Przebieg lekcji:

1. Sprawdzenie ilościowe i jakościowe pracy domowej.

2. Powtórzenie posiadanych wiadomości i terminów ze słowotwórstwa.

3. Ćwiczenia utrwalające: tworzenie wyrazów pochodnych od podstawowych

i odwrotnie, określanie rodzaju formantu.

pisać - pisa - rz formant przyrostkowy

robić - z - robić formant przedrostkowy

dźwigać - dźwig nie ma formantu

liczyć - licz - enie formant przyrostkowy

zapisać - zapis nie ma formantu (odrzucamy cząstkę)

ciekawy - ciekaw - ość formant przyrostkowy

4. Tworzenie wyrazów pochodnych od przymiotnika „biały”, nazywanie utworzonych części mowy, analizowanie budowy słowotwórczej utworzonych wyrazów. Zwrócenie uwagi uczniów na funkcję formantów, znaczenie utworzonych wyrazów i oboczności.

biały

białawy bielutki bielszy biało bielić białość białko

5. Zapisanie na tablicy wyrazów pochodnych, narysowanie tabeli i wspólne uzupełnianie. Zapisanie tabeli do zeszytu. Zwrócenie uwagi uczniów na pisownię wyrazów.

wyraz podstawowy	wyraz pochodny	formant	oboczność w podstawie słowotwórczej
chodzić grozić przechodzić ciepły schodzić przy brzegu prosić ubawić pod dachem	przechodzić groźba przechadzka ciepło schód przybrzeżny prośba ubaw poddasze	prze - ba ka o - ny ba - - e	- - o:a; dz:dź - o:ó; dź:d g:ż - w:w' ch:sz

1. Zapisanie na tablicy kilku grup wyrazów. Ustalanie kolejności ich powstawania: od wyrazu niepodzielnego słowotwórczo poprzez kolejne etapy narastania formantów aż do wyrazu najbardziej skomplikowanego ze względu na swoją budowę. W wyrazach podzielnych oddzielanie podstawy słowotwórczej i formantu. (Praca zbiorowa.)

Przykład: amatorszczyzna, amator, amatorski

amator> amator/ski> amatorszcz/yzna

Grupy wyrazów: - szczęśliwszy, szczęśliwy, najszczęśliwszy

• nauczyciel, uczyć, nauczyć, nauczycielka

• dziennik, dziennikarstwo, dzień, dziennikarz

• mówić, przemówienie, przemówić

• Uczniowie opisują ustnie budowę każdego wyrazu podzielnego słowotwórczo: przywołują jego znaczenie, podają wyraz podstawowy dla wyrazu pochodnego, wskazują podstawę słowotwórczą i formant, porównują wyraz podstawowy i podstawę słowotwórczą, wymieniają oboczności występujące w podstawie słowotwórczej.

• Uczniowie wskazują wyrazy pochodne, które są wyrazami podstawowymi

dla innych wyrazów pochodnych.

• Podanie uczniom wniosków i zapisanie notatki do zeszytu.

Wniosek: Wyraz pochodny może być jednocześnie podstawowym dla innego wyrazu pochodnego (np. uczyć - uczeń - uczennica).

Wprowadzenie definicji „rodziny wyrazów”

2. Praca w grupach - tworzenie wyrazów pochodnych od wyrazów „pisać”, „dobry”, „dom” i rysowanie wykresów. Sprawdzenie i omówienie pracy.

3. Praca zbiorowa - graficzne przedstawienie stopnia pokrewieństwa podanej grupy wyrazów.

Wyrazy: nauka, uczyć, nauczyciel, naukowy, nauczanie, naukowiec, uczennica, nauczycielka, uczelnia, uczeń, uczelniany, nauczyć.

Wykres:

uczyć

uczeń nauczyć uczelnia

uczennica nauka nauczanie nauczyciel uczelniany

naukowy nauczycielka

naukowiec

1. Ćwiczenie wprowadzające - wskazywanie przedrostków w czasownikach:

• znosić, zwalić, zgłębić

• spłonąć, stworzyć, schudnąć

• ściągnąć, ściekać, ścichnąć

Wyjaśnianie pisowni tych czasowników przy pomocy doświadczeń uczniów i słownika ortograficznego.

2. Dopisywanie czasowników pochodnych z przedrostkami z -, s - lub ś - do podanych: chodzić, ważyć, frunąć, robić, cierpieć, ciąć, badać, pędzić. Wyjaśnianie pisowni. Zapisanie wniosku dotyczącego pisowni tych przedrostków (z -, s -,ś -) w zeszycie; wypisanie wyjątków ze słowniczka (pisowni niezgodnej z wymową).

3. Wykonanie polecenia 4 str. 219 polegającego na wypełnianiu luk wyrazami z przedrostkami: ob -, w -,roz -, pod -,z -, zd -, pokrewnymi do wyrazów podanych. Posługiwanie się słownikiem ortograficznym.

4. Wypisanie na tablicy przedrostków: wz -, ws -, wez -,wes -, roz -, a także czasowników: brać, tchnąć, bić się, kazać, lecieć. Zadaniem uczniów jest połączenie w pary formantów z podstawami słowotwórczymi tak, by powstały prawidłowo zapisane wyrazy pochodne. Po samodzielnym wykonaniu ćwiczenia uczniowie głośno odczytują utworzone wyrazy i wyjaśniają, jaka zasada ortograficzna rządzi pisownią przedrostków wz - (ws -) i wez - (wes -), a jak piszemy przedrostek roz -. Uczniowie mogą korzystać ze słownika ortograficznego. Samodzielnie zapisują wnioski w zeszycie przedmiotowym.

5. Uzupełnianie miejsc wolnych przedrostkiem / cząstką bez -.

Noc była .....chmurna, .....księżycowa. Włóczyłem się .....celowo po .....ludnych ulicach. Za mną skradał się .....szelestnie .....pański, .....imienny pies. .....kształtny cień zamajaczył nagle w .....miarze .....kresnej przestrzeni. „Kogo jeszcze trapi .....senność?” - Pomyślałem z .....silną złością na .....wymiarowego intruza.

Omówienie ćwiczenia i zapisanie wniosku do zeszytu: Przedrostki roz -, bez - piszemy zawsze w jednej postaci (przez „z”) bez względu na wymowę.

1. Analiza trudności ortograficznych występujących w przygotowanym ćwiczeniu. Łączenie strzałką odpowiednich par (początek i zakończenie danego słowa). Ustne wyjaśnianie pisowni tych wyrazów, która różni się od ich wymowy.

flaman - niemie -

szwe - katowi -

siera - szko -

łó - łowi -

żmu - note -

jasnowi - kupie -

szkara - bra -

sąsie - pienia -

śle - ryba -

ohy - boga -

brzó - kie -

kó - pra -

wali - mi -

dró - mu -

nó - bla -

Wspólne zredagowanie wniosków po uprzednim sprawdzeniu w słowniku ortograficznym, np.:

Jeśli w wyrazie podstawowym występuje głoska „z, d, dz, dź”, to w zakończeniach wyrazów pochodnych musi wystąpić ta sama głoska lub jej dźwięczna oboczność, np. dź - dz, d - dz.

Zakończenia ze spółgłoską dźwięczną ( -źba, -zka, -dzki itp.) piszemy, gdy w temacie wyrazu podstawowego występuje, jako ostatnia, głoska dźwięczna, np. nóżka< noga, ludzki< ludzie. Zakończenia ze spółgłoską bezdźwięczną piszemy, gdy w temacie wyrazu podstawowego występuje głoska bezdźwięczna, np. prośba< prosić, liczba< liczyć.

2. Dopisywanie przymiotników do podanych rzeczowników. Uzasadnianie pisowni zakończeń dopisanych przymiotników. Redagowanie wniosku.

Anglia - .....

Rosja - .....

Francja - .....

Norwegia - .....

Warszawa - .....

Mieszczanin - .....

Wieś - .....

Pińczów - zamek .....

myśliwy - gospoda .....

Wniosek: Przymiotniki zakończone na -ski piszemy zawsze zgodnie z wymową przez „s”.

3. Uzupełnianie zdań rzeczownikami z formantem - ba w odpowiedniej formie przypadkowej. Uzasadnianie różnej pisowni zakończeń tych wyrazów. Wspólne redagowanie wniosku i zapisanie w zeszycie. Sprawdzanie pisowni wyrazów w słowniku.

Chcę cię o coś prosić. Wysłuchaj mej ...................... .

Dlaczego mi grozisz. Nie boję się twoich ....................... .

Wniosek: Formant - ba piszemy po „ś” lub „ź” w zależności od tego, czy w wyrazie podstawowym występują te same spółgłoski, np.: kośba kosić, rzeźba rzeźbić.

TEST: (z zeszytu K. Gorczycy i A. Sławińskiej, str. 18 - 20)

Do każdego wyrazu dopisz pochodny rzeczownik, czasownik i przymiotnik:

1. las - .................................., .................................., .................................

2. ogień - .............................., .................................., .................................

3. woda - .............................., .................................., .................................

4. dom - ................................, .................................., .................................

Utwórz pochodne przysłówki:

1. złocistość - ..................................

2. kwiat - .........................................

3. dobro - ........................................

4. cisza - .........................................,

Utwórz po dwa pochodne rzeczowniki:

1. góra - ............................................, ...........................................

2. dom - ............................................, ...........................................

3. słowo - ........................................., ............................................

4. ręka - ............................................, ............................................,

Formanty dzielą się na:

1. przedrostki i przyrostki

2. przedrostki i zarostki

3. przedrostki i wyrostki

4. przyrostki i zarostki

Wskaż błędnie zapisaną oboczność:

1. o:u

2. o:ó

3. ch:sz

4. t:c

Wskaż zestaw, w którym znajduje się wyraz niepodzielny słowotwórczo:

1. wędrówka, stolik

2. lasek, dworzanin

3. przedszkole, huśtawka

4. komora, okienko

Utwórz rzeczowniki pochodne zakończone na -dztwo, -stwo, -ctwo:

1. książę - ...........................................

2. wojewoda - .....................................

3. starosta - .........................................

4. opat - ..............................................

Utwórz przymiotniki pochodne zakończone na -dzki, -cki:

1. sąsiad - .........................................

2. tkacz - ..........................................

3. krawiec - ......................................

4. gromada - .....................................

Utwórz przymiotniki pochodne:

1. Francja - .......................................

2. Gruzja - ........................................

3. Kaukaz - .......................................

4. Włochy - ......................................

W którym zestawie wyrazów znajduje się błąd?

1. zboczyć, stoczyć, ściszyć

2. ścisnąć, zdobyć, zjechać

3. wspierać, zbierać, zkończyć

4. spalić, zgubić, wspinać się

Który wyraz napisany jest poprawnie?

1. zchylać się

2. zharmonizować

3. sszywać

4. zchudnąć

Dopisz stopień wyższy i najwyższy:

1. mały - .................................., ...................................

2. słony - ................................., ...................................

3. dobry - ................................, ....................................

4. chory - ................................, ....................................

Dopisz stopień wyższy i najwyższy:

1. słodko - ................................, ....................................

2. cienko - ................................, ....................................

3. grubo - ................................., ....................................

4. dużo - ..................................., ....................................

14) Dopisz po trzy czasowniki dokonane, dodając różne przedrostki:

1. kupić - ......................................................................................................

2. bić - ..........................................................................................................

3. mówić - ....................................................................................................

4. spać - .......................................................................................................

Który zestaw nie zawiera wyrazów bliskoznacznych?

1. koń, szkapa, rumak

2. smutek, przerażenie, niepewność

3. lęk, trwoga, obawa

4. iść, przechadzać się, spacerować

1. Wykonanie ćwiczenia polegającego na uzupełnianiu pustych miejsc w tabelce, zgodnie z tytułami rubryk. („Gramatyka” B. Milewskiej i J. Milewskiej, ćw. 52 str. 37).

2. Praca domowa:

Przygotuj się do sprawdzianu ze słowotwórstwa. Uzupełnij ćwiczenie odbite na ksero( ćw. 63 str. 43 - „Gramatyka” ).

Wpisz w linie brakujące informacje.

1. Nauka, która zajmuje się budową wyrazów i wyjaśnia ich powstawanie, nazywa się ..................................... .

2. Wyrazy, od których się tworzy inne wyrazy, nazywamy ........................... .

Wyrazy, które zostały utworzone od innych wyrazów, nazywamy .................................................. .

3. Wyrazy, które nie pochodzą od innych wyrazów, są ................................. słowotwórczo. Wyrazy pochodzące od innych wyrazów, dla których możemy wskazać wyraz podstawowy, są ................................................ słowotwórczo.

4. Wyraz ............................................ dzielimy na dwa człony: człon przejęty z wyrazu .......................... nazywamy .........................................., człon, za pomocą którego tworzymy nowy wyraz, nazywamy .................. .

5. Podstawa słowotwórcza wyrazu pochodnego często się różni od tematu wyrazu podstawowego, np. las > leś\ny (....: ....., ......: ...., ). Różnice te nazywamy ................................... .

6. Formant może występować po ......................................., np. robić > rob -\ ota, lub przed ....................................., np. robić > z\robić. Formanty, które występują po ........................................., nazywamy ........................, formanty, które występują przed ................................................, nazywamy ................................ .

7. W niektórych wyrazach ......................................, np. zwis\ < zwisać, nie występuje ani formant ........................................, ani ................................ .

Wyrazy te powstały przez .......................................................................... .

8. Wyrazy ........................................ mogą być zarazem ..................................

w stosunku do innych wyrazów, np. robić > rob\ota > robot\ nik.

9. Zarówno wyrazami .........................................., jak i ...................................

mogą być różne części mowy, np.

szkółka białość czytanie

szkoła szkolny biały białawy czytać czytelny

szkolić bielić przeczytać

Tak więc możemy tworzyć:

rzeczowniki od ............................................................................................

przymiotniki od ...........................................................................................

czasowniki od ..............................................................................................

6. Wyrazy .............................. mogą też być tworzone od ..................................

(np. pod nogami>podnóż\ek).

11.Formanty nie tylko tworzą nowy wyraz, ale też nadają mu określone znaczenie. Wyrazy pochodne o tym samym ogólnym znaczeniu nazywamy ............................................, np. mówienie, pisanie, życie - nazwy czynności.

12.Uzasadnieniem powstawania nowych słów może być:

• .........................................................., np. uczyć>uczeń;

• .........................................................., np. mama>mamusia.

Podsumuj punkty licząc po 1 pkt. za każdą pełną odpowiedź. Jeżeli uzyskałeś:

11 - 12 pkt. - Brawo!

9 - 10 pkt. - Dobrze, uzupełnij brakujące informacje i zapamiętaj je.

6 - 8 pkt. - Wróć do zagadnień, których nie pamiętasz.

0 - 5 pkt. - Musisz jeszcze popracować. Poproś nauczyciela o dodatkowe ćwiczenia.

- cki - dzki

- dzki - dzki

- cki - cki

- dzki

- cki - dzki - cki

- ctwo - dztwo

- dztwo - ctwo

- dztwo

- ctwo - ctwo

- dztwo - dztwo - ctwo

- ska - szka

- zka - żka

- żka - ska

- zka - zka

- szka - ska

---