Metody i zasady
Pracy socjalnej
Praca socjalna – pewien typ działania społecznego, w którym szczególne miejsce zajmuje jego wymiar społeczno-pedagogiczny; praca socjalna, nabierając wymiaru pracy społecznej, staje się pewnym obszarem działania społecznego, animacji, partycypacji i jest raczej aktywnością ukierunkowaną na zmianę i przekształcenie. Jest więc pewnym dynamicznym procesem zmian i przekształceń, ułatwiającym jednostkom i grupom włączanie się w relację z sobą samym, z innymi i poprzez innych.
wiek XX spowodował natężenie problemów ( nieszczęścia, bieda) spowodowały ogromne zapotrzebowanie na pojawienie się tej metody
wyrosła z praktycznej działalności socjalnej na początku wieku
była i jest jedną z metod wspierania człowieka w trudnych sytuacjach życiowych
Mary Richmond napisała książkę „Czym jest praca społeczna z przypadkiem indywidualnym” wykładając po raz pierwszy założenia metody indywidualnej
była sposobem podejścia do zadań pracy społecznej na rzecz jednostki wypływającym z systemowej analizy ich znaczenia
za twórcę uznaje się J. Tafta i V. Robinsona które na bazie swoich doświadczeń pracując jako pielęgniarki psychiatryczne zauważyły potrzebę przygotowania pracowników do pracy w szpitalach psychiatrycznych , postulowały powołanie specjalnej agencji zatrudniającej osoby, które zajęły by się pomocą poszczególnym ludziom
uzyskała ostateczną linie programową w latach 30-tych
w myśl jej założenia sposobem rozwiązywania problemów było powołanie wyspecjalizowanych agencji, podejmujących praktyczną działalność dotyczącą określonej klasy zjawisk ( jej funkcje, zadania i środki muszą być jasno i wyraźnie określone a oferta socjalna jednorodzinna, pracownik socjalny musi posiadać specjalistyczną wiedzę z danej dziedziny i być przypisany do konkretnego typu agencji stając się w praktyce częścią jej oferty)
cechą charakterystyczną funkcjonalnego podejścia w pracy socjalnej było stwarzanie możliwości, administrowanie świadczeniami publicznymi, a równocześnie ograniczenie uzależniającego wpływu opiekuna na przebieg działań naprawczych w procesie pomocy
Podejście psychospołeczne
twórcą tego podejścia był G. Hamilton
promowanie rozwiązań niekonwencjonalnych, nowych, nawet tam gdzie wydawało by się, że potrzeby społeczne i możliwości działania powołanych do życia instytucji, znalazły szczęśliwe dopełnienie
w tej koncepcji wraca się do opiekuna wrażliwego zaangażowanego w rozwiązywanie wielu problemów podopiecznego, o dużych możliwościach działania, nieograniczonego w swej pracy zakresem przypisanej funkcji, wykorzystującego potencjał tkwiący w najbliższym środowisku podopiecznego
głównym zadaniem tej koncepcji jest obudzić, uaktywnić, zmobilizować, ukierunkować system działań naprawczych
M. Richmod przedstawia zazwyczaj przypadki bardzo trudne i złożone (zaburzenia psychiczne, nędzę materialną) i pracę z tymi przypadkami przedstawia zawsze jako ofiarną, żmudną i długoterminową działalność opiekunki społecznej, która musi wykorzystać dostępne instytucje, pełniąc rolę patronki, kierownika i organizatora procesu naprawczego
jednostki ani rodziny nie można traktować wedle jakiejś reguł lub teorii należy dokładnie przyjrzeć się jej sytuacji życiowej i zbadać wszystkie okoliczności, które stały się powodem szukania pomocy społecznej
nie można pomagać szybko bez namysłu ,należy przeprowadzić rozpoznanie warunków życiowych jednostki i jej stosunek do otoczenia
opiekun oprócz wrodzonych zdolności powinien posiadać także wiedzę nabyta doświadczeniem i specjalizacja
S. Bowers uważa, że metoda indywidualnego przypadku jest sztuką, w której wiedza życiowa i nauka o człowieku oraz środowisku, a także umiejętności obcowania z ludźmi są użyte w celu zmobilizowania sił w jednostce i odpowiedniej pomocy w społeczeństwie dla ulepszania się wzajemnego przystosowania się jednostki i jej środowiska
A. Kamiński poddaje interpretacji pojęcia zawarte w powyższej definicji - sztuka , zatem pracownik socjalny jest artystą, a jego aktywność jest wypadkową talentu i umiejętności obcowania z ludźmi oraz wiedzy i doświadczenia (przygotowania zawodowego) jego rola polega na mobilizowaniu sił jednostki czyli uaktywnieniu jej własnych możliwości w kierunku zmiany niekorzystnej sytuacji życiowej oraz mobilizowaniu odpowiedniej pomocy
zabranie wiedzy na temat jednostki i analiza jej sytuacji życiowej
praca z przypadkiem , jego społeczna diagnoza oraz prowadzenie i praca z przypadkiem (planowanie i organizowanie pomocy musi być poprzedzone wszechstronną diagnozą zjawiska), wszechstronne rozpoznanie przyczyn zjawiska
klient : różne klasy (weterani, niewykwalifikowani robotnicy, niezamężne matki), które nie potrafią poradzić sobie i potrzebują opiekuna społecznego, który będzie organizował proces naprawczy
metoda casework : metodą casework pracuje się nie tylko z ludźmi zaburzonymi, ale także normalnymi, którzy z różnych przyczyn (np. tempo życia ) nie potrafią poradzić sobie z problemami
wyczerpane zostały indywidualne zasoby sił i możliwości rozwiązania problemu i niezbędna jest pomoc pracownika socjalnego, który byłby w stanie pokierować i pomógł szukać nowych możliwości
osoby o ograniczonych możliwościach umysłowych lub fizycznych nie potrafią często same skorzystać z oferty socjalnej, nawet jeśli jest ona w zasięgu ręki
najszerszą grupą klientów są osoby żyjące w długotrwałym stresie stres powoduje niemożność rozwiązywania problemów co prowadzi do zaburzeń funkcjonowania człowieka w społeczeństwie
akceptacja - zasada respektowania podopiecznego jako osoby z wszystkimi jego problemami i trudnościami, zrozumienie da jego nieporadności i szacunek dla jego osobistych decyzji i wyborów
komunikacja - nawiązanie interakcji opartej na zrozumieniu, jasności i precyzji używanych terminów i innych stosowanych symboli (wzajemne rozumienie swoich intencji)
indywidualizacja - poszanowanie odmienności drugiego człowieka
uczestnictwo - podopieczny musi sam od samego początku aktywnie i świadomie uczestniczyć w procesie naprawczym
zaufanie i poszanowanie prywatności - wszystkie informacje jakich udzieli podopieczny w trakcie wywiadów powinny zostać wykorzystane tylko na użytek rozwiązywania problemów
samoświadomość - oddzielenie stosunków z podopiecznymi od osobistych uprzedzeń czy preferencji
case management funkcjonalny sposób myślenia o pomocy społecznej, zarządzanie administrowanie przypadkiem, tworzenie sieci różnych instytucji (doradczych, wspierających, terapeutycznych, leczniczych), strategia koordynacji usług istniejących możliwości i świadczeń, krótkoterminowa, zadaniowo ukierunkowana na pomoc w rozwiązywaniu problemów, organizowania i planowanie procesu pomocy
metoda w której wychowawca (pracownik socjalny) ma przed sobą zespolony przez wspólne zadanie zbiór osób, wiąże go nie tylko dialog z pojedynczymi członkami tej zbiorowości , jego talent wychowawczy wyraża się w umiejętnościach przewodzenia lub przodowania grupie i takiego oddziaływania na grupę, aby na straży zadań i zwyczajów sugerowanych przez wychowawcę stał nie tylko on, ale i członkowie grupy
A. Kamiński wyróżnił trzy odmiany metody grupowej
Grupy rozwojowo wychowawcze służą ludziom normalnie funkcjonującym społecznie w takich placówkach jak domy kultury, instytucje edukacyjne, rekreacyjne, organizacje młodzieżowe itp. Grupy te mają wspierać rozwój osobowości jednostek, które mniej lub bardziej świadomie identyfikują się z celami i wartościami grupy.
Grupy rewalidacyjne często utożsamiane w pracy socjalnej z metodą grupową w ogóle, stosują pracę rozwojowo-wychowawczą do oddziaływań na jednostki społecznie lub fizycznie niedostosowane, celem usprawnienia ich społecznego funkcjonowania. Ten rodzaj pracy u nas organizuje się w placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz kulturalno-edukacyjnych nastawionych na profilaktykę niedostosowań społecznych.
Grupy psychoterapeutyczne są w praktyce socjalnej i wychowawczej w naszym kraju względną nowością. Służyć mają usprawnianiu społecznego i psychicznego funkcjonowania jednostek w oparciu o techniki z arsenału psychologii klinicznej w odniesieniu do lżejszych przypadków. Tego rodzaju praca jest realizowana w poradniach specjalistycznych i placówkach opiekuńczo-wychowawczych
grupy rekreacyjne - organizowanie zajęć dla rozrywki i wyżycia się fizycznego, placówki dają uczestnikom miejsce i sprzęt, grupy tworzą się spontanicznie często bez przywódcy (np. grupy sportowe)
grupy umiejętności rekreacyjnych - usprawnienie zespołu umiejętności i umożliwienie rozrywki, grupy mają orientację zadaniową i dużą role odgrywa tu instruktor czy trener
grupy socjalizacyjne - kształtowanie lub zmiana postaw i zachowań członków aby stały się bardziej społecznie akceptowane, w tych grupach bardzo ważne są cele: rozwijanie kompetencji interpersonalnych, zwiększenie wiary we własne siły, planowanie indywidualnej przyszłości (np. ośrodki ludzi starszych)
grupy terapeutyczne - gromadzą osoby, które mają problemy społeczne lub emocjonalne, celem jest doprowadzenie członków do głębokiego zbadania tych problemów i wypracowania strategii ich rozwiązania grupy spotkaniowe - pogłębienie poznania samego siebie, poznanie innych, rozwinięcie efektywnych sposobów interakcji
grupy edukacyjne - zdobywanie wiedzy, uczenie się złożonych umiejętności ( treningi asertywności)
grupy samopomocy tworzone głównie przez ludzi i dla ludzi dzielących taki sam problem, cele: wykorzystanie doświadczenia innych, wzajemna pomoc)
grupy problemowe i decyzyjne - opracowanie programów praktyki socjalnej, usprawnienie usług placówek, koordynacja działań z innymi placówkami
diagnoza indywidualna - diagnoza potrzeb, zdolności, zachowań jednostek np. kandydaci na rodziców zastępczych)
indywidualne wsparcie - pomaganie jednostkom które znalazły się w trudnych i osobistych lub społecznych okolicznościach np. grupy dla rodziców upośledzonych psychicznie dzieci
indywidualna zmiana - grupy pomagające jednostkom w różnych rodzajach zmian : grupy kontroli społecznej ( pomoc przestępcom w uniknięciu recydywy ) socjalizacji (pomoc pensjonariuszom zakładów zamkniętych nabywanie umiejętności społecznych), zachowań interpersonalnych (treningi asertywności ), osobistych postaw i wartości (wpływanie na zmianę postaw narkomanów wobec handlu narkotykami), trudności materialne (grupa dla bezrobotnych ), samooceny (grupa wzmacniania samopoważania dla członków mniejszości (treningi interpersonalne) edukacja informowanie - ludzie którym brakuje pewnej wiedzy do sprawnego funkcjonowania w jakiejś dziedzinie np. rodzice narkomanów)
kompensacja przez zajęcia czasu wolnego - organizowanie wspólnych rozrywek których atrakcyjność rekompensuje brak przyjemnych doświadczeń społecznych w osobistym życiu)
mediacja pomiędzy jednostkami a instytucjami - grupy służące poprawie wzajemnych stosunków pomiędzy podopiecznymi instytucji a tymi instytucjami np. grupa kończąca wyrok)
wsparcie lub zmiana grupowa - podopieczni placówki pracujący nad poprawą jakości swojego życia)
zmiana w środowisku modyfikacja środowiska społecznego pod kątem potrzeb swoich członków
zmiana społeczna - osiąganie zmian społecznych i politycznych poprzez oddziaływanie na świadomość społeczna a także i na władze
1) Tworzenie grupy - zadaniem pracownika prowadzącego grupę jest m.in. :
organizacja - zaplanowanie programu i metod pracy , zapewnienie środków działania , poznanie środowiska , rozpropagowanie celów grupy , zawarcie kontraktu
przedyskutowanie i ustalenie prawa obowiązującego w grupie , ułatwienie poznawania się i współpracy między członkami grupy , umożliwienie każdemu zaistnienia w grupie i ujawnienia swoich mocnych stron
2) Stabilizacja struktury i normy grupy :
jest to etap krytyczny dla dalszego istnienia i rozwoju grupy ; teraz kształtują się sposoby funkcjonowania, które później będą przesądzać o efektywności grupy w realizacji celów
realizacja celu grupowego - sytuacja w grupie osiąga stan , w którym potencjał wszystkich jej członków służy akceptowanemu przez nich celowi grupowemu ; na tym poziomie rozwoju grupa staje się demokratycznym mikroświatem - jest to grupa doskonała , taka , która jest samorządna i działa na zasadzie odpowiedzialnej autonomii ; jest w pełni zdolna do wytworzenia środków i ustalenia granic swoich własnych zmian ; zmiana nie jest postrzegana jako zagrożenie dla istnienia grupy , a więc propozycje zmiany nie spotykają się z defensywnością
ocena efektów działania i decyzja o dalszym istnieniu lub rozwiązaniu grupy
ocenę efektów należy przeprowadzać w dyskusjach , przez kwestionariusze , opinie uczestników itp.
ocena powinna uwzględniać aspekty funkcjonowania grupy i pracownika istotne z punktu widzenia celów oraz zaawansowanie w osiągnięciu celów zakres i wyniki oceny winny być przedyskutowane z członkami grupy
3) Pozytywna ocena działalności grupy prowadzi do zakończenia jej istnienia lub przynajmniej do opuszczenia grupy przez niektórych jej członków ; prowadzący grupę powinien przygotować członków na odejście z grupy poprzez m.in. :
podtrzymywanie zmian - na etapie zakończenia powinien być przygotowany plan na przyszłość uwzględniający gdzie i jak uzyskać wsparcie i wzmocnienia , jak prowadzić samokontrolę
generalizowanie zmian - rozwijanie zdolności wykorzystywania nabytych umiejętności w różnych sytuacjach
budowanie samopomocowego systemu wsparcia - wzmacnianie więzi w grupie w celu udzielania sobie wzajemnej pomocy przez członków grupy po jej opuszczeniu
przyswojenie członkom grupy idei wzajemnej pomocy i uruchomienie w grupie tej pomocy
rozumienie i wykorzystywanie w pracy procesu grupowego , czyli dynamicznej sekwencji zdarzeń pojawiających się w życiu każdej grupy, a polegających na wspólnym rozwiązywaniu problemów , wyrażaniu stosunku emocjonalnego do i wobec innych , kształtowaniu wzorów stosunków interpersonalnych , wpływaniu na innych
dążenie do wzmocnienia zdolności uczestników do funkcjonowania samodzielnego i autonomicznego jako jednostki i jako grupy
nauczenie uczestników grupy wykorzystywania doświadczenia grupowego do funkcjonowania w różnych sytuacjach grupowych w życiu realnym
pedagogika społeczna nie poprzestała na studium indywidualnego przypadku losu człowieka było to tylko pierwszym krokiem w naprawianiu rzeczywistości i stanowi etap rozpoznania natomiast poznanie przypadku prowadzi do grupy rówieśniczej i do warunków środowiska jako głównych czynników określających istotę i charakter losu jednostki
istota środowiskowego działania polega na tym, że jego cele, mechanizmy i środki wywodzą się z oceny warunków życia poszczególnych ludzi i zmierzają do zmiany lub melioracji tych indywidualnych warunków życia
Istota środowiskowego oddziaływania polega na tym, że jego cele, mechanizmy i środki wychodzą z oceny warunków życia. Przedmiotem manipulacji i działalności naprawczej są jednak szerokie i liczne zespoły czynników środowiska.
Kamiński wyróżnia wąskie i szerokie rozumienie pojęcia metody środowiskowej
W wąskim znaczeniu, gdy użytek głównie pomocy socjalnej uruchamiany jakąś akcją cykliczną lub stałą. W wąskim sensie z metodą środowiskową mamy do czynienia, gdy przedmiotem zainteresowania lub działania jest jedna grupa społeczna, np. ludzie starzy, wąski sens metody środowiskowej występuje też, gdy działania środowiskowe prowadzone są przez jedną grupę osób lub jedną instytucję.
Szeroki sens metody środowiskowej - całościowe rozumienie środowiska lokalnego, pełną rejestrację jego problemów, kompleksowy system działań, podejmowanie pracy z intencją stałego działania i trwałego usuwania zagrożeń i niepożądanych zjawisk. Chodzi tu o dominację pozytywnego sensu aktywności społecznej ratownictwo, usuwanie zagrożeń.
wspieranie rozwoju - pojęcie odnosi się zarówno do osób jak i warunków w jakich te osoby żyją
cele opiekuńcze i wyrównawcze – kompensacja
tworzenie wspólnoty przełamywanie izolacji i osamotnienie , budowanie więzi społecznej
rozbudzenie sił społecznych ochotniczych organizatorów życia zbiorowego
Etap l. Rozpoznanie, diagnoza potrzeb, braków, zagrożeń. Oznacza także rozpoznanie i jakby inwentaryzację
sił społecznych czyli nieprofesjonalnych, ochotniczych wychowawców-społeczników-organizatorów. Następnie rozpoznanie instytucji i organizacji zdolnych do prowadzenia samodzielnie pracy społecznej i we współdziałaniu z innymi. Odrębnym elementem rozpoznania to odkrycie idei, które mogą być osnową wspólnej pracy, siłą motywującą do działania na rzecz drugich i do współdziałania sit różnej orientacji.
Etap 2. Organizowanie zespołu i pracy. W tym punkcie mieszczą się dwa ważne elementy organizacji. Pierwszy to podział zadań między zespoły, instytucje i osoby, a drugi to zorganizowanie sprawnego systemu informacji. Przygotowanie zespołu, wstępna wymiana doświadczeń i informacji, staje się podstawą do wtórnego zdiagnozowania potrzeb, określenia zadań, uzupełnienia składu sił społecznych,
Etap 3. Planowanie i koordynacja działań opiekuńczo-wspomagająco-rozwojowych. Jest to etap systematycznego rejestrowania wszelkich potrzeb środowiska, wspólnego ich analizowania, namysłu nad optymalnym sposobem ich zaspokojenia czy rozwiązywania, ocena sit i środków jakimi dysponuje zespół organizatorów i dzielenia się zadaniami.
Etap 4. Wtórnego pobudzania zwany także etapem inspiracji i umacniania zespołu oraz poszczególnych jego
ogniw. W miarę obejmowania działalnością wspierającą lub rozwojową osób i grup w środowisku lokalnym narastają trudności i bariery. Pojawia się zniechęcenie i frustracja. Następuje weryfikacja ludzi i organizacji,
ich motywacji i możliwości. Pojawiają się nowe zadania i potrzeby. Jest to moment wielkiej próby dla całej idei zorganizowanego środowiska. Bardzo pomocne jest wówczas jakieś przedsięwzięcie, którego
użyteczność publiczna jest oczywista. Powinno dotyczyć wszystkich i być konkretne. Najłatwiej uzyskać taki efekt przez organizację imprezy dla dzieci lub przez usprawnienie urządzeń publicznych.
Etap 5. Systematyczne ulepszanie, poprawianie warunków życia w najszerszym rozumieniu. Pierwszym zadaniem jest wyeliminowanie uciążliwości publicznych. Drugim, działalność ratowniczo-opiekuńcza wobec najbardziej potrzebujących. Trzecim wreszcie zgromadzenie ludzi wokół działań publicznych, czynów zbiorowych, które najlepiej przełamują anonimowość i tworzą świadomość wspólnoty. W działalności tej musi być zawarty pewien czynnik służebności wobec najbardziej potrzebujących ale i wobec każdego, a więc np. doradztwo różnego typu. To meliorowanie warunków życia winno dotyczyć nie tylko infrastruktury lecz również poczucia więzi i bezpieczeństwa.
Etap 6. Kontrola i doskonalenie. Działalność prowadzona jest siłami ludzkimi i rozgrywa się w żywym organizmie społecznym. Oba czynniki, sprawczy i podlegający organizacji są zmienne, mogą być niewydolne i zawodne. Konieczna jest stała uwaga i rejestracja zjawisk, potrzeb, zagrożeń z jednej strony, a ocena możliwości i sprawności wykonawczych z drugiej strony. Niezbędne jest także kreowanie nowych pomysłów, koncepcji i rozwiązań, które będą podnosić motywację działających, pobudzać nowe siły społeczne i budzić przychylność społeczności lokalnej
istnienie sił społecznych ochotniczych, nieprofesjonalnych organizatorów- wychowawców
zaangażowanie w działo organizacji społeczności lokalnej, przedstawicieli wszystkich jej grup
Ewa Marynowicz - Hetka „Pedagogika społeczna. Podręcznik akademicki”
Pilch T., Lepalczyk I. „Pedagogika społeczna”