DOM Z FACJATĄ

Opowiadanie malarza

I

Było to sześć albo siedem lat temu, kiedy mieszkałem w jednym z powiatów guberni T., w gościnie u Biełokurowa, młodego ziemianina, który zazwyczaj wstawał bardzo wcześnie, chodził w chłopskiej kapocie, wieczorami pił piwo i wciąż się skarżył, że nigdzie i u nikogo nie znajduje zrozumienia. Biełokurow mieszkał w oficynie od ogrodu, a ja w starym dworze, w olbrzymiej sali z kolumnami, gdzie nie było żadnych mebli oprócz szerokiej kanapy, na której spałem, i stołu, na którym kładłem pasjansa. W staroświeckich piecach ciągle huczało, nawet przy najcichszej pogodzie, a podczas burzy trząsł się cały dom i zdawało się, że zaraz popęka na kawałki — było to dość przykre, zwłaszcza w nocy, kiedy we wszystkich dziesięciu oknach nagle zapalały się błyskawice.

Skazany przez los na ciągłą bezczynność, nie robiłem absolutnie nic. Całymi godzinami patrzyłem przez swoje okna na niebo, na ptaki, na aleje, czytałem wszystko, co mi przywożono z poczty, spałem. Czasem wychodziłem z domu i do późnej nocy włóczyłem się po okolicy.

Raz, wracając do domu, przypadkowo zabrnąłem do jakiegoś nieznanego dworu. Słońce już zachodziło, kwitnące żyto ogarniał wieczorny cień. Dwa rzędy starych, gęsto rosnących, bardzo wysokich świerków wznosiły się jak dwie jednolite ściany, tworząc posępną, ładną aleję. Bez trudu przekroczyłem ogrodzenie i zacząłem iść aleją, ślizgając się po igliwiu, które okrywało tu ziemię na cal. Było cicho, ciemno, tylko w górze, na samych wierzchołkach, migał gdzieniegdzie jaskrawozłoty blask i mienił się w pajęczynach wszystkimi kolorami tęczy. Świerkowe gałęzie rozlewały mocny, duszący zapach. Po chwili skręciłem w długą aleję lipową. I tu również ten sam widok opuszczenia i starości, zeszłoroczne listowie smętnie szeleściło pod nogami, cienie czaiły się w zmierzchu wśród drzew. Na prawo, w starym sadzie, śpiewała wilga wątłym głosikiem, jakby od niechcenia — pewnie też staruszka. Ale już i lipy się skończyły; minąłem biały dom z werandą i facjatą i przede mną niespodziewanie otworzył się widok na dworskie podwórze i wielki staw z budką kąpielową, z tłumem zielonych wierzb, z wioską na drugim brzegu, z wysoką wąską dzwonnicą, na której płonął krzyż w odblaskach zachodzącego słońca. Na chwilę ogarnął mnie czar rzeczy bliskich, bardzo znanych, jak gdybym cały ten obraz widział już kiedyś, w dzieciństwie.

A przed białą murowaną bramą, która prowadziła z podwórza w pole, przed staroświecką mocną bramą z lwami stały dwie młode dziewczyny. Jedna z nich, starsza, szczupła, blada, bardzo ładna, z całym snopem kasztanowatych włosów, z małymi, zaciętymi ustami, miała poważny wyraz twarzy i prawie nie zwróciła na mnie uwagi; druga, zupełnie jeszcze młodziutka, najwyżej osiemnastolatka, też szczupła i blada, o dużych ustach i dużych oczach, ze zdziwieniem spojrzała na mnie, kiedy mijałem bramę, powiedziała coś po angielsku i zawstydziła się, a mnie się wydało, że i obie te urocze twarze też znam od dawna. I wróciłem do domu z takim uczuciem, jakby przyśniło mi się coś bardzo miłego.

Wkrótce potem, pewnego południa, kiedyśmy z Biełokurowem przechadzali się koło domu, na podwórze, szeleszcząc kołami po trawie, wjechał powóz na gumach, w którym siedziała jedna z dwóch dziewcząt. Była to starsza. Przyjechała z listą składkową, żeby poprosić o datek dla pogorzelców. Nie patrząc na nas, bardzo poważnie i bardzo dokładnie powiadomiła, ile domów spłonęło we wsi Sijanowie, ilu mężczyzn, kobiet i dzieci straciło dach nad głową i co zamierza robić w najbliższym czasie komitet pomocy dla pogorzelców, którego członkiem jest właśnie ona. Podpisaliśmy listę, dziewczyna schowała ją i natychmiast zaczęła się żegnać.

— Zupełnie pan o nas zapomniał, Piotrze Pietrowiczu — powiedziała do Biełokurowa podając mu rękę. —Niech pan przyjedzie, a jeżeli monsieur N. (wymieniła moje nazwisko) zechce zobaczyć, jak mieszkają wielbiciele jego talentu, i też wybierze się do nas, to ja i mama będziemy się bardzo cieszyły.

Ukłoniłem się.

Kiedy odjechała, Biełokurow zaczął opowiadać o niej. Była to, jak wynikało z jego słów, dziewczyna z dobrego domu, panna Lidia Wołczaninowa; majątek, w którym mieszkała z matką i siostrą, nazywał się Szełkowka, podobnie jak wieś po drugiej stronie stawu. Ojciec Lidii zajmował kiedyś poważne stanowisko w Moskwie i umarł jako tajny radca. Wołczaninowowie, choć ludzie zamożni, mieszkali w Szełkowce stale, zimą i latem, i Lidia pracowała u siebie na wsi jako nauczycielka w szkole ziemstwa, zarabiając dwadzieścia pięć rubli miesięcznie. Wydawała na swoje potrzeby tylko tę sumę i była dumna, że żyje z własnej pracy.

— To ciekawa rodzina — powiedział Biełokurow. —

Musimy się do nich kiedyś wybrać. Sprawi im pan wielką przyjemność.

Którejś niedzieli przypomnieliśmy sobie o Wołczaninowach i poszliśmy do Szełkowki. Panie, to jest matka i obie córki, były w domu. Matka, Jekatierina Pawłowna, niegdyś chyba piękna kobieta, ale dziś ponad wiek rozlana, cierpiąca na zadyszkę, smutna, roztargniona, usiłowała bawić mnie rozmową o malarstwie. Dowiedziawszy się od córki, że mam być w Szełkowce, przypomniała sobie naprędce kilka moich pejzaży, które widziała na wystawach w Moskwie, i teraz zaczęła się dopytywać, co właściwie chciałem w nich wyrazić. Lidia albo Lida, jak nazywano ją w domu, częściej zwracała się do Biełokurowa niż do mnie. Poważna, bez cienia uśmiechu, pytała go, dlaczego nie pracuje w ziemstwie i dlaczego ani razu nie był na żadnym zebraniu.

— Nieładnie, proszę pana — mówiła z naganą. — Nieładnie. Wstyd.

— Słusznie, słusznie, Lido — przytakiwała matka. — Nieładnie.

— Cały nasz powiat znajduje się w ręku Bałagina — ciągnęła Lida zwracając się do mnie. — Bałagin jest prezesem zarządu, wszystkie stanowiska w powiecie porozdawał swoim bratankom i zięciom, w ogóle rządzi się, jak chce. Trzeba walczyć. Młodzież powinna stworzyć potężne stronnictwo, ale pan widzi, jaką mamy młodzież. Wstyd, Piotrze Pietrowiczu!

Młodsza siostra Żenia, póki mówiono o ziemstwie, nie odezwała się ani słowem. W poważnych rozmowach nie zabierała głosu, w domu jeszcze nie uważano jej za dorosłą i jak małe dziecko nazywano Misiunią, ponieważ kiedyś, w dzieciństwie, przezwała tak miss, swoją guwernantkę. Cały czas patrzyła na mnie z ciekawością, a kiedy oglądałem fotografie w albumie, tłumaczyła mi: ,,To wujek... To ojciec chrzestny..." i przesuwała paluszkiem po zdjęciach, jak dziecko dotykając mnie ramieniem — wtedy widziałem z bliska jej małe, ledwo rozkwitające piersi, warkocz i szczuplutkie ciało, mocno ściągnięte paskiem.

Graliśmy w krokieta i tenisa, chodziliśmy po ogrodzie, pili herbatę, potem długo siedzieli przy kolacji. Po mojej olbrzymiej, pustej sali z kolumnami czułem się dość dziwacznie w tym niedużym, przytulnym domu, gdzie nie było oleodruków na ścianach, gdzie służbę traktowano bardzo grzecznie, a dzięki obecności Lidy i Misiuni wszystko wydawało się młode i czyste, wszystko tchnęło dystynkcją. Przy kolacji Lida znów rozprawiała z Biełokurowem o ziemstwie, o Bałaginie, o biblioteczkach szkolnych. Była to żywa, szczera, ideowa dziewczyna, słuchałem jej z ciekawością, chociaż mówiła głośno i dużo, może dlatego, że była przyzwyczajona do nauczania w szkole. Za to mój Piotr Pietrowicz, który jeszcze zachował studencki zwyczaj sprowadzania każdej rozmowy do sporu, gadał nudno, długo i rozwlekle, wyraźnie chcąc zrobić wrażenie człowieka mądrego i postępowego. Przy jakimś nieostrożnym geście zawadził rękawem o sosjerkę i wylał sos, ale oprócz mnie nikt tego, zdaje się, nie zauważył.

Kiedy wracaliśmy do domu, było cicho i ciemno.

— Dobre wychowanie polega nie na tym, żeby nie wylewać sosu na obrus, ale na tym, żeby nie dostrzegać, jeżeli to ktoś zrobi — oświadczył Biełokurow i westchnął. — Tak, to wspaniała, inteligentna rodzina! Odzwyczaiłem się od zacnych ludzi, ach, jak się odzwyczaiłem! Bo ciągle te sprawy i sprawy! Sprawy!

Mówił o tym, jak ciężko trzeba pracować, gdy się chce zostać wzorowym rolnikiem. A ja myślałem: cóż to za ciężki i leniwy chłop! Kiedy mówił o czymś poważnie, ciągnął z wysiłkiem: „e-e-e-e", a pracował tak samo, jak mówił — powoli, stale spóźniając się ze wszystkim, nie dotrzymując terminów. Nie wierzyłem w jego sprawność już choćby dlatego, że listy, które dawałem mu do wysłania, całymi tygodniami nosił w kieszeni.

— A najgorsze jest to — mamrotał idąc koło mnie — najgorsze jest to, że człowiek haruje i w nikim nie znajduje zrozumienia. Żadnego zrozumienia!

II

Zacząłem bywać u Wołczaninowów. Zwykle siedziałem na dolnym stopniu werandy; dręczyło mnie niezadowolenie z siebie, żal mi było własnego życia, które przemijało tak szybko i jałowo, wciąż myślałem, że najchętniej wyszarpnąłbym sobie serce z piersi — takie było ciężkie. A tymczasem na werandzie rozmawiano, szeleściły suknie, szeleściły kartki książek. Wkrótce zacząłem uważać za rzecz normalną, że Lida w dzień przyjmuje chorych, rozdaje książki i często wychodzi na wieś z gołą głową, osłaniając się parasolką, a wieczorem głośno rozprawia o ziemstwie, o szkołach. I za każdym razem, gdy rozmowa wkraczała na tak poważne tematy, ta smukła, ładna, zawsze surowa dziewczyna z małymi, pięknie zarysowanymi ustami mówiła do mnie oschłym tonem:

— Pana to nie interesuje.

W ogóle nie cieszyłem się jej sympatią. Nie lubiła mnie za to, że byłem pejzażystą i w swoich obrazach nie odtwarzałem chłopskiej biedy, że najzupełniej nie obchodziły mnie, jak przypuszczała, te wszystkie sprawy, w które ona sama tak gorąco wierzyła. Pamiętam, że kiedyś nad brzegami Bajkalskiego Jeziora spotkałem Buriatkę na koniu — młodą dziewczynę w koszuli i spodniach z granatowej bawełny, zapytałem ją, czy nie sprzedałaby mi swojej fajki, a ona, rozmawiając ze mną, patrzyła z pogardą na mój kapelusz, na moją europejską twarz, szybko znudziła się rozmową, wrzasnęła na konia i odjechała galopem. Lida zupełnie tak samo gardziła mną, jako obcym. Na zewnątrz nigdy nie okazywała mi swojej niechęci, ale ja ją czułem i nieraz siedząc na dolnym stopniu werandy złościłem się i mówiłem, że leczenie chłopów, kiedy się nie jest lekarzem, to oszukaństwo i że łatwo wyświadczać dobrodziejstwa mając dwa tysiące dziesięcin.

A siostra Lidy, Misiunia, żyła bez żadnych trosk, podobnie jak ja, w kompletnej bezczynności. Natychmiast po wstaniu z łóżka zabierała się do książki i czytała na werandzie, wtulona w głęboki fotel, ledwo sięgając nóżkami podłogi, albo zaszywała się z książką w gąszcz lipowej alei, albo szła za bramę w pole. Czytała cały dzień, chciwie patrząc w książkę, i tylko czasami jej znużone, błędne oczy i mocno pobladła twarz zdradzały, jak to czytanie męczy jej umysł. Kiedy przychodziłem do Szełkowki, na mój widok czerwieniła się lekko, odkładała książkę i patrząc mi w twarz wielkimi oczami opowiadała z ożywieniem, co się zdarzyło w ciągu dnia: na przykład, że w czeladnej izbie zapaliły się sadze albo parobek złapał w stawie wielką rybę. Na codzień nosiła zazwyczaj jasną bluzeczkę i ciemnogranatową spódnicę. Razem chodziliśmy na spacery, zrywali wiśnie na konfitury, jeździli łódką i kiedy Żenia podskakiwała, żeby zerwać wiśnię, albo poruszała wiosłami, przez szerokie rękawy prześwitywały jej ręce, słabe i szczupłe. Czasem robiłem jakiś szkic, a ona stojąc obok przyglądała się z zachwytem.

Pewnej niedzieli pod koniec lipca przyszedłem do Wołczaninowów koło dziewiątej rano. Chodziłem po parku z dala od domu, szukałem borowików, których tego lata było bardzo dużo, i znaczyłem miejsca, żeby później zbierać razem z Żenią. Wiał ciepły wiatr. Widziałem, jak Żenia i jej matka, obie w jasnych świątecznych sukniach, przyszły z cerkwi i jak Żenia przytrzymywała kapelusz na wietrze. Potem słyszałem, jak na werandzie podano herbatę.

Dla mnie, człowieka bez trosk o jutro, pragnącego usprawiedliwić swoją wieczną bezczynność, te letnie niedzielne poranki w rosyjskich dworach zawsze miały wyjątkowy urok. Kiedy zielony ogród jeszcze mokry od rosy pławi się w słońcu i cały promienieje szczęściem, kiedy przed domem pachną rezedy i oleandry, a młodzież właśnie wróciła z cerkwi i pije herbatę w ogrodzie, kiedy wszyscy są ładnie ubrani, weseli i kiedy się wie, że ci piękni, zdrowi, syci ludzie nic nie będą robili jak dzień długi, to chciałoby się, żeby całe życie było właśnie takie. I teraz też myślałem to samo i błądziłem po ogrodzie, a byłbym gotów błądzić tak bez celu i bez troski cały dzień, całe lato.

Przyszła Żenia z koszykiem; na jej twarzy malowała się pewność czy przeczucie, że znajdzie mnie w ogrodzie. Zbieraliśmy grzyby, gawędziliśmy i Żenia pytając mnie o cokolwiek wysuwała się do przodu, żeby zajrzeć mi w twarz.

— U nas na wsi wczoraj stał się cud — powiedziała. — Kulawa Piełagieja cały rok była chora, żadni lekarze nie pomogli ani lekarstwa, a wczoraj jedna starucha coś naszeptała i przeszło.

— To nieważne — odparłem. — Nie należy szukać cudów tylko tam, gdzie są choroby i staruchy. Czyż zdrowie to nie cud? A samo życie? Wszystko, co jest niezrozumiałe, to właśnie cud.

— A czy pan się nie boi tego, co niezrozumiałe?

— Nie. Do zjawisk, których nie rozumiem, podchodzę śmiało, nie poddaję się. Czuję się wyższy od nich. Człowiek powinien odczuwać swoją wyższość nad lwem, tygrysem, gwiazdą, nad całą przyrodą, nawet nad tym, co niezrozumiałe, co wydaje się cudem, bo inaczej nie jest człowiekiem, tylko myszą, która boi się własnego cienia.

Żenia myślała, że jako malarz wiem bardzo dużo i umiem bezbłędnie odgadnąć to, czego nie wiem. Pragnęła, żebym wprowadził ją w świat rzeczy pięknych i wiecznych, w ten lepszy świat, w którym według niej byłem zadomowiony, i dlatego mówiła ze mną o Bogu, o wiecznym życiu, o tym, co niezwykłe. I ja ani przez chwilę nie wierząc, żeby moja osobowość i moja wyobraźnia miały po śmierci ulec zagładzie, odpowiadałem: „Tak, ludzie są nieśmiertelni". „Tak, przed nami jest wieczne życie". A ona słuchała, wierzyła i nie żądała dowodów.

Kiedy zawróciliśmy do domu, nagle zatrzymała się i rzekła:

— Nasza Lida to wyjątkowy człowiek, prawda? Ogromnie ją kocham, dla niej mogłabym w każdej chwili poświęcić życie. Ale niech pan powie — Żenia dotknęła palcem mojego rękawa — niech pan powie, dlaczego pan ciągle się z nią sprzecza? Dlaczego pan się irytuje?

— Dlatego, że ona nie ma racji. Żenia przecząco potrząsnęła głową, jej oczy zaszły łzami.

— To nie do pojęcia! — powiedziała.

A Lida właśnie w tej chwili wróciła do domu i teraz stojąc przed gankiem ze szpicrutą w ręku, smukła, ładna, oświetlona jaskrawym słońcem, wydawała parobkowi jakieś rozkazy. W pośpiechu, rozmawiając głośno, przyjęła kilku chorych; potem z miną zaabsorbowaną i energiczną chodziła po pokojach otwierając to jedną szafę, to drugą, wybiegała na facjatę; szukano jej długo, wołano na obiad, przyszła jednak dopiero wtedy, gdyśmy już zjedli zupę. Nie wiedzieć czemu pamiętam te wszystkie, drobne szczegóły i mam do nich sentyment, zresztą cały ten dzień pamiętam bardzo dobrze, mimo że nic szczególnego nie zaszło. Po obiedzie Żenia czytała leżąc na fotelu, a ja siedziałem na dolnym stopniu werandy. Milczeliśmy. Obłoki zaciągnęły całe niebo, zaczął kropić drobny deszcz. Było gorąco, wiatr dawno ustał i zdawało się, że ten dzień nigdy się nie skończy. Na werandę wyszła pani Wołczaninowa, zaspana, z wachlarzem w ręku.

— Ach, mamo — powiedziała Żenia całując jej dłoń — przecież ci szkodzi spanie po obiedzie.

Obie się wprost ubóstwiały. Kiedy jedna wychodziła do ogrodu, druga już stała na werandzie i wpatrując się w gąszcz drzew wołała: ,,Hop-hop, Żeniu!" albo „Mamo, gdzieś ty?" Modliły się zawsze razem, jednakowo wierzyły w Boga i rozumiały się doskonale nawet bez słów. Stosunek do ludzi też miały podobny. Matka równie szybko przyzwyczaiła się i przywiązała do mnie; gdy przez parę dni nie pokazywałem się we dworze, zaraz posyłała kogoś z zapytaniem, czy jestem zdrów. Na moje szkice też patrzyła z zachwytem, równie szczerze, z tą samą wylewnością, co Misiunia, opowiadała o wszystkim, co się zdarzyło, a nieraz nawet zwierzała mi się z sekretów rodzinnych.

Dla swojej starszej córki Wołczaninowa niewątpliwie czuła jakiś korny podziw. Lida nie uznawała pieszczot, mówiła tylko o poważnych sprawach, żyła własnym, odrębnym życiem i osoba jej dla matki i młodszej siostry była podobnie święta i nieco tajemnicza, jak dla marynarzy admirał, który ciągle siedzi w swojej kajucie.

— Nasza Lida to niezwykły człowiek — często mówiła matka. — Prawda?

I teraz, kiedy kropił deszczyk, też rozmawialiśmy o Lidzie.

— To niezwykły człowiek — powiedziała matka i dodała po cichu, tonem spiskowca, oglądając się z przestrachem. — Takich ze świecą nie znajdziesz, chociaż, wie pan, zaczynam się trochę niepokoić. Szkoły, apteczki, książki, wszystko pięknie, ale po co ta przesada? Ona przecież ma już dwudziesty czwarty rok, czas pomyśleć o sobie. Z tymi książkami i apteczkami ani się obejrzy, jak życie przeminie... Powinna wyjść za mąż.

Żenia blada od czytania, ze wzburzonymi włosami podniosła głowę i patrząc na matkę powiedziała jakby do siebie:

— Mamo, na wszystko wola boska!

I znów utonęła w książce.

Przyszedł Biełokurow w kapocie i haftowanej koszuli. Graliśmy w krokieta i tenisa, potem, kiedy się ściemniło, długo siedzieliśmy przy kolacji i Lida znów mówiła o szkołach, o Bałaginie, który zagarnął w swoje ręce cały powiat. Tego wieczora wyniosłem od Wołczaninowów wspomnienie ogromnie długiego świątecznego dnia i smutną świadomość, że wszystko się kończy na tym świecie, choćby trwało jak najdłużej. Żenia odprowadziła nas do bramy i może dlatego, że cały dzień od rana do wieczora spędziliśmy razem, nagle poczułem, że już mi bez niej tęskno i że cała ta sympatyczna rodzina jest dla mnie bliska; po raz pierwszy tego lata zachciało mi się malować.

— Niech pan powie, dlaczego żyje pan tak nieciekawie, tak bezbarwnie? — zapytałem Biełokurowa idąc z nim do domu. — Moje życie jest nudne, ciężkie, jednostajne, bo, wiadomo, jestem malarzem, dziwakiem, mnie od najmłodszych lat gryzie zazdrość, niezadowolenie z siebie, niewiara w swoją pracę, jestem biedny, jestem włóczęgą, ale pan, pan, zdrowy, normalny człowiek, właściciel ziemski — dlaczego pan żyje tak nieciekawie, tak mało żąda od życia? Dlaczego na przykład do tej pory nie zakochał się pan w Lidzie albo w Żeni?

— Pan zapomina, że kocham inną kobietę — odpowiedział Biełokurow.

Dotyczyło to jego przyjaciółki, Lubowi Iwanowny, która mieszkała z nim w oficynie. Co dzień widziałem tę damę, bardzo tęgą, pulchną, ważną, podobną do spasionej gęsi — spacerowała po ogrodzie w stroju ludowym z koralami, zawsze z parasolką, a służba co chwila prosiła ją to na obiad, to na podwieczorek. Przed kilku laty Lubow Iwanowna wynajęła dla siebie na lato jedną z oficyn, a potem została u Biełokurowa chyba do końca życia. Była starsza od niego o dziesięć lat i trzymała go tak krótko, że on wychodząc z domu musiał ją prosić o pozwolenie. Ta dama często szlochała męskim głosem, wtedy upominałem ją przez służbę, żeby się uspokoiła, bo inaczej natychmiast się wyprowadzę — i uspokajała się.

Kiedyśmy przyszli do domu, Biełokurow usiadł na kanapie zamyślony, z pochmurną twarzą, a ja zacząłem krążyć po sali pełen łagodnego wzruszenia, jak zakochany. Chciało mi się mówić o Wołczaninowach.

— Lida może się zakochać tylko w działaczu ziemskim, który podobnie jak ona myśli wyłącznie o szkołach i szpitalach — powiedziałem. — Ach, dla takiej dziewczyny warto nie tylko zostać działaczem ziemskim, ale nawet, jak w bajce, zedrzeć żelazne buty. A Misiunia? Co za cudo ta Misiunia!

Biełokurow ciągnąc jak zwykle ,,e-e-e-e..." zaczął rozprawiać o chorobie naszego wieku — pesymizmie. Mówił z dużą pewnością siebie i takim tonem, jakbym się sprzeczał. Setki wiorst monotonnej, wypalonej, stepowej pustki nie mogą przyprawić o taką melancholię jak jeden człowiek, który siedzi, gada i Bóg raczy wiedzieć, kiedy wyjdzie.

— Cała rzecz nie w pesymizmie ani optymizmie — mruknąłem ze złością — tylko w tym, że dziewięćdziesięciu dziewięciu ludzi na stu nie ma oleju w głowie.

Biełokurow wziął to do siebie, obraził się i wyszedł.

III

_ W Małoziomowie bawi książę, masz od niego pozdrowienia — mówiła Lida do matki wróciwszy skądś do domu i zdejmując rękawiczki. — Opowiadał dużo ciekawych rzeczy... Obiecuje, że na zjeździe gubernialnym znów poruszy sprawę punktu sanitarnego w Małoziomowie, ale powiada: słaba nadzieja. — I dodała zwracając się do mnie: — Przepraszam pana, wciąż zapominam, że to pana nie interesuje.

Ogarnęła mnie irytacja.

— Dlaczego nie interesuje? — powiedziałem wzruszając ramionami. — Pani nie raczyła zapytać mnie o zdanie, ale ja panią zapewniam, że mnie ta sprawa bardzo interesuje.

— Tak?

— Tak. Uważam, że punkt sanitarny w Małoziomowie w ogóle nie jest potrzebny.

Moje rozdrażnienie udzieliło się Lidzie; spojrzała na mnie, zmrużyła oczy i spytała.

— Więc co jest potrzebne? Pejzaże?

— Pejzaże też nie. W ogóle nic nie jest potrzebne. Zdjęła w końcu rękawiczki i otworzyła gazetę, którą właśnie przywieziono z poczty; po chwili rzekła półgłosem, wyraźnie hamując gniew:

— W zeszłym tygodniu umarła przy porodzie Anna, a gdyby w pobliżu był punkt sanitarny, żyłaby dalej.

Nawet panowie pejzażyści, jak sądzę, powinni mieć jakiś pogląd na tę sprawę.

— Mam na tę sprawę pogląd całkiem określony, zapewniam panią — odpowiedziałem, a Lida zasłoniła się gazetą, jakby nie chcąc słuchać. — Uważam, że w istniejących warunkach wszelkie punkty sanitarne, szkoły, biblioteczki, apteczki służą jedynie sprawie ujarzmienia. Lud jest spętany olbrzymim łańcuchem, a wy, zamiast rozbijać ten łańcuch, tylko dodajecie nowe ogniwa — taki jest mój pogląd, proszę pani.

Lida spojrzała na mnie i uśmiechnęła się drwiąco, a ja mówiłem dalej, starając się uchwycić swoją przewodnią myśl:

— To nieważne, że Anna umarła przy porodzie, ważne jest to, że te wszystkie Anny, Mawry, Piełagieje harują od świtu do nocy, tracą zdrowie w morderczej pracy, całe życie drżą o swoje głodne, chorowite dzieci, boją się śmierci i chorób, całe życie się leczą, przedwcześnie więdną, przedwcześnie się starzeją i umierają w brudzie i smrodzie; dzieci ich dorastając podejmują tę całą zabawę od początku i tak płyną stulecia, i miliardy ludzi żyją gorzej od bydląt, tylko dla kawałka chleba, w ciągłym strachu. A najokropniejsze jest to, że nie mają ani chwili czasu, aby pomyśleć o swojej duszy stworzonej na obraz i podobieństwo boskie; głód, zimno, zwierzęcy strach, praca ponad siły jak śniegowe lawiny zagrodziły im wszystkie drogi do aktywności duchowej, właśnie do tej jedynej rzeczy odróżniającej człowieka od zwierzęcia, jedynej, dla której warto żyć. Spieszycie im na pomoc ze szpitalami i szkołami, ale przez to nie wyzwalacie ich z pęt, przeciwnie, nakładacie jeszcze większe ciężary, bo ucząc ich nowych pojęć wątpliwej wartości, zwiększacie ich potrzeby; pomijam już to, że za plastry i za książki muszą płacić ziemstwu, czyli więcej harować.

— Nie chcę się z panem sprzeczać — odparła Lida odkładając gazetę. — Już to nieraz słyszałam. Powiem jedno: nie wolno siedzieć z założonymi rękami. To prawda, że nie wybawimy ludzkości, może nawet często popełniamy błędy, ale robimy wszystko, na co nas stać, i oczywiście mamy rację. Najwyższym i najświętszym celem człowieka oświeconego jest służba dla bliźnich, staramy się właśnie służyć, jak umiemy. Panu to się nie podoba, cóż, trudno, przecież wszystkim nie dogodzisz.

— Słusznie, słusznie, Lido — powiedziała matka. W obecności Lidy zawsze czuła się onieśmielona i za każdym słowem patrzyła na nią z lękiem, bojąc się powiedzieć coś niepotrzebnego; nigdy nie przeczyła córce, tylko wciąż przytakiwała: słusznie, słusznie, Lido.

— Piśmienność chłopów, czytanki z żałosnymi morałami i przypowiastkami i punkty sanitarne nie mogą zmniejszyć ciemnoty ani śmiertelności, podobnie jak światło z pani okien nie może oświetlić tego wielkiego ogrodu — powiedziałem. — Nic nie dajecie tym ludziom, a wkraczając samowolnie w ich życie stwarzacie tylko nowe potrzeby, czyli nowe konieczności pracy.

— Ach, Boże, przecież trzeba coś robić! — powiedziała Lida cierpko i po jej tonie było znać, że moje rozumowania uważa za śmieszne, że nimi gardzi.

— Trzeba uwolnić ludzi od ciężkiej pracy fizycznej — odparłem. — Trzeba zmniejszyć ich jarzmo, dać im odetchnąć, żeby nie spędzali całego życia przy garach, baliach i harówce na polu, ale żeby mieli czas pomyśleć o duszy, o Bogu, żeby mogli wykorzystać w pełni swoje duchowe zdolności. Powołaniem każdego człowieka jest działalność duchowa, ciągłe szukanie prawdy i sensu życia. Uwolnijcie ich od ordynarnej, bydlęcej pracy, dajcie im poczucie wolności i wtedy zobaczycie, co to właściwie za kpina te książki i apteczki. Jeśli człowiek ma świadomość swego istotnego powołania, zaspokoić go może tylko religia, nauka, sztuka, ale nie te głupstwa.

— Uwolnić od pracy? — uśmiechnęła się Lida. — Czyż to możliwe?

— Tak. Niech każdy z nas weźmie na siebie cząstkę ich pracy. Gdybyśmy wszyscy, mieszkańcy wsi i miast, wszyscy bez wyjątku rozdzielili między siebie całą pracę, którą ludzkość musi wykonać dla zaspokojenia swoich potrzeb fizycznych, to każdemu z nas zajęłoby to najwyżej do dwóch albo trzech godzin dziennie. Przypuśćmy na chwilę, że my wszyscy, i biedni, i bogaci, pracujemy tylko po trzy godziny dziennie, a pozostały czas mamy wolny. Przypuśćmy jeszcze, że my, aby jak najmniej zależeć od potrzeb ciała i jak najmniej pracować, wynajdujemy maszyny wykonujące za nas pracę, że staramy się zmniejszyć nasze potrzeby do minimum. Hartujemy się, hartujemy nasze dzieci, żeby nie bały się zimna i głodu, nie drżymy o ich zdrowie, jak drżą Anna, Mawra i Piełagieja. Przypuśćmy, że nie leczymy się, nie zakładamy aptek, fabryk tytoniowych, browarów — ile nam pozostanie wolnego czasu! Wszyscy wspólnie poświęcamy ten czas sztukom i naukom. Jak nieraz chłopi całą gminą naprawiają gościniec, tak i my wszyscy razem, wspólnymi siłami szukalibyśmy prawdy i sensu życia i — jestem tego pewien — prawda zostałaby znaleziona bardzo szybko, człowiek by się uwolnił od tej ciągłej dręczącej, przeraźliwej trwogi, może nawet zwalczyłby śmierć.

— A jednak pan sam sobie przeczy — zauważyła Lida. — Mówi pan: nauka, nauka, i równocześnie neguje powszechną umiejętność czytania.

— Umiejętność czytania, kiedy chłop ma możność czytać tylko szyldy na karczmach i bardzo rzadko książki, których i tak nie rozumie, taka umiejętność czytania utrzymuje się u nas od czasów Ruryka. Gogolowski Pietruszka dawno już czyta, a tymczasem wieś jak była ciemna za Ruryka, tak jest ciemna do dziś. Nie chodzi o umiejętność czytania, tylko o swobodę, żeby człowiek mógł jak najszerzej wykazać swoje duchowe zdolności. Nie szkoły są potrzebne, tylko uniwersytety.

— Pan przecież medycynę też przekreśla?

— Też. Medycyna byłaby może potrzebna do badania chorób jako zjawiska przyrody, ale nie do leczenia. Jeśli już leczyć, to nie choroby, tylko ich przyczyny. Usuńmy główną przyczynę — pracę fizyczną — i nie będzie chorób. Nie uznaję nauki, która leczy — mówiłem w podnieceniu. — Nauka i sztuka, gdy są prawdziwe, nie mają celów doraźnych czy osobistych, ale ogólne i wieczne — szukanie prawdy i sensu życia, szukanie Boga, duszy, bo jeżeli naukę i sztukę przypina się do potrzeb chwili, do apteczek i biblioteczek, one tylko komplikują, tylko utrudniają życie. Mamy sporo lekarzy, farmaceutów, prawników, teraz mamy nawet sporo ludzi piśmiennych, ale zupełnie nie mamy biologów, matematyków, filozofów, poetów. Cały rozum ludzki, całą duchową energię pochłania bez reszty zaspokajanie doraźnych, przemijających potrzeb... Uczeni, pisarze i artyści pracują aż miło, przy ich łaskawej pomocy życiowe wygody rosną w szybkim tempie, potrzeby ciała są coraz większe, ale prawda jest wciąż bardzo daleko, człowiek wciąż pozostaje najdrapieżniejszym, najbardziej nieczystym zwierzęciem i wszystko prowadzi ku temu, że przeważająca większość ludzkości w końcu się zdegeneruje i zatraci wszelką żywotność. W takich warunkach życie artysty nie ma sensu, a im jest bardziej utalentowany, tym dziwaczniej wygląda jego rola, ponieważ na dobrą sprawę artysta pracuje wyłącznie dla rozrywki drapieżnego, nieczystego zwierzęcia i tym samym wspiera istniejący porządek rzeczy. Dlatego nie chcę pracować i nie będę... Nic nie trzeba robić i niech piekło pochłonie ten świat!

— Misiuńko, wyjdź — powiedziała Lida do siostry obawiając się widocznie demoralizującego wpływu moich słów dla tak młodej dziewczyny.

Żenia spojrzała żałośnie na siostrę, na matkę i wyszła.

— Takie śliczne rzeczy mówi się zwykle wtedy, gdy się chce usprawiedliwić swoją obojętność — oznajmiła Lida. — Łatwiej jest przekreślać potrzebę szpitali i szkół, niż leczyć i uczyć.

— Słusznie, słusznie, Lido — przytaknęła matka.

— Pan grozi, że nie będzie pracował — mówiła Lida. — Widocznie swoje prace ceni pan bardzo wysoko. Zresztą dość tych sporów i tak się nie dogadamy, bo ja najmarniejszą z tych biblioteczek i apteczek, o których pan odzywa się tak lekceważąco, stawiam wyżej niż wszystkie pejzaże na świecie. — I od razu zwróciła się do matki już zupełnie innym tonem: — Książę bardzo zmizerniał i schudł od czasu, kiedy był u nas. Radzą mu jechać do Vichy.

Opowiadała matce o księciu, żeby nie rozmawiać ze mną. Policzki jej płonęły; chcąc ukryć wzburzenie, nisko, jak osoba o krótkim wzroku, pochyliła się nad gazetą i udała, że czyta. Moja dalsza obecność byłaby dla niej uciążliwa. Pożegnałem się i poszedłem do domu.

IV

Na dworze było cicho; wieś po drugiej stronie stawu już spała, nigdzie ani światełka, tylko na powierzchni wody ledwo lśniły słabe odbicia gwiazd. Przed bramą z lwami nieruchomo stała Żenia czekając, żeby mnie odprowadzić.

— Na wsi wszyscy śpią — powiedziałem do niej usiłując dojrzeć w mroku jej twarz i zobaczyłem wpatrzone we mnie wielkie, zmartwione oczy. — I szynkarz, i koniokrady śpią snem sprawiedliwego, a my, porządni ludzie, złościmy się i sprzeczamy.

Była smutna sierpniowa noc — smutna, bo już zawiewało jesienią, wschodzący za szkarłatnym obłokiem księżyc ledwo-ledwo oświetlał drogę i ciemne oziminy na polach. Co chwila spadały gwiazdy. Żenia szła koło mnie drogą i starała się nie patrzeć na niebo, żeby uniknąć widoku spadających gwiazd, które ją nie wiadomo czemu przerażały.

— Myślę, że pan ma rację — powiedziała drżąc od powiewu wilgoci. — Gdyby ludzie, wszyscy wspólnie zaczęli żyć duchowym życiem, to wkrótce poznaliby wszystko.

— Oczywiście. Jesteśmy stworzeniami wyższego rzędu, gdybyśmy więc istotnie zdali sobie sprawę z potęgi ludzkiego geniuszu i żyli wyłącznie dla celów wyższych, w końcu bylibyśmy szczęśliwi jak bogowie. Ale to nie nastąpi nigdy — ludzkość się zdegeneruje i po geniuszach śladu nie zostanie.

Kiedy bramy już nie było widać, Żenia zatrzymała się i pośpiesznie uścisnęła mi rękę.

— Dobranoc — powiedziała drżąc; jej ramiona były osłonięte tylko cienką bluzką i dlatego kuliła się z zimna. — Do jutra.

Lęk mnie ogarnął na myśl, że zostanę sam, zirytowany, niezadowolony z siebie i ze świata, i już także starałem się nie patrzeć na spadające gwiazdy.

— Niech pani pobędzie ze mną jeszcze chwilkę — powiedziałem. — Proszę.

Kochałem Żenię. Pewnie kochałem ją za to, że zawsze spotykała mnie i odprowadzała, że patrzyła na mnie czule, z zachwytem. Jak wzruszająco piękna była jej blada twarz, jej szczupła szyja, szczupłe ręce, słabość, bezczynność, książki... A umysł? Podejrzewałem, że ma umysł nieprzeciętny, byłem oczarowany szerokością jej poglądów, może dlatego, że na wszystko patrzyła inaczej niż surowa, ładna Lida, która mnie nie lubiła. Podobałem się Żeni jako malarz, podbiłem jej serce talentem i namiętnie pragnąłem malować tylko dla niej, i widziałem ją w marzeniu jako moją maleńką królową, co razem ze mną będzie władała tymi drzewami i polami, mgłą i zorzą, całą przyrodą tak cudowną i urzekającą, wśród której mimo wszystkich uroków czułem się do tej chwili beznadziejnie samotny i niepotrzebny.

— Jeszcze chwilę — prosiłem. — Błagam. Zdjąłem płaszcz i okryłem jej zziębnięte ramiona; w obawie, że będzie wyglądać śmiesznie i brzydko w męskim płaszczu, roześmiała się i zrzuciła go, a ja wtedy uścisnąłem ją i osypałem pocałunkami jej twarz, ramiona, ręce.

— Do jutra! — szepnęła i nieśmiało, jakby bojąc się spłoszyć ciszę nocy, przytuliła się do mnie. — My nie mamy przed sobą żadnych sekretów, muszę więc powiedzieć wszystko mamie i siostrze... Boję się! Mama to nic, mama lubi pana, ale Lida!

Pobiegła ku bramie.

— Do widzenia! — zawołała z daleka. I jeszcze przez parę minut słyszałem, jak biegła. Nie chciało mi się iść do domu, zresztą nie było po co.

Chwilę stałem w zadumie, potem zawróciłem powoli, żeby jeszcze raz spojrzeć na dom, gdzie mieszka Żenia, miły, stary, naiwny dom, który, zdawało się, patrzał na mnie oknami swej facjaty jak dwojgiem oczu, patrzał i rozumiał mnie. Minąłem werandę, usiadłem na ławce pod starym wiązem przy placyku tenisowym i z ciemności spojrzałem na dom. W oknach facjaty, gdzie był pokój Misiuni, zabłysło jaskrawe światło, potem spokojne, zielone: lampę zasłonięto abażurem. Za oknami poruszyły się cienie... Miałem serce pełne tkliwości, spokoju i zadowolenia z siebie, zadowolenia, że jednak potrafiłem zapalić się i zakochać, ale równocześnie dokuczała mi natrętna myśl, że w tej samej chwili, o kilka kroków ode mnie, w jednym z pokojów starego domu siedzi Lida, która nie lubi mnie, może nienawidzi. Czekałem ciągle na ławce, czy nie wyjdzie Żenia, wsłuchiwałem się w każdy szmer i zdawało mi się, że na facjatce rozmawiają.

Upłynęło około godziny. Zielone światło zgasło, cieni już nie było widać. Księżyc stał wysoko nad domem i oświetlał uśpiony ogród, ścieżki; na klombie przed werandą georginie i róże były całkiem widoczne i zdawało się, że wszystkie są w jednym kolorze. Zrobiło się bardzo zimno. Wyszedłem z ogrodu, zabrałem mój porzucony na drodze płaszcz i powlokłem się do domu.

Kiedy następnego dnia po południu przyszedłem do Szełkowki, oszklone drzwi na ogród były szeroko otwarte. Usiadłem na werandzie, wyczekując, aż w jednej z alei czy na placu za kwietnikiem ukaże się Żenia albo z pokójów dobiegnie jej głos; potem zajrzałem do salonu, do jadalni. Nigdzie żywej duszy. Poszedłem długim korytarzem do przedpokoju i znów wróciłem. W korytarzu było kilkoro drzwi i za którymiś z nich rozbrzmiewał głos Lidy.

— Trafił się... kiedyś... — mówiła donośnie i przeciągle, najwidoczniej dyktując — kiedyś wronie sera kawałeczek... Trafił się... kiedyś... Kto to? — zawołała nagle usłyszawszy moje kroki.

— To ja.

— A! Przepraszam, nie będę mogła wyjść do pana, bo mam lekcję z Daszą.

— Czy Jekatierina Pawłowna jest w ogrodzie?

— Nie, dziś rano wyjechała z siostrą pod Penzę, do cioci. A w zimie pewnie pojadą za granicę — dodała po chwili. — Trafił się kiedyś... wro-onie sera kawałe-eczek... Napisałaś?

Wyszedłem do przedpokoju i stanąłem, bezmyślnie wpatrując się w staw, w wieś, a zza drzwi dobiegało:

— Sera kawałeczek... Trafił się wronie sera kawałeczek...

I opuściłem dom z facjatą, idąc tą samą drogą, jaką przyszedłem tu po raz pierwszy, tylko w odwrotnym porządku: najprzód przez podwórze i ogród, koło werandy, potem lipową aleją... Tam dopędził mnie jakiś chłopak i wręczył zapisaną kartkę. ,,Powiedziałam wszystko siostrze, żąda, żebyśmy się rozstali — przeczytałem. — Nie potrafię martwić jej nieposłuszeństwem. Wierzę, że Bóg da panu szczęście, a mnie proszę wybaczyć. Gdyby pan wiedział, jak gorzko płaczemy z mamą!"

Potem ciemna aleja świerkowa, walące się ogrodzenie... Na polu, gdzie wtedy kwitło żyto i świergotały przepiórki, teraz błądziły krowy i spętane konie. Na pagórkach tu i ówdzie zieleniały jaskrawe oziminy. Trzeźwa, szara codzienność ogarnęła mnie na nowo, zacząłem wstydzić się wszystkiego, co mówiłem u Wołczaninowów, i jak dawniej poczułem, że mi nudno na świecie. Po powrocie do domu spakowałem się i wieczorem odjechałem do Petersburga.

Więcej się już nie zetknąłem z rodziną Wołczaninowów. Niedawno jadąc na Krym spotkałem w pociągu Biełokurowa. Był po dawnemu w kapocie i haftowanej koszuli i gdy zapytałem go o samopoczucie, odpowiedział: „Bóg łaskaw." Rozgadaliśmy się. Zdążył już sprzedać swój majątek i kupić inny, mniejszy, na nazwisko Lubowi Iwanowny. O Wołczaninowach powiedział niewiele. Lida, jak twierdził, nadal mieszkała w Szełkowce i uczyła dzieci, powoli udało jej się zgromadzić wokół siebie grupę sympatyzujących z nią ludzi, którzy utworzyli silne stronnictwo, a na ostatnich wyborach ,,wywalili" Bałagina, tego, co do tej pory cały powiat trzymał w swoim ręku. O Żeni Biełokurow powiedział tylko tyle, że nie mieszka w domu, a gdzie jest — nie wiadomo.

Zaczynam już zapominać o domu z facjatą, tylko czasami, kiedy maluję albo czytam, nagle, ni z tego, ni z owego, odżywa mi w pamięci to zielone światło w oknie, to odgłos moich kroków na polu wśród nocy, gdy zakochany szedłem do domu i zacierałem zziębnięte ręce. A jeszcze rzadziej, kiedy dręczy mnie samotność, kiedy mi smutno, znów wracam w przeszłość i powoli zaczyna mi się jakoś zdawać, że o mnie też ktoś myśli i czeka na mnie, że się jeszcze spotkamy...

Misiuniu, gdzie ty?