WADY OŚWIADCZENIA WOLI

 

Oświadczenie woli

 

    Oświadczeniem woli nazywamy takie zachowanie się osoby, które ujawnia jej wolę dokonania czynności prawnej w sposób dostateczny (art. 60 kodeksu cywilnego). Proces powstawania oświadczenia woli rozpoczyna się już w psychice osoby składającej. Najpierw bowiem mamy do czynienia z tzw. aktem woli (czyli z decyzją powziętą pod wpływem takich, a nie innych, wyobrażeń), a dopiero potem dochodzi do uzewnętrznienia owego aktu woli poprzez określone zachowanie. Jednakże, aby pewne zachowanie mogło zostać uznane za oświadczenie woli, musi spełnić następujące warunki:

 

1) musi być zrozumiałe przynajmniej na tyle, by można było ustalić jego sens,

2) decyzja musi dotyczyć spraw normowanych przez prawo,

3) musi być złożone na serio,

4) nie może być spowodowane przymusem fizycznym.

 

    Należy podkreślić, iż oświadczenie woli jest niezbędnym elementem każdej czynności prawnej, w związku z czym od jego niewadliwości zależy, czy dana czynność prawna będzie czynnością ważną i prawnie skuteczną.

 

    Innymi słowy, oświadczenie woli to uzewnętrznienie aktu woli poprzez określone zachowanie. Czynnością prawną jest świadome i zgodne z prawem zachowanie człowieka zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych prowadzących do zawiązania, zmiany lub rozwiązaniu stosunku prawnego. Osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych może samodzielnie kształtować swoją sytuację prawną: nabywać uprawnienia i zaciągać zobowiązania za pomocą oświadczeń woli.

 

    Podstawą każdej czynności prawnej jest więc złożenie przynajmniej jednego oświadczenia woli. Przejaw woli jest uznawany za oświadczenie woli w sensie prawnym, jeśli oświadczenie to jest zrozumiałe przynajmniej na tyle, aby można było ustalić, jaki skutek prawny chciał wywołać składający oświadczenie; proces decyzyjny musi dotyczyć spraw normowanych przez prawo, a oświadczenie woli nie może być dotknięte wadą.

 

 

Według prawa

 

    Oświadczenie woli stanowi ujawniony, uzewnętrzniony (poprzez każde zachowanie się) zamiar wywołania określonych skutków prawnych. Oświadczenie woli może być także dorozumiane, jednakże musi być niewątpliwe. "Każde zachowanie się" oznacza także gesty ręką, potakiwanie głową i inne przyjęte powszechnie znaki porozumiewania się

 

(por. orzeczenia SN z 1 czerwca 1964 r., sygn. akt III CR 27/64, OSN 1965, poz. 45; i z 16 stycznia 1970 r., sygn. akt III PRN 96/69, OSN 1970, poz. 161).

 

Ważne

    Milczenie może być uznane za przejaw oświadczenia woli wyrażające zgodę, ale tylko wtedy, gdy osoba niezaprzeczająca mogła i powinna była zająć merytoryczne stanowisko w danej kwestii.

 

 

Wady oświadczenia woli

 

   Wadami oświadczenia woli nazywamy nieprawidłowości zachodzące w psychice składającego oświadczenie woli, co powoduje, że w momencie podejmowania decyzji brak jest zgodności między wolą a jej oświadczeniem. Oświadczeniem woli, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w kodeksie cywilnym (dalej: k.c.), nazywamy każde zachowanie się danej osoby, które ujawnia jej wolę dokonania czynności prawnej w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (art. 60 k.c.). Może być złożone ustnie, na piśmie, a nawet wyrażone gestem.

 

   Wady oświadczenia woli powstają, gdy występuje brak zgodności między wolą (wewnętrzne przekonanie) danej osoby i oświadczeniem tej woli na zewnątrz. Ich skutkiem jest nieważność albo możliwość pozbawienia skuteczności oświadczenia woli.(art. 82-88 k.c.).

 

Wadą oświadczenia woli w prawie cywilnym nie jest jakakolwiek, w potocznym rozumieniu, nieprawidłowość woli czy jej uzewnętrznienie, lecz tylko taka, którą za wadę uznaje ustawa (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 18 stycznia 2002 r., sygn. akt IACa 1090/02, OSA 2004/10/30).

 

 

Podział wad oświadczenia woli

 

1) brak świadomości lub swobody,

2) pozorność,

3) błąd,

4) groźba.

 

Brak świadomości lub swobody

 

   Jest to wada związana z pozostawaniem w nienaturalnym stanie psychicznym, który całkowicie uniemożliwia świadome lub swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. Stan ten może być wywołany rozmaitymi przyczynami, z których najczęściej wymienia się:

 

●         choroba psychiczna,

●         niedorozwój umysłowy,

●         nadużycie alkoholu, narkotyków lub lekarstw,

●         gorączka,

●         narkoza,

●         hipnoza,

●         uwiąd starczy.

 

nawet przemijające zaburzenia psychiczne (np. wskutek nadużycia alkoholu lub innych używek, wysokiej gorączki, zaawansowanych zmian miażdżycowych itp.). Wyłączenie świadomego powzięcia decyzji i wyrażenia woli może mieć miejsce bez całkowitej utraty świadomości - wystarczy znaczne nasilenie przyczyny. Nie jest natomiast konieczne, aby znajdująca się w takim stanie osoba była ubezwłasnowolniona.

 

Brak swobody opiera się na założeniu, że istnieją takie stany psychiki człowieka, które pozwalają mu wprawdzie właściwie rozpoznać sens własnego lub cudzego zachowania, ale wyłączają możliwość kierowania swym postępowaniem, a w tym również podejmowania swobodnie decyzji.

 

    Może to być spowodowane np. ciężką śmiertelną chorobą osoby, doprowadzającą do wyczerpania organizmu i jej siły woli tak, że nie jest zdolna - mimo posiadania świadomości - do przeciwstawienia się zewnętrznym wpływom (por. Z. Radwański, op. cit.).

 

   Jeśli chodzi o brak swobody, ma on miejsce, gdy proces decyzyjny i uzewnętrznienie woli zostają zakłócone przez czynniki powodujące niezdolność wyboru miedzy taką lub inną decyzją, przy czym chodzi o czynniki znajdujące się wewnątrz osoby składającej oświadczenie woli. W wielu przypadkach przeprowadzenie granicy między brakiem świadomości a brakiem swobody jest bardzo trudne ze względu na to, iż przyczyny je wywołujące mogą być podobne lub nawet te same (np. w wypadku niektórych chorób psychicznych).

   Oświadczenie woli dotknięte wadą braku świadomości lub swobody przy podejmowaniu lub wyrażaniu decyzji jest z mocy prawa nieważne, co oznacza, iż czynność prawna nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych. Sąd z urzędu uwzględnia tą sankcję, nawet jeśli żadna ze stron sporu się na nią nie powoła.

 

  Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Z treści art. 82 k.c. wynika jednoznacznie, że do zastosowania tego przepisu wystarczy spełnienie się jednej z tych przesłanek. Nie ulega wątpliwości, że możliwość zastosowania dyspozycji tej normy spełni się także wtedy, gdy obie przesłanki wystąpią łącznie (por. Z. Radwański, System prawa prywatnego. Prawo cywilne - część ogólna, t. 2, Warsza- wa 2002, s. 381).

 

   Udowodnienie, że oświadczenie woli zostało złożone w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest bardzo trudne. Ciężar udowodnienia takiego faktu spoczywa na osobie, która wywodzi z niego skutki prawne - zwykle na osobie składającej to oświadczenie woli (art. 6 k.c.).

 

 

 

Ważne

    Świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli ma miejsce wtedy, gdy składający oświadczenie ma pełne rozeznanie co do jego treści i skutków, jakie może ono wywołać.

 

 

 

Pozorność czynności prawnej

 

   Z wadą tą mamy do czynienia, gdy strony składają sobie oświadczenia woli dla pozoru, czyli bez zamiaru wywołania skutków prawnych (pozorność zwykła) lub z zamiarem wywołania skutku innego, niżby to miało wynikać z treści pozornej czynności prawnej (pozorność kwalifikowana). Warunkiem zaistnienia tej wady jest świadomość niezgodności dokonanej czynności z wolą osoby składającej oświadczenie oraz ujawnienie tego wobec adresata, akceptującego taki stan rzeczy. Łączy się to zazwyczaj z chęcią wprowadzenia innych osób lub organów w błąd.

Przykładem pozorności zwykłej jest fikcyjna umowa sprzedaży nieruchomości, którą strony zawierają przed notariuszem, miedzy sobą umawiając się, że nie wywoła ona żadnych skutków prawnych. Umowa taka, w zamierzeniu stron, ma służyć np. ukryciu majątku "sprzedającego" przed wierzycielami. Z kolei o pozorności kwalifikowanej będziemy mówić, gdy np. pod umową sprzedaży nieruchomości strony ukryją darowiznę nieruchomości, aby w przyszłości nie trzeba było uwzględniać tej darowizny przy dziale spadku.

  

    Czynność prawna pozorna jest zawsze z mocy prawa nieważna (podobnie jak czynność dokonana w stanie braku świadomości lub swobody). Sprawa jest prosta, gdy mamy do czynienia z pozornością zwykłą. Natomiast w przypadku pozorności kwalifikowanej nieważna jest czynność pozorna, ale czynność ukryta może być ważna, jeśli strony zawierając czynność pozorną dopełniły wszystkich wymogów dotyczących czynności ukrytej, w tym zwłaszcza formy tej czynności. Niemniej jednak orzecznictwo Sądu Najwyższego i postulaty w doktrynie zmierzają do ograniczenia ilości takich przypadków (patrz: orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 12.10.2001 r. sygn. akt II CKN 631/00 Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2002, nr 7-8, poz.91, stwierdzające, iż umowa sprzedaży ukryta pod umową darowizny jest zawsze nieważna, pomimo iż do niedawna uznawana była  w orzecznictwie za  umowę ważną).

  

   Ważnym elementem jest również ochrona osób trzecich, które niekoniecznie z łatwością mogłyby się dowiedzieć o wadzie pozorności. Dlatego też pozorność wcześniej złożonego oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność później dokonanej czynności prawnej, jeżeli czynność ta była odpłatna i gdy wskutek niej osoba trzecia zyskała prawo lub została zwolniona ze zobowiązania. Warunkiem jest jednak dobra wiara osoby trzeciej, co oznacza, że osoba ta nie może wiedzieć o pozorności. Wtedy - pomimo że wcześniejsza czynność pozorna była nieważna - osoba trzecia zachowuje nabyte prawo lub zostaje zwolniona od jakiegoś obowiązku (np. osoba trzecia może w opisanych okolicznościach nabyć służebność gruntową od osoby, która z powodu pozorności umowy sprzedaży nieruchomości nie nabyła własności tej nieruchomości).

 

Błąd

 

   Za błąd uważa się niezgodne z rzeczywistością wyobrażenie o czynności, przy czym niezgodność może dotyczyć tak faktów, jak i prawa. Nie jest błędem mylne przekonanie co do rozwoju przyszłych wydarzeń (np. ktoś kupuje działkę rolną, bo liczy, że w przyszłości dojdzie do zmiany charakteru tej działki i stanie się ona działką budowlaną). W prawie polskim rozróżniamy błędy co do treści czynności prawnej i błędy nie dotyczące tej treści. Znaczenie mają, co do zasady, tylko te pierwsze, zaś te drugie - jedynie w nielicznych przypadkach (błędem co do treści jest np. błąd co do pochodzenia towaru od danego wytwórcy, gdy kupujący nabywa podróbkę perfum znanej firmy sądząc, że kupuje oryginalny produkt). Ponadto błąd musi być istotny, co oznacza, że gdyby składający oświadczenie woli oceniał sprawę rozsądnie (obiektywna istotność) i nie pozostawał w błędzie, nie złożyłby tego oświadczenia (subiektywna istotność).

   Gdy mamy do czynienia z oświadczeniami woli skierowanymi do drugiej osoby, to oprócz powyższych warunków, musi zostać spełniona jedna z następujących przesłanek dodatkowych:

 

1)     błąd musi być wywołany przez adresata oświadczenia woli, chociażby w sposób niezawiniony (np. w sklepie z dziełami sztuki sprzedawca kopię obrazu oznaczył jako oryginał),

 

2)     bądź też adresat musi o błędzie wiedzieć (w tym samym sklepie klient oświadcza, że chce kupić oryginał, kupuje kopię, a sprzedawca zdaje sobie sprawę, że jest to kopia),

 

3)     albo adresat mógł się z łatwością o błędzie dowiedzieć (sprzedawca nie zdaje sobie sprawy, że jest to kopia, ale ponieważ jest specjalistą, powinien to zauważyć).

 

   Gdy jednak czynność prawna jest nieodpłatna, przesłanki wiedzy adresata nie mają znaczenia.

"Specjalną" postacią błędu jest podstęp, czyli błąd wywołany umyślnie w celu uzyskania od kogoś oświadczenia woli. Wtedy nie jest istotne, czy wywołał go adresat oświadczenia woli czy osoba trzecia, jeżeli adresat o nim wiedział i nie zawiadomił składającego oświadczenie. Jeżeli błąd został wywołany podstępnie nie musi on dotyczyć ani treści czynności prawnej, ani być obiektywnie istotny.

 

   Czynności dotknięte błędem są ważne, ale można je "unieważnić" poprzez uchylenie się od skutków swojego oświadczenia woli. W tym celu należy skierować do drugiej strony czynności odpowiednie pismo w ciągu roku od momentu wykrycia błędu. W takim wypadku w wyniku złożenia oświadczenia woli o uchyleniu się od skutków prawnych czynność prawna będzie traktowana jako nieważna od samego początku.

 

   Nie ma zgodnego stanowiska w doktrynie co do tego czy podstęp jest oddzielną wadą oświadczenia woli. W większości przypadków, na takim stanowisku stanął polski ustawodawca, podstęp jest uważany za szczególny rodzaj błędu.

 

Groźba

 

   O groźbie mówimy, gdy ktoś, w celu zmuszenia drugiej osoby do złożenia oświadczenia woli, zapowiada użycie środków mogących wywołać negatywne konsekwencje.

Groźba musi być poważna, tzn. że osoba zmuszana może realnie obawiać się grożącego jej lub osobie trzeciej niebezpieczeństwa osobistego lub majątkowego, przy czym to niebezpieczeństwo nie musi grozić natychmiast, lecz może być odsunięte w czasie (np. ktoś grozi kobiecie w ciąży, że zabije jej dziecko po urodzeniu). Groźba musi być też bezprawna, co oznacza, że zagrożono użyciem środka niezgodnego z prawem lub, co prawda zgodnego z prawem, ale kłócącego się z normami etycznymi przyjętymi w społeczeństwie (np. groźba ujawnienia kompromitujących faktów z życia prywatnego). Ponadto między groźbą a złożonym oświadczeniem określonej treści musi istnieć związek przyczynowy, a więc zależność tego rodzaju, że w przypadku braku groźby dana osoba nie złożyłaby takiego oświadczenia. Co istotne, do kategorii groźby nie zalicza się przypadków przymusu bezpośredniego (np. ktoś siłą przytrzymując czyjąś rękę, zmusza tę drugą osobę do złożenia podpisu pod umową), ponieważ wtedy nie mamy w ogóle do czynienia ze złożeniem oświadczenia woli.

  

    W wypadku groźby lub błędu od oświadczenia można się uchylić. Trzeba złożyć jednak oświadczenie woli o uchyleniu się od jego skutków. W wypadku błędu składający ma na to rok od czasu, gdy dowiedział się o błędzie. W wypadku groźby rok, od kiedy stan obawy ustał. Oświadczenie o uchyleniu musi być złożone drugiej stronie na piśmie.

 

 Wada oświadczenia woli może powodować

 

1.bezwzględną nieważność, co oznacza, że czynność prawna zawierająca wadliwe oświadczenie woli, od momentu jej dokonania nie wywołuje żadnych skutków prawnych i nie ma możliwości jej konwalidacji - przywrócenia ważności;

 

2.wzruszalność czynności prawnej (nieważność względną), co oznacza, że czynność jest ważna i wywołuje skutki, jednakże może zostać wzruszona przez osobę wskazaną przez ustawodawcę i w czasie przez niego wskazanym. W razie jeśli nie zostanie wzruszona w odpowiednim czasie następuje jej konwalidacja, czynność staje się ważna w sposób niewzruszalny.

 

   Zatem różne wady powodują różne skutki. Oświadczenie woli złożone w stanie wyłączającym świadomość jest zawsze nieważne. Nie trzeba go odwoływać ani unieważniać przed sądem. Podobnie jest w wypadku pozorności.

 

  

 

Konsekwencje prawne

 

   Wadliwe jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie psychicznym wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.

 

   Czynność prawna (oparta na wadliwym) oświadczeniu woli jest bezwzględnie nieważna, co oznacza, że od momentu jej dokonania nie wywołuje ona żadnych skutków prawnych i nie ma możliwości przywrócenia jej ważności (konwalidowania). Na nieważność tę mogą powołać się wszyscy, którzy mają w tym interes prawny, i to w każdym czasie.

 

Wyjątkowo:

 

●         małżeństwo może być unieważnione, jeżeli oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński lub oświadczenie złożone było przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli. Nie można żądać unieważnienia małżeństwa po upływie sześciu miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli (art. 151 § 1 i 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego),

 

●         mężczyzna, który uznał dziecko, może w ciągu roku od daty uznania żądać jego unieważnienia z powodu wady swego oświadczenia woli (art. 80 k.r.o.),

 

●         testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Na nieważność testamentu z powyższej przyczyny nie można się powołać po upływie trzech lat od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie dziesięciu lat od otwarcia spadku (art. 945 § 1 pkt 1 i § 2 k.c.).

SKUTKI WADLIWOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNYCH

 

              Pod pojęciem  czynności prawnej  należy rozumieć czynność konwencjonalną, czyli zachowanie podmiotu, któremu (tj. zachowaniu) porządek prawny nadaje określony sens społeczny, zachowanie to musi być zgodne z prawem,  mieć na celu świadome wywołanie  określonych skutków prawnych poprzez złożenie, co najmniej jednego,  oświadczenia woli. Zgodnie z art. 56 kc czynność prawna wywołuje skutki w niej wyrażone oraz wynikające z ustawy, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.  Oświadczenie woli składa się z dwóch etapów po pierwsze: aktu woli, czyli decyzji człowieka tj. czynności polegającej na dokonaniu wyboru, po drugie: uzewnętrznieniu tejże decyzji. Forma oświadczenia woli jest dowolna, jedynym warunkiem , który takowe oświadczenie woli musi spełnić jest ujawnienie wyraźnego zamiaru osoby składającej . Od tej zasady istnieją wszakże wyjątki, gdy oświadczenie woli musi mieć określoną formę (forma pisemna zwykła, forma pisemna z poświadczoną datą, forma pisemna z poświadczonym podpisem, akt notarialny) . Zgodnie z art. 61 kc oświadczenie woli uznaje się za złożone w momencie, gdy osoba do której jest ono adresowane mogła zapoznać się z jego treścią.  Czynność prawna nie jest pojęciem tożsamym z oświadczeniem woli. Niekiedy, aby czynność prawna wywoływała określone skutki, muszą zostać spełnione dodatkowe warunki, przykładowo umowa przechowania rzeczy, będąca umową realną, dochodzi do skutku dopiero w momencie wręczenia rzeczy, a nie w momencie złożenia oświadczenia woli.    Można wyodrębnić cztery  kategorie czynności prawnych :

 

-          czynności jednostronne ( na przykład sporządzenie testamentu), w tym przypadku składane jest tylko jedno oświadczenie woli – oświadczenie testatora;

-          czynności dwustronne ( umowa kupna-sprzedaży), w tym przypadku składane są dwa oświadczenia woli ;

-          uchwały ( uchwały organów spółdzielni lub spółek); składane jest wiele oświadczeń woli przy czym nie wszystkie z nich, lecz większość, musza być zgodne;

-          czynności prawne o  reżimie specjalnym  ( zawarcie małżeństwa) obok dwóch oświadczeń woli potrzebna jest tez zgoda osoby trzeciej przed która oświadczenie woli zostało złożone, lecz osoba ta nie jest stroną tej czynności.

 

Jeżeli czynność prawna nie wywołuje skutków prawnych to mówimy wtedy o tzw. wadliwości czynności prawnej, gdyż tylko czynność prawna niewadliwa wywołuje skutki prawne. Wadliwość czynności prawnej ma miejsce wtedy, gdy:

-          oświadczenie woli jest wadliwe, gdy nieprawidłowy jest akt woli lub jego uzewnętrznienie, wady oświadczenia woli zawarte są w KC ( dział IV Księgi Pierwszej) należą do nich brak świadomości , pozorność, błąd, groźba, katalog ten nie może być poszerzony przez organy orzekające;

-          czynność konwencjonalna została wykonana nieprawidłowo;

Wadliwość czynności prawnej pociąga za sobą następujące możliwe sankcje:

-          nieważność bezwzględną;

-          nieważność względną;

-          bezskuteczność zawieszoną;

-          bezskuteczność względną.

 

nieważność bezwzględna

             

              Czynność prawna będąca czynnością bezwzględnie nieważną nie wywołuje skutków prawnych w niej wyrażonych. Istnieje natomiast możliwość wywołania innych skutków prawnych przewidzianych przez ustawodawcę. Przykładem takiej sytuacji może być zawarcie umowy  o świadczenie niemożliwe do spełnienia, gdy jedna ze stron zawierających umowę zdawała sobie sprawę z niemożliwości świadczenia, a ponadto drugiej strony z błędu nie wyprowadziła, zobowiązana jest  do naprawienia szkody jaką poniosła osoba, która zawarła umowę nie zdając sobie sprawy z niemożliwości świadczenia ( art. 387 § kc). Nieważność bezwzględna następuje ex lege , powoływać się mogą na nią wszystkie te osoby , które mają w tym interes prawny, ponadto jest ona uwzględniana z urzędu wiec nie jest potrzebny wniosek żadnej ze stron . Uznanie czynności prawnej za bezwzględnie nieważną następuje w drodze orzeczenia sądowego, które ma charakter stwierdzający ( deklaratoryjny). Stwierdzenie nieważności bezwzględnej czynności prawnej pociąga za sobą następujące skutki:

-          zwrotowi podlegają wszystkie świadczenia spełnione na podstawie czynności uznanej za nieważną bezwzględnie;

-          czynność jest nie ważna od początku – od chwili jej dokonania ( ex tunc);

Kodeks Cywilny w art. 58 § 3 przewiduje nieważność czynności w dwojakim zakresie: w całości albo w części: Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.

 

Źródłami bezwzględnej nieważności czynności prawnych są:

 

- sprzeczność lub obejście przepisów ius cogens ustawy – art. 58 § 1 kc „Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.” Należy podkreślić, że czynność mająca na celu obejście ustawy lub nie wywołanie skutków prawnych musi być dokonana za zgoda obydwu stron wtedy jest bezwzględnie nieważna – orzeczenie z dn. 1999.01.20 wyrok Sądu Apelacyjnego I ACa 377/98 1999/1/2 w Lublinie: 

„Czynności mające na celu obejście prawa zawierają pozór zgodności z ustawą, a ustalenie, czy czynność została podjęta in fraudem legis, wymaga uwzględnienia całokształtu konsekwencji prawnych z niej wynikających dla podmiotów danego stosunku prawnego. Skutki takiej czynności, które są objęte zamiarem stron, naruszają zakazy lub nakazy ustawowe. Pozorność natomiast wyraża się w braku zamiaru wywołania skutków prawnych przy jednoczesnym zamiarze stworzenia okoliczności mających na celu zmylenie osób trzecich, przy czym założeniem unormowania jest zgoda drugiej osoby na złożenie oświadczenia woli. Podobieństwo pomiędzy tymi różnymi instytucjami prawa cywilnego wyraża się w tym, że i przy uregulowaniu z art. 58 k.c. i art. 83 k.c. konieczna jest zgoda obu stron czynności na obejście ustawy, bądź na braku zamiaru wywołania skutków prawnych, oraz w skutku - i czynność pozorna i mająca na celu obejście ustawy jest bezwzględnie nieważna.”

- sprzeczność z zasadami współżycia społecznego art. 58 § 2 kc „Nieważna jest czynność   prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.” Przykładem takiej czynności może być: zawarta przed Sądem ugoda, w której spłatę należności z tytułu zagarniętej dużej kwoty pieniężnej rozłożono na raty, płatne w ciągu ponad 50 lat rażąco narusza zasady współżycia społecznego ( postanowienie Sądu Apelacyjnego              III APz 1/99              1999/2/10  w Lublinie ) .

- brak zdolności do czynności prawnych nie posiadają jej osoby które nie ukończyły 13 roku życia ( art.12 kc), są ubezwłasnowolnione całkowicie (art.13 kc); a zgodnie z art14 § 1 kc czynności przez te osoby dokonane są nieważne.

- brak świadomości albo  swobody przy składaniu oświadczenia woli art. 82 kc wyklucza ważność oświadczenia woli w przypadku gdy było ono składane w stanie wykluczającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji.

 

 - pozorność oświadczenia woli (art. 83 kc) Przykładem może być wyrok Sądu Najwyższego

z 1986.06.23 I CR 45/86 „Czynność prawna pozorna, wyrażająca oświadczenie woli pozorne, nie ukrywające innej czynności prawnej, nie wywołuje między stronami skutków prawnych, gdyż jest nieważna w świetle art. 83 § 1 k.c. Pozorność jest zatem wadą oświadczenia woli polegającą na niezgodności między aktem woli a jej przejawem na zewnątrz, przy czym strony zgodne są co do tego, aby wspomniane oświadczenie nie wywołało skutków prawnych. Oświadczenie woli stron nie może wtedy wywoływać skutków prawnych odpowiadających jego treści, ponieważ same strony tego nie chcą.”

- niezachowanie formy szczególnej  kwalfikowanej (ad solemnitatem) Art. 73 § 2 stanowi, iż aby czynność prawna dokonana była w odpowiedniej dla niej formie szczególnej, np.   testament sporządzony podczas podróży na polskim statku (art. 953 kc.) bez określonej liczby świadków, bądź podpisów jest nieważny.

- brak zgody administracji państwowej  art. 1.1 ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców : „Nabycie nieruchomości przez cudzoziemca wymaga zezwolenia. Zezwolenie wydawane jest przez Ministra Spraw Wewnętrznych, w drodze decyzji administracyjnej, za zgodą Ministra Obrony Narodowej, a w przypadku nieruchomości rolnych - również za zgodą Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.”

- brak wpisu do księgi wieczystej  art. 67 Ustawy o Księgach wieczystych i hipotece wyraźnie stanowi :” Do powstania hipoteki niezbędny jest wpis w księdze wieczyste”. Brak wpisu w księdze wieczystej będzie wiec skutkował nieważnością czynności mającej na celu ustanowienie hipoteki.

- niemożliwość świadczenia zgodnie z wyrokiem  Sądu Apelacyjnego w Poznaniu  z dn. 1992.05.27 U/I/ACr 162/92 „Niemożność świadczenia w rozumieniu art. 387 § 1 k.c. oznacza, że świadczenie jest niemożliwe do spełnienia obiektywnie, nie tylko zatem nie może go spełnić dłużnik, ale także inna osoba. Skutku wymienionego w tym przepisie nie wywoła zatem niemożliwość subiektywna, istniejąca tylko po stronie dłużnika. „

- praktyki monopolistyczne , to zachowania niezgodne z art. 4; 5 i 7  ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym i ochronie interesów konsumentów, przykładem może być „Przejawem praktyki monopolistycznej kolportera prasy z art. 5 ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia 14 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym, jest narzucenie prenumeratorom obowiązku opłacenia prenumeraty prasy z 40-dniowym wyprzedzeniem od dnia jej realizacji, tym bardziej gdy tym sposobem kolporter finansował swoją bieżącą działalność gospodarczą. „ (wyrok Sądu Antymonopolowego  z dn. 1997.10.30 XVII Amr 42/96 Wokanda 1997/12/48).

Istnieje możliwość przywrócenia skuteczności nieważnej czynności prawnej, może to nastąpić tylko i wyłącznie w przypadkach przewidzianych w ustawie. Jest to tzw. konwalidacja.

Nieważna czynność prawna może również wywołać inne skutki prawne od skutków w niej wyrażonych. taki stan ma miejsce w momencie zaistnienia dwóch następujących przesłanek :

-          czynność będąca czynnością nieważną musi spełniać warunki powodujące, że inna czynność będzie mogła być uznana za czynność ważną;

-          istnieją przesłanki pozwalające przypuszczać, że strony zdając sobie sprawę z faktu, iż dokonana przez nie czynność prawna nie wywołuje skutków prawnych, dokonały by innej czynności prawnej, która faktycznie doprowadziłaby do wywołania pożądanych przez strony skutków prawnych.

W takim przypadku mamy do czynienia z konwersją . Sąd Najwyższy w wyroku z 1981.12.29/SN/II/CR 514/81 zdefiniował to pojęcie następująco: „Konwersja nieważnej czynności prawnej ma miejsce wtedy, kiedy nieważna czynność prawna równocześnie spełnia przesłanki wymagane dla ważności czynności prawnej innego rodzaju, jak np. w sprawie powołanej w rewizji - umowa przedwstępna nieważna ze względu na brak określenia terminu jej zawarcia, równocześnie spełnia przesłanki wymagane dla ważności umowy darowizny.”

 

nieważność względna (wzruszalność)

 

Czynność  prawna obarczona sankcją wzruszalności charakteryzuje się tym, że :

-          nie jest nieważna ex lege;

-          może być unieważniona w drodze czynności prawnej lub orzeczenia sądowego ;

-          do czasu unieważnienia wywołuje skutki prawne w niej wyrażone, wynikające z przepisów ustaw oraz z ustalonych zwyczajów;

-          unieważnienie takiej czynności powoduje ze staje się ona nie ważna ex tunc  tzn od chwili jej dokonania a nie unieważnienia. Wspomniane wcześniej unieważnienie może nastąpić tylko za sprawą osoby wskazanej w ustawie ( z reguły tą osobą jest strona czynności prawnej). Unieważnienie następuje;

a)      zgodnie z art. 88 § 1 kc poprzez złożenie drugiego oświadczenia woli niweczącego skutki pierwszego oświadczenia, warunkiem koniecznym jest złożenie tego oświadczenia na piśmie.

b)     na skutek konstytutywnego orzeczenia sądowego, którego efektem jest unieważnienie wadliwej czynności albo przekształcenie jej treści

Czynność wzruszalna jest od samego początku czynnością wadliwą, teoretycznie nie powinna wywoływać skutków prawnych, jednak ustawodawca ustanowił, że czynność taka wywołuje skutki do momentu jej unieważnienia. Samo unieważnienie jest ograniczone w czasie. W odniesieniu do unieważnienia czynności prawnej poprzez złożenie oświadczenia woli art. 88 § 2 stanowi wyraźnie: uprawnienie do uchylenia się [od oświadczenia woli] wygasa: w razie błędu - z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby - z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał. Natomiast unieważnienie umowy z urzędu ( poprzez konstytutywne orzeczenie sądowe . Przykładem może być art. 59 kc  „W razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia.”

W przypadku bezskutecznego upływu terminu w którym czynność może zostać unieważniona następuje konwalidacja czynności. Może ona nastąpić poprzez uznanie czynności przez podmiot uprawniony do uchylenia się od skutków prawnych (sposób wyraźny) albo milczący (przez brak jakichkolwiek zachowań zmierzających do unieważnienia tejże czynności.

Sąd Apelacyjny we Warszawie wydał wyrok ACa 1105/98   1999.02.09              Prok.i Pr. 2000/2/35 w którym za przesłanki nieważności przyjmuje : „Błąd (art. 84 k.c.), podstęp (art. 86 k.c.) lub groźba (art. 87 k.c.) - jeżeli przymus (...) potraktować jako synonim groźby lub podstępu - są wadami oświadczenia woli powodującymi względną nieważność czynności prawnej, czyli jej wzruszalność. Możność uchylenia się od skutków wadliwego oświadczenia woli jest prawem podmiotowym kształtującym, którego realizacja następuje przez złożenie innej osobie (z reguły drugiej stronie czynności prawnej) stosownego oświadczenia woli na piśmie, przy czym uprawnienie to wygasa po upływie określonego terminu (art. 88 k.c.). Błąd, podstęp lub groźba nie powodują bezwzględnej nieważności czynności prawnej, a zatem art. 58 k.c. w ogóle ich nie dotyczy. (...) Powołanie się na działanie powodów pod wpływem błędu albo pod przymusem jako na przesłankę (przyczynę) bezwzględnej nieważności czynności prawnej (umowy sprzedaży nieruchomości), o jakiej stanowi art. 58 k.c., jest więc zupełnie nieprawidłowe (...). W przypadku powództwa o ustalenie (art. 189 k.p.c.) sąd ma obowiązek badania z urzędu, czy po stronie powoda występuje interes prawny w domaganiu się ustalenia. Niezbadanie przez sąd istnienia interesu prawnego jest równoznaczne z niewyjaśnieniem wszystkich okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy i świadczy o nierozpoznaniu istoty sprawy, co sąd II instancji bierze pod rozwagę z urzędu (art. 378 § 2 k.p.c.).”

 

bezskuteczność zawieszona

  

Bezskuteczności tej podlegają czynności prawne o reżimie specjalnym. Zgodnie z art. 60 kc zgoda osoby trzeciej jest oświadczeniem woli, jednakże osoba ta nie jest stroną czynności prawnej a jej oświadczenie ma charakter upoważniający. Pod pojęciem osoby trzeciej należy rozumieć jakąkolwiek osobę fizyczną lub osobę prawną. Nie może być za osobę trzecią uważany sąd czy inny organ państwa. Podobna sytuacja ma miejsce gdy stronami czynności prawnej są organy należące do jednej osoby prawnej. Zgoda osoby trzeciej może zostać wyrażona przed albo po oświadczeniu woli osoby dokonującej czynności prawnej . Jeśli została wyrażona po  oświadczeniu woli ma znaczenie potwierdzenia dokonania tejże czynności prawnej do momentu wyrażenia potwierdzenia czynność pozostaje czynnością niezupełną, jeśli nastąpi potwierdzenie tej czynności staje się ona ważna ex tunc, jeśli zaś czynność nie zostanie potwierdzona przez osobę trzecia wówczas jest ona nieważna a tym samym bezskuteczna. Miedzy złożeniem oświadczenia woli a potwierdzeniem czynności przez osobę trzecią strony tej czynności związane są jej treścią .   Przykładem takiej czynności jest czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu majątkiem małżonków art.36 § 2. k.r.i o „Każdy z małżonków może wykonywać samodzielnie zarząd majątkiem wspólnym. Do dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda drugiego małżonka wyrażona w formie wymaganej dla danej czynności prawnej. „

 

 

bezskuteczność względna

 

              Oznacza stan w którym czynność prawna wobec  jednych osób jest bezskuteczna, a wobec innych jest w pełni skuteczna (skuteczność dotyczy w szczególności  osób które dokonały tej czynności).  Ten rodzaj bezskuteczności może być uznany za względnie bezskuteczny  ex lege albo konstytutywnym orzeczeniem  sądu. Przykładowo orzeczeniem sadowym może zostać uznana za bezskuteczną czynność prawna dłużnika dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli – wyrok SN z dn. 1995.11.28 I CRN 218/95 Prok.i Pr. 1996/4/35 „Art. 527 k.c. pozwala na uznanie czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną. Bezskuteczność ta ma charakter względny, ponieważ zachodzi tylko w stosunku do wierzyciela, który czynność zaskarżył. Uzyskanie przez wierzyciela tytułu egzekucyjnego stwierdzającego bezskuteczność czynności dłużnika pozwala na zaspokojenie się z przedmiotu majątkowego, który wskutek czynności prawnej wyszedł z majątku dłużnika lub do niego nie wszedł i znajduje się we władaniu osoby trzeciej (art. 532 k.c.). Wynika to z tego, że art. 59 k.c. chroni wyłącznie wierzytelność pieniężną.”

 

 Bibliografia:

 

„Prawo Cywilne”  B. Ziemianin  Poznań 2002

„Wstęp do nauk prawnych” J.Jabłońska-Bonca Poznań1996

            „Lex , Temida system informacji prawanej” – Wydawnictwo prawnicze Lex