Od najdawniejszych czasów ludzie opowiadali sobie różne historie i historyjki, aby ubarwić sobie życie, lepiej zrozumieć pewne sprawy oraz stosunki międzyludzkie.

Bajka to nieodzowny element dzieciństwa każdego dziecka.

Kiedyś opowieści miały kształtować charakter młodego człowieka.

• A jak jest dzisiaj?

Myślę, że rodzice, czytając bajki swoim dzieciom nie zastanawiają się często głębiej nad sensem tych historyjek. Czytają je tylko po to, aby zająć czymś dziecko lub sprawić, aby wreszcie zasnęło. Dzieciom z XX wieku rzadko rodzice czytają bajki - nie mają na to czasu lub chęci - wolą po prostu posadzić malucha przed telewizorem, bo to lepszy sposób na zainteresowanie dziecka.

Ja, będąc małym dzieckiem, często miałam czytane różne baśnie i bajki. Moimi ulubionymi autorami byli bracia Grimm, Hans Christian Andersen i wiele innych.

Bajka – gatunek powstał w starożytnej Grecji, okolice VI w p.n.e.; jest to krótki utwór literacki zawierający morał (pouczenie), może być wierszowany, czasem żartobliwy. Morał może znajdować się na początku lub na końcu utworu albo wynikać z jego treści. Istotną cechą bajki jest alegoryczność. Bohaterami bajek mogą być ludzie, a także zwierzęta, przedmioty i zjawiska, które uosabiają typy ludzkie, cechy charakteru lub przeciwstawne poglądy i stanowiska.

Baśń (często mylona z bajką, krótkim wierszowanym utworem) – jeden z fantastycznych gatunków epickich, zazwyczaj niewielkich rozmiarów, odwołujący się zwykle do folkloru. Dominują w niej elementy fantastyki, opowiada o siłach nadprzyrodzonych, cudownych zdarzeniach, nadnaturalnych postaciach i zjawiskach. Jedną z ważniejszych cech baśni jest nieokreślony czas i miejsce akcji. Zawiera ludową mądrość, przedstawia wierzenia ludowe i magiczne; baśń może być osnuta na podaniach, legendach.

CYTAT:

Irena Słońska „Każdy, kto ma do czynienia z dziećmi, wie, że uwielbiają one baśnie. Kto umie je opowiadać, ma klucz do dziecięcych serc.”

Podstawowym kryterium oceny bajki, czy baśni są jej funkcje:

- kształcąca – właściwie dobrana bajka kształtuje w dziecku umiejętność biegłego czytania, zwłaszcza ze zrozumieniem przyswajanej treści oraz inspiruje go do czynnego słuchania podczas odczytu przez osobę dorosłą. Nie można pominąć w tym miejscu również zdolności poprawnego mówienia i fonetycznego odtwarzania zasłyszanych zwrotów, słów, czy zdań, które dziecko ćwiczy przy okazji wypowiadania się na temat przeczytanej lub wysłuchanej bajki. 

Funkcja kształcąca uobecnia się także w postaci udoskonalonej umiejętności plastycznej prezentacji elementów bajki, takich jak: rysowanie, malowanie, lepienie, itd.  

- wychowawcza – wartościowa bajka powinna poprzez swoje klarowne przesłanie moralne wpływać na budowanie zespołu pozytywnych cech charakteru przedszkolaka oraz zaszczepiać uznane w społeczeństwie za obowiązującą normę zasady moralne, etyczne i estetyczne.

Bajka winna być jednak pozbawiona przekazu okrucieństwa, przelewu krwi, czy postaw sadystycznych.

W przypadku wielu bajek funkcje wychowawcze łączą się z walorami poznawczymi.

Podstawową ich rolą w tym zakresie jest rozwijanie fantazji i ubogacanie wyobraźni małego przedszkolaka. Dziecko stara się samodzielnie śledzić przebieg baśniowej akcji oraz losy bohaterów w czytanym utworze, dzięki czemu samoistnie kreuje fantastyczne sytuacje i wydarzenia, które mieszczą się w konwencji magicznego świata marzeń.

- poznawcza – baśń/bajka uczy, bowiem małego czytelnika niedosłownego podejścia do literatury, czyli przekroczenia intelektualnej bariery, wkraczania w nieodkryte obszary znaczeń, metafor i innych zabiegów artystycznych. W ten sposób dziecko zaczyna rozumieć, że bajka nie musi być wyłącznie realistyczna, a poprzez świat czystej wyobraźni, wspartej fikcją literacką autora baśni, może lepiej zrozumieć wiele autentycznych problemów. Bajki wprowadzają je w świat roślin, zwierząt oraz ludzi, z ich typowymi cechami. Poznaje wzorce osobowe, prototypowe postacie dobra i zła.

Zaczyna postrzegać ludzkie zachowania oraz ich konsekwencje. Dowiaduje się, jakie wartości są cenione, poprzez jednoznaczne pokazanie, kogo i za co spotyka nagroda lub kara. Poznaje abstrakcyjne pojęcia, takie jak dobro, zło, sprawiedliwość, miłość, przyjaźń i wiele innych.

Ponadto w bajkach jasno i wyraźnie przedstawione są postacie męskie i żeńskie, dzięki czemu dziecko uczy się przypisanych im ról społecznych, odkrywając także swoje miejsce w społecznym systemie. Dzięki bajkom także poznaje język literacki, zapoznając się z jego bogactwem i nabywając umiejętność poprawnego wysławiania się.

- terapeutyczna

- emocjonalna – odgrywają istotną rolę w rozwoju emocjonalnym dzieci. W baśniowe przygody wplecione są różne życiowe sytuacje. Dziecko przeważnie utożsamia się z postacią głównego bohatera, towarzyszy mu w wędrówce, razem z nim przeżywa radość, strach, smutek czy ból, nawiązuje przyjaźnie, stawia czoła wrogom, podejmuje wyzwania, odpoczywa i bawi się. Dzięki tej identyfikacji zapoznaje się z całą gamą emocji, uczuć i postaw. Uczy się zachowań społecznych akceptowanych oraz tych, które są potępiane, form ekspresji emocji, sposobów reagowania w trudnych sytuacjach oraz zaspokajania różnych potrzeb.

TEKSTY
1. Wyczulenie na ludzką krzywdę – „Dziewczynka z zapałkami” H.Ch. Andersena.
2. Wiara w odmianę losu – „Kopciuszek" braci Grimm, „Brzydkie kaczątko” H. Ch. Andersena.
3. Strach przed czarownicami i wiara w triumf dobra – „Jaś i Małgosia” braci Grimm.
4. Prawda o przyjaciołach – „Przyjaciele” Ignacego Krasickiego.
5. Wykorzystywanie innych – „Czapla, ryby i rak” I. Krasickiego, „Lis i kozieł” A. Mickiewicza.
6. Nauka rozsądku i logicznego myślenia – „Trzeba by” Aleksandra Fredry.
7. Ciekawość prowadzi do... poparzenia – „Małpa w kąpieli” Aleksandra Fredry.

W XX wieku słowo „bajka” może oznaczać nie tylko utwór literacki, ale także film animowany. W dzieciństwie uczyłam się życia nie tylko z książek, ale też z kreskówek. Najczęściej były to „Smurfy”, „Muminki” lub „Bolek i Lolek”. W opowiastkach tych, bohaterowie także musieli pokonywać przeciwności i walczyć ze złem.

Myślę jednak, że kreskówki wyświetlane w czasach obecnych nie mają zbyt dużo walorów wychowawczych. Przedstawiana jest w nich głównie przemoc i niekiedy brutalna walka z wrogami.

• Jak duże znaczenie mają bajki i baśnie? Po co są bajki?

• Czy bez nich rzeczywiście nie mogłoby istnieć dzieciństwo, nie mógłby kształtować się charakter młodego człowieka?

Odpowiedzi jest wiele…

1. Bywają dni, kiedy zwykłe zabawki przestają już bawić. W takich chwilach rodziców przestają cieszyć mnożące się figle ich dzieci. Wtedy na pomoc przychodzą bajki.

2. Ale bajki są użyteczne jeszcze i w inny sposób. Stanowią one dla dziecka okazję to przebywania w bezpośredniej bliskości ojca lub matki, za którymi tak często tęsknią. A zwłaszcza dzisiaj dzieci mają rodziców coraz mniej. Powody są różne – praca zawodowa, brak zainteresowania problemami dziecka, czy choćby telewizja. Dzięki bajkom dziecko dozna szczęścia bliskości swojego rodzica. Bajka pomoże im zjednoczyć się duchowo, aby razem mogli obserwować i podziwiać świat, do którego ich ona przenosi. 

3. Oprócz tego bajki, rozumiane w tym najszerszym znaczeniu, będą wydatną pomocą w poszerzeniu wiadomości dziecka w określaniu i konkretyzowaniu jego pojęć.

4. Ale największa wartość bajek spoczywa w dziedzinie moralnej. Możemy chwalić lub negować postępowanie osób, albo uczłowieczonych rzeczy, wzbudzać w małych słuchaczu podziw lub sprzeciw w stosunku do ich charakteru i w ten sposób uczyć dziecko rozróżniania dobra od zła.

5. Bajka pomaga wychowywać dziecko, gdyż posiada swoje jednoznaczne dopowiedzenie – morał.

*Jeżeli po opowiedzeniu bajki dziecko samo postawi pytanie odnoszące się do postępowania osób lub upersonifikowanych postaci, co jest tym najlepszym przypadkiem, wówczas wychowawca ma najlepszą okazję do odpowiedniego, moralnego pouczenia.

*Jeśli dziecko nie pyta wówczas on sam może stworzyć taką sytuację. Głównie przez to, że zada dziecku pytania. Z odpowiedzi dziecka rodzi dowie się, co zrozumiało z treści bajki, co oceniło poprawnie, a co błędnie. Dalej prowadzić je będzie do podejmowania odpowiednich decyzji, które pomoże mu potem wprowadzić w życie.

6. Aby takie wspólne chwile rodziców z dziećmi osiągnęły swój cel, trzeba dbać o to, aby świat w przekazywanych bajkach był naprawdę bajkowy. Aby był dobry, piękny, aby to, co jest złe w końcu zmieniło się na dobre, aby nie było w nim zemsty, ale przebaczenie, a zamiast podstępu – prawda i szlachetność, nie strach i tchórzostwo, ale odwaga prowadząca do radosnego zwycięstwa. 

• Jaka bajka powinna być?

- prosty język, zaś słownictwo dostosowane do zdolności rozumienia słuchacza

- sposób jej opowiadania nie może być nudny, z tego powodu trzeba ją miejscami dramatyzować

- bajka dla najmłodszych ma być zwięzła, gdyż małe dziecko nie skupi długo swojej uwagi

Dygresja: Bajki nabierają dzisiaj szczególnej ważności. Żyjemy w czasie tzw. kultury technicznej, kultury dokładnie wytyczonych dróg, po których poruszamy się w domu i miejscu pracy, gdzie każdy z nas powinien w określonym czasie wypełnić swoje zadanie i otrzymać to, co mu się należy, gdzie o chorych troszczą się szpitale, o starców domy opieki społecznej, o dzieci szkoła, przedszkola i zakłady wychowawcze. 
W czasach, w których całe społeczeństwo zaczyna poruszać się jak maszyna: dokładnie, celowo, według określonego porządku. Ale jeżeli w niej coś się popsuje, pojawia się bolesny niedostatek tego, co nazywamy miłością, miłosierdziem, czy też pomocą braterską.

• Czy powinny powstać nowe bajki?

Podsumowanie:
Uważam, że każde dziecko powinno usłyszeć w swoim dzieciństwie, choć kilka bajek i baśni, a nie wychowywać się tylko na japońskich kreskówkach.
Bajka jest narzędziem służącym nadrzędnemu celowi, jakim jest edukacja. 
Może pomóc we wprowadzeniu ważnych treści wśród śmiechu i zabawy.
Odgrywa istotną rolę wykreowaniu osobowości człowieka, gdyż ma ogromny wpływ na dziecko w okresie, gdy się ona kształtuje pod warunkiem, że posługujemy się nią zgodnie z edukacyjnym modelem wzajemności.

BAJKOTERAPIA

M. Molicka wyodrębnia trzy rodzaje bajek terapeutycznych:

Relaksacyjna – posługuje się wizualizacją i ma na celu wyciszenie, uspokojenie, odprężenie mięśni, relaks.

Psychoedukacyjna – jej celem jest wprowadzenie pozytywnych zmian w zachowaniu dziecka. Wspiera proces wychowawczy przekazując wzory dobrych zachowań, poszerza samoświadomość, uczy radzenia sobie z trudną sytuacją.

Przeznaczona jest np. dla dziecka – leniuszka, bałaganiarza, łakomczuszka lub takiego, które nie chce jeść czy spać. Po przeczytaniu należy pokazać ilustracje i uzewnętrznić emocje oraz porozmawiać na temat uczuć bohaterów. Dzieci same powinny zinterpretować bajkę, aby nabrała dla nich znaczenia osobistego.

Psychoterapeutyczna – ma dłuższą i bardziej rozbudowaną fabułę, a głównym jej celem jest: dowartościowanie dziecka, danie wsparcia, zrozumienia i akceptacji. Ma również za zadanie przekazać wiedzę o sytuacji lękotwórczej i wskazać sposoby radzenia sobie z nią.

Autorzy bajek terapeutycznych:

Dzieci wychowujące się w środowisku dysfunkcyjnym są często nieśmiałe, czują lęk przed działaniem. Bajki pokazują świat, którego, na co dzień taki maluch nie doświadcza.  Dziecko słuchając przeróżnych opowieści identyfikuje się z bohaterem, odczuwając jednocześnie jego magiczną moc i samo to poczucie siły, magii czarów uwalnia je od lęku, daje siłę, by radzić sobie w niesprzyjającej życiowej sytuacji. Pokonując przeszkody, dziecko stopniowo uwalnia się od lęku.

Podobnie terapeutyczną rolę bajka może spełniać w stosunku do dziecka sprawiającego problemy wychowawcze.

Czytanie opowieści, w których bohaterowie zachowują się w określony sposób może sprawić, że dziecko zacznie utożsamiać się z postacią z bajki, przejmując jednocześnie reprezentowane przez nią pozytywne wzorce zachowania. Książka ze specjalnie opracowanymi przez psychologów opowieściami może być, więc niezwykle pomocna w procesie wychowania.

My też możemy pomóc dziecku:

Każdy rodzic może być autorem bajki terapeutycznej dla swojego dziecka. Gdy tylko malec wykazuje swoim zachowaniem lub werbalizuje konkretny problem, warto się temu przyjrzeć i na potrzeby chwili stworzyć własną bajkę.

*Dla tych, którzy tego nie potrafią, polecam zapoznanie się z istniejącymi już na rynku książki pozycjami i wybranie odpowiedniej dla własnego dziecka.

Jedno jest ważne – bajkowi bohaterowie, z którymi identyfikować się będzie nasze dziecko powinni być dobrzy i szanować każde stworzenie na świecie. Niezwykle istotny jest też w bajkach humor, który pozwala dziecku rozładować nagromadzone napięcie.

STWORZENIE RYMOWANKI DO OBRAZKA.

• Jak działa bajka w bajkoterapii?

Fenomen bajkoterapii polega głównie na tym, że bajka działa sama.

Podsumowując należy stwierdzić, że rola bajki w rozwoju dziecka jest przeogromna i niezastąpiona. Bajka jest pomocą w trudnym i długotrwałym procesie wychowania. Mogą z niej korzystać pedagodzy, nauczyciele, wychowawcy, terapeuci, ale również osoby bez wykształcenia pedagogicznego czy psychologicznego - rodzice lub opiekunowie. Należy ją stosować profilaktycznie, ponieważ przygotowuje na sytuację trudną, która może spotkać każde dziecko np.: wizyta u dentysty, śmierć ulubionego zwierzątka, lęk przed duchami, pojawienie się rywala w postaci brata czy siostry itp.

Bajki znakomicie redukują napięcia i lęki u współczesnych dzieci, pomagają radośniej żyć i wspierają w pokonywaniu różnych trudności pojawiających się w życiu małego człowieka.

Kompensują niedostatki, budują i odkrywają zasoby osobiste, dają siłę do radzenia sobie z trudnymi sytuacjami i lękami.