KONCEPCJE TEORETYCZNE W PSYCHOLOGII RELIGII (ROZDZIAŁ 4)
Teorie psychoanalityczne
Teoretyczna tradycja psychoanalityczna koncentruje się wokół zastosowania i krytycznej dyskusji prac Zygmunta Freuda i Carla Gustava Junga, dotyczących genezy i funkcji religii.
ZYGMUNT FREUD:
- w swoich analizach roli religii w życiu psychicznym człowieka, opierał się na MATERIALE KLINICZNYM (dane uzyskane w trakcie prowadzenia terapii)
- podobieństwo neurotycznych rytuałów u osób leczonych do rytuałów religijnych (stworzenie przez ludzi z rytuałów prywatnej religii redukującej lęk)
- opierał się na antropologicznych badaniach współczesnych ludów zbieracko – łowieckich; wnioskował, że z tych opisów można odtworzyć religijność społeczności prehistorycznych
- ISTOTA RELIGII poszukiwanie przez człowieka środków na poradzenie sobie z poznaniem własnego braku znaczenia i bezsilności wobec uniwersum ( Bóg – Wszechpotężny Ojciec zapewnia poczucie bezpieczeństwa)
- podział religijności na normalną i jej zaburzone postacie u neurotyków
- najistotniejszy wkład do psychologii religii – analiza 5-ciu zagadnień szczegółowych:
Ontogeneza i filogeneza religii
Rola religii jako systemu przekonań, pragnień, doktryn
Rola religii jako środka kontroli społecznej
Analiza organizacji myślenia religijnego
Analiza funkcji aktów religijnych
- kompleks Edypa jako wyjaśniający powstanie Boga (obraz Boga na wzór obrazu ojca ziemskiego; rozbicie – ojciec kochany i znienawidzony (odzwierciedlone w stosunku to zwierzęcia totemicznego) na skutek winy po morderstwie; z biegiem czasu Bóg pozostał tym kochanym, a ze znienawidzonego narodził się wizerunek szatana)
- z Romain’em Rolland’em analiza problematyki mistycyzmu hinduskiego (traktowany jako przejaw patologii) przykład orientalizmu.
- poglądy Freuda znalazły odzwierciedlenie w pracach jego uczniów np. Franz Alexander (analiza praktyk medytacyjnych mnichów buddyjskich)
-1999 r. – konferencja w Kyoto – ważny etap kontynuacji dialogu między buddyzmem a psychoterapią
- poglądy Freuda inspiracją do powstania innych szkół teoretycznych
CARL GUSTAV JUNG:
- problem doświadczenia mistycznego i religijnego
- religia jako sztywna forma doświadczenia religijnego, chroniąca człowieka przed potencjalnie niszczącymi aspektami tego doświadczenia
- odmiennie od Freuda – obraz Boga jest jednym z odziedziczonych archetypów znajdujących się w ludzkiej psychice
- symbole bóstwa produkowane przez archetyp jaźni
- zgadzał się z Freudem, że źródłem obrazu Boga jest wewnętrzny świat jednostki, ale wg niego nie jest to obraz ojca ziemskiego
- niejednoznaczność poglądów w kwestii uniwersalności kulturowej
SZKOŁA RELACJI Z OBEKTEM (object relation)
- również charakter kliniczny (wywodzi się z Freudyzmu)
Ana- Maria Rizutto rozwinięcie twierdzeń Freuda o roli ojca w kształtowaniu przez dziecko (chłopca) obrazu Boga; wskazanie, jaką (w tym rozwoju oraz kształtowaniu obrazu Boga) role odgrywają inne wczesne obiekty (osoby z najbliższego otoczenia)
- istotna dynamika kształtowania obrazu Boga na przestrzeni ludzkiego życia
PAUL PRUYSER
- rola religii jako czynnika pozytywnie oddziałującego na zdrowie psychiczne jednostki
- utrzymaniem równowagi między światem wewnętrznym (autystycznym) i zewnętrznym (realistycznym) zajmuje się świat iluzjonistyczny (procesy psychiczne, które zawierają w sobie treści pochodzące z grupowych wyobrażeń, wzorów kulturowych, religii etc.)
- rola religii może stać się dysfunkcjonalna, gdy wyjdzie ona ze świata iluzjonistycznego i wejdzie w jeden z pozostałych (np. religia w świecie realistycznym zostanie pozbawiona swojego wymiaru i znaczenia symbolicznego)
Teorie poznawcze
- podejście poznawcze = obiektywne
- dwa podejścia teoretyczne:
Benjamin Beit – Hallahmi
- model tłumaczący funkcje religii w życiu indywidualnym i grupowym
- niespecyficzne i specyficzne aspekty działania religii niespecyficzne – porównanie do aspektów oddziaływania sztuki (w obu przypadkach przeżywanie doświadczenia inspiracji, identyfikacja), katharsis (oczyszczenie) przez sztukę i muzykę; bardziej specyficzne – dostarczenie jednostce pewnego rodzaju wiedzy, pomagającego określić jej tożsamość, która kształtuje się w procesie socjalizacji
- przykład redukcjonizmu
PODEJŚCIE ATRYBUCYJNE
- Atrybucje – poszukiwanie przyczyn wydarzeń (w każdej sytuacji nie do końca zrozumiałej); pomagają człowiekowi odzyskać jego dobrą samoocenę i uzyskać sens
- zaowocowało ono badaniami nad problematyką COPINGU RELIGIJNEGO (rola religii w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi spotykanymi w życiu) nie każdy sposób radzenia sobie ma podtekst religijny i nie cała religia jest sposobem radzenia sobie ze stresem (religia jako tylko jeden ze sposobów, jakie jednostka może wykorzystać).
- sprowadzenie religii do roli mechanizmu obronnego (co wywodzi się od Freuda) w sytuacjach zazwyczaj kryzysowych.
- rożne postacie religii AKTYWNA (Bóg wspomaga działalność człowieka), ULEGŁA (całokształt oczekiwanej dla rozwiązania sytuacji aktywności lokowany jest po stronie Boga), WSPÓŁPRACUJĄCA (rozwiązywanie problemów przy współpracy z Bogiem). Wybór danej postaci zależy w dużym stopniu od kultury, w jakiej żyje człowiek.
- czasem uwzględnienie religii w sposobie radzenia sobie w sytuacji trudnej, prowadzi do zmiany w samej religii
- zachowawczy sposób traktowania religii
Ochrona znaczenia
Rekonstrukcja znaczenia
- granice psychologiczne pomagające w ochronie znaczenia religii mogą powstawać poprzez odfiltrowywanie informacji (niesłyszenie lub zapominanie)
-podobna rola ochrony znaczenia – zachowanie zwane UPOREM RELIGIJNYM (utrzymywanie przekonań religijnych i kontynuowanie praktyk pomimo zmian w otoczeniu)
- druga kategoria strategii zmiany religii zachowanie głównego celu przy jednoczesnej zmianie środków
- inne rodzaje – konwersja religijna, dekonwersja (porzucenie dawnej religii przez imigrantów po przybyciu do nowego kraju)
- działania reformatorskie
- istotna rola religii w procesie głębokiej transformacji jednostki – nadawanie szczególnego znaczenia procesowi przebaczenia za doznane krzywdy.
- przebaczenie ma głęboko uzdrawiające i transformujące znaczenie dla osoby, która potrafi go udzielić.
Teorie humanistyczne
Gordon Allport
Erich Fromm
Abraham Maslow
Viktor Frankl
- przedstawienie ich poglądów i zarys psychologii transpersonalnej (wyrosła na gruncie psychologii humanistycznej)
WSPÓLNE CECHY POWYŻSZYCH PANÓW
- wiele cech wspólnych w podejściu do natury człowieka przekonanie o istnieniu wrodzonych ludzkich możliwości rozwojowych (human potentials)
- przekonanie o znaczeniu i unikalności jednostki ludzkiej
- dążenie człowieka do realizacji wartości potrzeb duchowych
GORDON ALLPORT:
- POJĘCIE DOJRZAŁEGO POCZUCIA RELIGIJNEGO (relatywnie stały element osobowości, rodzaj spójnej filozofii życia)
- + William James – istnienie nieskończonego bogactwa form, w jakich może przejawiać się ludzka religijność; - przekonanie o potencjalnie pozytywnej roli, jaką religia może odegrać w ludzkim życiu
ERICH FROMM:
- religia jako składowa kultury grupy
- religia jako nieodłączna właściwość człowieka wynikająca z potrzeby posiadania przez niego systemu odniesienia oraz przedmiotu czci
- Bóg jako symbol wyższego „ja”
- w innych warunkach kulturowych dochodzi do zablokowania tego potencjału
- zło jako złamanie nakazu posłuszeństwa
- wszystkie dobre cechy skoncentrowane w postaci Boga lub przywódcy politycznego
ABRAHAM MASLOW:
- podobnie jak Fromm rozróżnienie tradycji religijnych
- TRADYCJE:
Te, które obejmują doświadczenie pełni istnienia sprzyjają samo aktualizacji człowieka
Te, które nie obejmują tego doświadczenia zespół ortodoksyjnie wyznawanych prawd i nawyków
- DOŚWIADCZENIE PEŁNI ISTNIENIA – przeżycie poczucia całości i integracji, poczucie stopienia ze światem, spontaniczne poczucie istnienia „tu” i „teraz”. Zawiera poczucie poznania Istoty Rzeczy.
- piramida potrzeb Maslowa – fizjologiczne bezpieczeństwa przynależności uznania religijne
- zadanie psychologii humanistycznej – oddzielenie doświadczeń pełni istnienia od kontekstu tradycji religijnych i umożliwienie ich przeżywania zwyczajnym ludziom bez względu na ich przynależność religijną
Maharishi Mahesh Yogi instrumentalne podejście do technik medytacyjnych; propagował MEDYTACJĘ TRANSCENDENTALNĄ.
VIKTOR FRANKL:
- LOGOTERAPIA terapia nastawiona na przywrócenie jednostce poczucia sensu i znaczenia w życiu
- religia musi być spontaniczna i osobista
Psychologia transpersonalna
- czwarta siła w psychologii
- nie jest szkołą jednorodną
- religia czołowym przedmiotem zainteresowania
- szeroki obszar badań psychologicznych, dotyczy czynników kształtujących optymalne zdrowie psychiczne i dobrą kondycję człowieka
- możliwość doświadczenia szerokiego zakresu stanów świadomości, nawet przekraczanie granic „ego”
- dwie modyfikacje wniesione do psychologii:
Zaproponowanie uwzględnienia wymiaru kulturowego w operowaniu pojęciami zdrowia i patologii
Dostarczenie zaplecza teoretycznego do interpretacji wielopoziomowości doświadczeń religijnych i mistycznych
- wprowadzenie wymiaru kulturowego
RONALD FISCHER:
- kołowy model KONTINUUM PERCEPCYJNEGO istnieją na nim dwa bieguny: „ja” i „jaźń”, które w normalnych stanach czuwania funkcjonują oddzielnie. Od „ja” do „jaźni” można docierać poprzez ograniczanie lub nasilanie stymulacji sensorycznej organizmu – co prowadzi do osiągnięcia np. stanów medytacyjnych. Drugi sposób połączenia „ja” z „jaźnią” stosowanie technik opartych na nadstymulacji sensorycznej (wywołanie i przezycie mistycznej ekstazy).
STANISLAV GROF:
- LSD oddziałuje w sposób terapeutyczny poprzez rozwinięcie potencjału przeżyć duchowych
Psychologia transpersonalna podstawą zbudowania programów badawczo – terapeutycznych na Uniwersytecie Harvardu i Uniwersytecie Starszym w Massachusetts.