„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej to powieść próbująca postawić diagnozę na temat stanu części polskiego społeczeństwa w drugiej połowie XIX wieku, prawie ćwierć wieku po upadku powstania styczniowego.

Autorka portretuje środowisko ziemiaństwa i podupadłej szlachty, zamieszkującej na Litwie. Ideały pracy u podstaw oraz bratania się ziemian z ubogimi krewnymi z zaścianków spowodowały, że ludzi ci wspólnie walczyli przeciwko Rosjanom.

Po zdławieniu powstania ideały poszły w zapomnienie, a zaczęła się ciężka praca, by ocalić choć resztki stanu posiadania. Orzeszkowa wskazuje, że należy współpracować i pomagać sobie, by w ten sposób stawić czoła trudnościom.

Pisarce daleko do potępienia powstania styczniowego, ale stwierdza, że po nieudanym zrywie Polsce potrzebni są tacy ludzie jak Jan Bohatyrowicz czy Justyna Orzelska, zdolni do ciężkiej pracy, a także Witold Korczyński – młody i wykształcony człowiek, który zdobytą wiedzą
gotów jest się dzielić z chłopami, tym samym realizując idee pozytywizmu, w tym pracy u podstaw.