Refleksja nad gatunkiem filmowym

- problematyka gatunku pojawiła się na gruncie filmoznawstwa w dwóch odrębnych kręgach refleksji:

1. W myśli europejskiej – powodem chęć taksonomicznego uporządkowania (wzorem literackich antenatów, na rodzaje i gatunki)

2. W tradycji amerykańskiej – objawia się jako fenomen tzw. kina gatunków

ad 1)

- Pierwsi teoretycy wyodrębniali wprost kinową epikę, lirykę i dramat

- swoistość filmowa odwoływała się do specyfiki produkcyjnej, co zaowocowało dalszymi podziałami filmów na: fabularne, dokumentalne, oświatowe, animowane, eksperymentalne

- brak kryterium rozłączności, wyraźnych granic typologicznych, podziały posiadają wartościujący charakter

ad 2)

- Wartościowanie jeszcze wyraźniejsze; kino gatunków w opozycji do całej reszty dzieł filmowych

- oczywista staje się opozycja: kino gatunków – kino artystyczne; podział odpowiada istniejącemu porządkowi obiegów „kultury wysokiej” i „kultury niskiej” – gdzie z tym ostatnim kojarzono filmy „gatunkowe”, będące wymysłem amerykańskiej kultury oraz trafiające do mas ludzkich. Wobec tego faktu gatunkowość zaczęto postrzegać jako pewną relację, obecną w akcie komunikacyjnym;

GATUNEK W KONTEKŚCIE AKTU KOMUNIKACJI

- Słowa Andrew Tudora („gatunek jest tym, za co wszyscy wspólnie go uważamy”) wskazują na istnienie horyzontu oczekiwań wśród publiczności

- Obecność intencji nadawcy oraz horyzontu oczekiwań wskazuje, że gatunki filmowe nie są danymi apriorycznie, idealnymi i niezmiennymi wielkościami

Alicja Helman:

„Gatunki to zmienne w czasie i przestrzeni konwencje porozumiewania się stron w akcie komunikacji filmowej”

- konwencje gatunkowe przypominają reguły gry:

1. niezmienne – gwarantują jej tożsamość, rozpoznawalność wśród odbiorców, pozwalają zidentyfikować grę jako oczekiwaną

2. fakultatywne – ich wprowadzenie wzbogaca rozgrywkę o element różnicy

- oczekiwania widzów pozwalają z jednej strony zachować „czystość gatunkową”, z drugiej umożliwiają ewolucję gatunków;

- element różnicujący zapobiega mechanicznemu powtórzeniu, jednak istotą kina gatunków pozostaje powtarzalność (Sukces komercyjny filmu a zapotrzebowanie na „inny film taki sam”)

- gatunek traktowany jest jako rodzaj etykiety, określającej jakość zgodną z oczekiwaniami widza;

- rozpoznawalność umożliwiają jakości manifestowane; określane są jako ikonografia w gatunkach mocno skonwencjonalizowanych (np. preria w westernie)

- świadomość widza, jego oczekiwania służą inwencji realizatora, umożliwiają grę z odbiorcą, co przekłada się na stosowanie dwóch charakterystycznych zabiegów, typowch dla kina gatunków:

1. manipulacji – określającej świadome wprowadzenie widza w błąd przez twórcę, świadomego istnienia określonych oczekiwań względem konwencji gatunkowych

2. retardacji – będącej odroczeniem w czasie spodziewanego i pożądanego przez widza zdarzenia w przebiegu akcji – jej spowolnienia, za sprawą mylenia tropów i dygresji, mających wzmagać zainteresowanie odbiorcy

- zaskoczenie, wywołane niezgodnym z oczekiwaniami widza rozwiązaniem fabularnym, nie przynosi satysfakcji, co prowadzi do wniosku, że gatunki zaspokajają żywotne potrzeby widzów

W kontekście oddziaływanie gatunków na publiczność, w anglosaskiej refleksji filmowej uformowały się dwa obozy, których przedstawiciele określali swój stosunek wobec gatunku:

1. krytyczny (podejście ideologiczne)

2. afirmatywny (podejście rytualne)

Ad 1)

Judith W. Hess:

„Powstały one [filmy gatunkowe] i odniosły finansowy sukces, ponieważ czasowo wyzwalają nas od lęków zrodzonych z rozpoznania społecznych i politycznych konfliktów; pomagają zniechęcić do wszelkich działań, które mogłyby być rezultatem życia pod presją tych konfliktów. Filmy gatunku wytwarzają raczej satysfakcję niż działanie, litość i trwogę, a więc reakcję; służą interesom klasy panującej, utrzymując status quo i okupując się grupom uciskanym, które nie zorganizowane, a przeto obawiające się działań, przyjmują absurdalne rozwiązania konfliktów społecznych i ekonomicznych proponowane przez kino gatunków”

Podejście ideologiczne – zakłada, że Hollywood czerpie korzyści z energii i zaangażowania widza, aby skłonić publiczność do zajęcia prezentowanej przezeń pozycji

Ad 2)

Jack Shadoian, Rick Altman, Alicja Helman

„gatunki są kulturowymi zwierciadłami, zapewniającymi wgląd w życie duchowe danej społeczności”

Podejście rytualne – zakłada, że Hollywood reaguje na społeczną presję i tym samym wyraża pragnienia publiczności

RICK ALTMAN:

- punkt wyjścia dla teorii gatunku: przemysł hollywoodzki jest rodzajem rozrywki

- na gruncie amerykańskiej kultury (fundamentalnej dla niej ETYKI PROTESTANCKIEJ) rozrywka funkcjonuje jako coś jałowego, bezwartościowego, nie przynoszącego wymiernych korzyści; tym samym rozrywka jest nieszkodliwa

- protestancki światopogląd dopuszcza rozrywkę jako…

„zabawę, we wszystkich swych formach uznaną za coś marginalnego, a tym samym jakby nierzeczywistego. Struktura rozrywki polega na pozorowaniu: czynimy coś i zarazem nie czynimy. Rozrywka reprezentuje nieproduktywną, kontrkulturową aktywność, wyrażającą te wartości i potrzeby, które stłumiła dominująca ideologia. Niemniej rozrywka funkcjonuje w określonym społeczeństwie, które ukształtowało ją zgodnie ze swymi ideałami” [Tadeusz Miczka]

- rozrywka jako sposób na wypełnienie luk, powstałych na skutek opresyjnego charakteru kultury

- kino gatunków afirmuje POSTAWY KONTRKULTUROWE za sprawą ROZRYWKOWEGO (niepoważnego) wymiaru, tym samym umożliwiając istnienie tych postaw w obrębie DOMINUJĄCEJ KULTURY (przykładem gangster – zaspokaja swe żądze, zdobywa władzę, bogactwo i poklask, jednak ostatecznie jego metody działania ściągają nań sprawiedliwą karę)

SIEDEM CECH GATUNKU FILMOWEGO

1. Dualizm – przejawia się w konsekwentnym podwajaniu bohaterów. W westernie są to szeryf i przestępca, biały i Indianin, biedny farmer i bogaty ranczer. Opozycje binarne mogą dotyczyć także świata przedstawionego oraz aksjologii (Dobro-Zło);

2. Powtarzalność – określa ją wykorzystywanie tych samych, archetypicznych postaci, schematów fabularnych i sposobów rozwiązania wątków, czy wreszcie na poziomie wizualnym: powtarzalność krajobrazów kostiumów, rekwizytów;

3. Kumulacyjność – określa nagromadzenie scen, tematów bądź obrazów charakterystycznych dla danego gatunku, umożliwiających skodyfikowanie go w świadomości widza („Westerny przedstawiają różnorodne wariacje mitu Starego Zachodu. Mitu tego nie reprezentuje jednak pojedynczy film, lecz dopiero ich suma” [Łukasz A. Plesnar]);

4. Przewidywalność – wynika z dwóch poprzednich cech. Widz ogląda „inny film taki sam”, bierze udział w przedstawieniu dobrze znanym i może być pewny satysfakcji;

5. Nostalgiczność – określa tęsknotę za przeszłością, „starymi, dobrymi czasami”, w których zdarzenia miały epicki wymiar, a bohaterów charakteryzowała nieskazitelna reputacja, swoisty kodeks honorowy; kino gatunków mitologizuje przeszłość;

6. Symboliczność – określana przez ikonografię, naprowadzającą widza na trop okresu czy miejsca historycznego, ale także pozwalającą identyfikować dzieło filmowe na zasadzie skojarzeń (np. saloon w westernie – miejsce zawiązania konfliktu, dżungla miejska jako emblemat filmu gangsterskiego

7. Funkcjonalność – umożliwia spełnienie życzeń i oczekiwań widza, wypartych przez kulturę, będących wyrazem wobec niej sprzeciwu, ale ostatecznie przez nią osądzonych [przykład „ukaranego gangstera”]

- propozycja metodologiczna Altmana, umożliwiająca badanie zjawisk związanych z kinem gatunków:

PODEJŚCIE SEMANTYCZNO-SYNTAKTYCZNE – umożliwia łączenie dwóch podejść:

1. Semantycznego – określającego poszukiwanie wspólnych cech, postaw, postaci, ujęć, miejsc, dekoracji;

2. Syntaktycznego – opisującego struktury, dzięki którym powyższe składniki są aranżowane, umożliwiającego ich wzajemną organizację

Rick Altman:

„Z zasady semantyczne i syntaktyczne postawy wobec gatunku proponuje się, bada, wartościuje i popularyzuje oddzielnie, mimo komplementarności implikowanej przez ich nazwy. […] Utrzymuję, że te dwie kategorie analizy gatunku są komplementarne, że mogą być łączone i w rzeczywistości najbardziej istotne zagadnienia teorii gatunku można badać tylo wówczas, gdy podejścia te się uzupełniają”.