerbalne – nie zawierają czasownika w funkcji orzeczenia
a.dopuszczające możliwość wprowadzenia orzeczenia czasownikowego (równoważnik zdania)
b.niedopuszczające możliwości wprowadzenia czasownika
-zawiadomienia np. na etykietkach, szyldach, tytuły
-wykrzyknienia
Trzy porządki organizacji zdania:
-linearny, oparty na szyku, czyli następstwie jednych wyrazów po innych, składniki mogą zajmować
prepozycję lub postpozycje względem innego
-strukturalny oparty na konotacji i akomodacji (Jan przeczytał moja książkę)
-semantyczny – oparty na strukturze głębokiej i powierzchownej
Czasowniki czteromiejscowe – wymienić, przekonać
Czasowniki zero miejscowe – grzmieć, świtać, dnieć, jest zimno, jest gorąco, jest upał
Czasowniki jednomiejscowe – biegać, spać, potknąć się, leżeć, stać
Czasowniki trzymiejscowe – dawać, pożyczać, kazać, prosić
Akomodacja – przystosowanie składniowe polegające na tym, że dany leksem domaga się od
drugiego leksemu pojawienia się w odpowiedniej formie. Zjawisko to dotyczy przypadka, rodzaju,
liczby i osoby.
-akomodacja morfologiczna – wyraz podrzędny dostosowuje się do wyrazu nadrzędnego pod
względem określonej kategorii fleksyjnej np. młody chłopiec, młode dziewczyny (związek zgody);
czytam książkę, historia malarstwa (związek rządu)
-akomodacja słownikowa – wymaganie określonego wyrazu spójnika lub przyimka np. Dowiedział się
od Marii.
-akomodacja czysto składniowa –
*akomodacja aglutynacyjności (ruchome końcówki czasu przeszłego) np. Ty to zrobiłeś? > Tyś to
zrobił?
*akomodacja frazy zdaniowej (zachodzi w zdaniach złożonych, gdy w zdaniu złożonym jest
czasownik procesów mentalnych) np. Sadzę, że cię kocham.
ZDANIE POJEDYŃCZE
Podmiot
1.części mowy mogące pełnić funkcje podmiotu:
Rzeczownik, zaimek rzeczowny, bezokolicznik, zaimek wskazujący „to”, w definicjach
gramatycznych podmiotem może być każda cześć mowy wzięta w cudzysłów, podmiotem może być
również znak niejęzykowy.
2.przypadek w którym podmiot może wystąpić
Mianownik, dopełniacz (Ojca nie ma w domu), celownik (Piotrowi zrobiło się duszno), narzędnik (Z
mężami jest jak z bańkami mydlanymi)
3.typy struktury gramatycznej podmiotu
-jednowyrazowy
-wielowyrazowy
*złożony z co najmniej dwóch elementów a ich górna granica nie jest ustalona np. Mama, tata, siostra,
brat…..
*połączenie rzeczownika i określnika, którym mogą być różne części mowy np. liczebnik
(Czterdziestu pięciu zawodników stanęło na linii startu.)
*zdanie jeśli je cytujemy („Jeszcze Polska nie zginęła” to tytuł naszego hymnu)
4. stopień wyrażenia podmiotu
-oznaczony (wyrażony)
-domyślny
-brak podmiotu np. w zdaniach oznaczających zjawiska zachodzące w przyrodzie lub w formach
urzędowych
Orzeczenie
-proste – zaliczamy: formy czasu przeszłego utworzone od czasownika niedokonanego (będzie pisać) i
wyrazy onomatopeiczne
- złożone
*imienne (słowno – imienne) składa się z łącznika i orzecznika, łącznikiem mogą być czasowniki: być
stać się, zostać; zaimek „to” jeśli mamy przy nim jakieś określenia a orzecznikiem jest rzeczowniki, to
określeniem tym będzie przydawka.
*szeregowe składa się z łącznika i orzecznika ale kilku
*orzeczenie w formie zwrotu frazeologicznego (Hanka wyszła za mąż za milionera)
*orzeczenie modalne (Muszę iść)
*orzeczenie kompozycjonalne (myju, myju; gadu, gadu; pucu, pucu)
*orzeczenia podwójne (On tylko śpi, śpi i śpi)
Relacje między podmiotem a orzeczeniem
-orzeczenie jest wyrazem podrzędnym tylko względem podmiotu
-dominującą rolę w zdaniu pełni orzeczenie
-podmiot można zastąpić zaimkiem
-orzeczenie wyznacza kategorie semantyczną podmiotu
Przydawka - każde określenie rzeczownika
-przymiotna wyrażona przymiotnikiem lub częściami mowy pełniącymi funkcje przymiotnika
-rzeczowna występuje w dwóch wariantach: -związek zgody (przypadek, liczba i często rodzaj), -
związek rządu (brak zgody pod względem przypadka)
-przyimkowa wyraz podrzędny to przyimek, a nadrzędny to rzeczownik
-przysłówkowa wyraz nadrzędny rzeczownik, podrzędny przysłówek
-bezokolicznikowa – wyraz podrzędny to bezokolicznik
-rozwinięta – takie połączenie stałe którego nie możemy rozbić, wyrażona kilkoma elementami np.
dziewczyna o brązowych oczach
Dopełnienie – określenie czasownika
Bliższe (kiedy można przekształcić zdanie na stronę bierną) i dalsze (gdy nie można przekształcić
zdania na stronę bierną)
Okolicznik – określenie czasownika, wskazuje okoliczności opiera się na znaczeniu (miejsca, czasu,
sposobu, celu, przyczyny, stopnia, warunkowy, przyzwolenia, skutku, względu, okoliczności
towarzyszących)
Określenia predykatywne – niestandardowe części zdania określające i podmiot i orzeczenie
Modulatory – nie pełnią w zdaniach żadnej funkcji: już, jeszcze, rzeczywiście, naprawdę, nareszcie,
przecież, ewentualnie, istotnie, wciąż, tylko itp.
ZDANIE ZŁOŻONE
a.współrzędnie (jedno zdanie może istnieć bez drugiego)
-łączne ··· (i)
-przeciwstawne ····· (ale)
-rozłączne < ···> (albo, czy)
-wynikowe ·····> (więc)
-synonimiczne ······ (czyli)
b.podrzędnie (składa się ze zdań składowych, nadrzędnego z którego zadawane jest pytanie i
podrzędnego, które zawiera na to pytanie odpowiedź)
-przydawkowe jest określeniem rzeczownika ze zdania nadrzędnego odpowiada na pyt.: jaki?, który?,
czyj?, ile?, czego?, z czego? (Pies
1a
/ którego znaleźliśmy,
2
/ wrócił dziś rano
2a
/)
1a
:
2
:
1b
-okolicznikowe jest określeniem czasownika ze zdania nadrzędnego, odpowiada
na pytania: jak?, gdzie?, kiedy?, z jakiego powodu?, w jakim celu? (Myszy harcują,
1
/ bo kota nie
czują.
2
/)
1
2
-podmiotowe, pełni funkcję podmiotu w zdaniu nadrzędnym, odpowiada na pytanie kto?, co? (Kto pod
kim dołki kopie,
1
/ ten sam w nie wpada.
2
/)
1
2
-orzecznikowe, zawsze zawiera cząstkę „był taki”, odpowiada na pytanie: kim?, czym?, jaki jest? (Ten
obraz jest taki,
1
/ jak sobie go wyobrażałam./
2
)
1
2
-dopełnieniowe, jest określeniem czasownika ze zdania nadrzędnego, może być połączone spójnikiem
„że”, odpowiada na pytania przypadków zależnych (oprócz M. i W.) (Nie bój się,
1
/ że nie zdasz.
2
/)
1
2
