PROMOCJA ZDROWIA WYKŁAD NR 1

ROZWÓJ KONCEPCJI PROMOCJI ZDROWIA

Koncepcja zdrowia i zmiany w spojrzeniu na zdrowie.

Przegląd wybranych definicji zdrowia

Historia pojęcia zdrowia jest przede wszystkim historią idei, która zawsze łączyła się z praktyką medyczną i socjokulturową rzeczywistością. Nauczyciele i politycy zwykle wykazywali zainteresowanie problematyką opieki zdrowotnej, co pozwala stwierdzić, że historia pojęcia zdrowia może być uważana za historię edukacji i polityki zdrowotnej oraz praktycznego życia.

Od tego, w jaki sposób definiujemy zdrowie zależy definicja promocji zdrowia.

Potocznie zdrowie rozumie się jako stan braku choroby.

Myśląc o zdrowiu zwykle myślimy o leczeniu chorób przez lekarzy.

Służba zdrowia kojarzy się zwykle z symptomami i organicznymi oznakami choroby.

Kiedy myślimy o zdrowiu to tak naprawę myślimy o ludziach, który się leczą.

Takie spojrzenie na zdrowie u progu XXI stulecia okazało się niewystarczające.

W 1948 r. w Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zawarto oficjalną definicję zdrowia gdzie: `(…) zdrowie to całkowity dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie wyłącznie brak choroby lub niedomagania' (WHO 1943).

Zdrowie oznacza pełnię możliwości człowieka zarówno w fizycznym, psychicznym, jak i społecznym wymiarze jego funkcjonowania.

Ta definicja była milowym krokiem w procesie zmiany sposobu myślenia o zdrowiu (odejście od tzw. biomedycznego modelu zdrowia), chociaż wiąże się z nią kilka problemów.

Mianowicie określa ona sytuację życiową , którą niewielu ludzi może osiągnąć oraz zakłada, że istnieje jakiś jeden określony stan bycia zdrowym. Dlatego uznaje się zasięg jej za ograniczony.

Jednocześnie definicja ta zrodziła pytanie o to co wpływa na fizyczną, psychiczną i społeczną kondycję człowieka? A dalej o to co należy zrobić by we wszystkich wspomnianych wymiarach mógł on osiągnąć szczyt swoich możliwości?

Kolejne koncepcje zdrowia, które znalazły zastosowanie w promocji zdrowia, a sformułowane na gruncie nauk społecznych, nawiązują do przytoczonej powyżej definicji zdrowia WHO, ale ujmują ją w sposób szczegółowy i konkretny.

W pierwszym ujęciu zdrowie traktowane jest jako dyspozycja, wedle której jest to: poddająca się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągania pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak i reagowania na wyzwania środowiska.

Zdrowie jest więc zasobem, ogólną zdolnością organizmu do wszechstronnego rozwoju i do stawiania czoła aktualnym wymaganiom.

Drugie ujęcie określa zdrowie jako proces poszukiwania i utrzymywania równowagi w sytuacjach obciążeń, jakim nieustannie podlega organizm człowieka w otoczeniu.

Zdrowie jako proces ma określoną dynamikę w czasie i zmienia się odpowiednio do zaistniałych wymagań zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych.

Przyjmuje się, że choroba następuje w sytuacji zakłócenia tego procesu, jest załamaniem zdrowia. Dochodzi do tego wtedy, gdy brakuje energii i/lub umiejętności, aby sprostać wymaganiom i obciążeniom i zachować poczucie równowagi i harmonii.

Nauki społeczne w swym ujęciu zdrowia uznają, że u jego podstaw leży złożony i różnorodny zespół czynników, na który składają się zarówno genetyczne jak i psychospołeczne zasoby, m. in. wsparcie społeczne, strategie radzenia sobie, poziom tożsamości (czyli wiara w siebie) i inne.

W przedstawionych powyżej ujęciach zdrowie traktowane było jako stan, dyspozycja, albo proces. Bez względu na różnice było on czymś, co przynależy człowiekowi.

Z kolei psychologia zdrowia w jednej z definicji mówi, że aby trafnie opisać stan zdrowia i choroby należy umieścić je na kontinuum.

Kontinuum `zdrowie - choroba':

pogorszenie stanu

przedwczesna śmierć ---------------------------------------> optymalny stan zdrowia

zdrowia

Na jednym końcu znajduje się osoba, poważnie zagrożona przedwczesnym zgonem. Drugi koniec opisuje optymalny stan zdrowia i odporność na choroby. `Zdrowy' koniec kontinuum uwzględnia także stopień, w jakim człowiek doświadcza radości i pełni życia.

Nasza pozycja na tym kontinuum nie jest statyczna. Nawet najzdrowsi miewają gorsze dni. Powszechnie uważa się, że o zdrowie należy zacząć dbać w momencie jego załamania. Dopiero, gdy pojawią się kłopoty, zaczynamy szukać środków zaradczych.

Umieszczenie zdrowia i choroby na kontinuum skłania do podjęcia działań, które przybliżają nas do optymalnego stanu zdrowia na każdym etapie naszego życia. Takie ujęcie zdrowia jest bliskie współczesnej idei promocji zdrowia.

W psychologii ogólnej zdrowie rozumiane jest jako jedna z wartości wyznaczających cele aktywności człowieka. Zdrowie i choroba nie są lokowane na wspólnym kontinuum, ale traktowane odrębnie, zdrowie jako wartość pozytywna, a jego przeciwieństwo - choroba - jako wartość negatywna.

Rozumienie zdrowia jako wartości dostarcza podstaw do wyjaśnienia mechanizmów podejmowania przez ludzi działań prozdrowotnych.

Radykalny zwrot, jaki dokonał się w sposobie myślenia o zdrowiu, doprowadził do powstania ekonomiczno-społecznego modelu zdrowia. Wg modelu, zdrowie rozumiane w kategoriach pozytywnych, to pełnia możliwości zarówno w fizycznym jak i społecznym wymiarze jego funkcjonowania. W modelu podkreśla się wieloczynnikowe uwarunkowania zdrowia oraz fakt, że tylko poprzez oddziaływania na wszystkie czynniki warunkujące zdrowie człowieka można stworzyć mu szansę osiągnięcia potencjału, jakim dysponuje w zakresie swych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, a tym samym skutecznie zapobiegać chorobom.

Jak rozległe i skomplikowane są uwarunkowania zdrowia człowieka pokazuje model ludzkiego ekosystemu. Z modelu tego wynika, że potencjał jakim dysponuje człowiek w zakresie sprawności fizycznej i psychicznej zależy od:

• właściwości biosfery,

• środowiska przyrodniczego,

• środowiska stworzonego przez ludzi,

• od środowiska społeczno-ekonomicznego,

• od cech biologicznych człowieka,

• od kultury i cech społeczności, w której żyje człowiek,

• obowiązującego stylu życia,

• systemu lecznictwa,

• miejsca pracy,

• rodziny i otrzymywanego wsparcia z jej strony,

• oraz osobistego zachowania każdej jednostki.

Zawsze jednak należy pamiętać, że ludzie różnie rozumieją czym jest zdrowie i różne przypisują mu znaczenie. Dla wielu zdrowie wcale nie jest wartością nadrzędną i nie może być traktowane jako główny regulator sposobu życia. Zdrowie nie jest celem samym w sobie, a jedynie środkiem dla satysfakcjonującego życia. Takie rozumienie zdrowia zbliża nas do zrozumienie tego, czym jest promocja zdrowia.

Przyjmując określoną definicję zdrowia należy pamiętać, że definicja ta musi być budowana w taki sposób, aby spełniała cel, któremu ma służyć. Dla wielu przedsięwzięć (np. programy walki z określoną chorobą) definicja negatywna jest bardziej odpowiednia. Dla wielu innych (np. programy promocji zdrowia) definicje funkcjonalne są znacznie bardziej przydatne.

Co to jest promocja zdrowia?

Równolegle do zmian w sposobie myślenia o zdrowiu zachodziły zmiany w obrazie chorób. Choroby zakaźne, o jednorodnej etiologii, zostały zdominowane przez choroby przewlekłe, bardzo mocno związane z cechami szeroko pojętego środowiska człowieka, a także jego sposobem życia. Choroby te (przede wszystkim choroby układu krążenia i choroby nowotworowe) stały się głównymi sprawcami śmiertelności naszego globu.

W walce z tymi chorobami medycyna naprawcza skoncentrowana głównie na usuwaniu zaburzeń zdrowia, a nie na oddziaływaniu na jego złożone uwarunkowania, poniosła klęskę. Masowo narastające nowe zachowania, głównie w krajach wysoko uprzemysłowionych, stały się sygnałem do konieczności zmiany dotychczasowej strategii. Odpowiedzią na wyzwanie było stworzenie wspomnianego już ekonomiczno-społecznego modelu zdrowia oraz opartej na nim idei promocji zdrowia.

Obecnie można mówić o kilku wymiarach promocji zdrowia.

1. Pierwszy etap kształtowania się promocji zdrowia to lata 60-te i 70-te, kiedy to postrzegano ją jako kolejny nurt umacniania działań profilaktycznych, których celem była redukcja stale rosnących wydatków na służbę zdrowia. Zajmowano się głównie czynnikami ryzyka chorób i samymi chorobami. Był to więc ruch prozdrowotny mający na celu uzupełnienie informacją i edukacją istniejących już działań higieniczno-oświatowych.

2. Drugi etap kształtuje się w latach 80-tych. Pojęcie `promocji zdrowia' pojawiło się w dokumentach Światowej Organizacji Zdrowia w Alma-Acie w 1977 r., poświęconego głównie zagadnieniom podstawowej opieki zdrowotnej. Określenie `promocja zdrowia' zostało tu użyte jako wyraz potrzeby nadania priorytetu dążeniom do zachowania zdrowia, nie tracąc z pola widzenia działań profilaktycznych i leczniczych.

Promowaniem zdrowia jako działaniem pierwszoplanowym zajęło się Biuro Światowej Organizacji Zdrowia Regionu Europejskiego, wydając w 1984 r. `Dokument dyskusyjny na temat promocji zdrowia'.

Dokument ten definiuje promocję zdrowia jako proces umożliwiający jednostkom i społeczeństwu zwiększenie kontroli nad czynnikami determinującymi zdrowie. Promocja zdrowia ma utworzyć jednolitą koncepcję sposobów i warunków życia w celu zachowania zdrowia oraz umożliwić zarówno wybory osobnicze, jak i odpowiedzialność społeczną za zdrowie obecnie i w przyszłości.

Od tej pory zdrowie i jego poziom nabierają wartości priorytetowych w polityce zdrowotnej i w nowoczesnych programach działania systemów ochrony zdrowia.

Inne ujęcie promocji zdrowia, komplementarne wobec przytoczonej powyżej definicji prezentują Noack i Abelin, określając promocję zdrowia jako zintegrowane na różnych poziomach działanie, które ma wpływ na reakcje pomiędzy zdrowiem i ekonomią, zdrowiem i środowiskiem, zdrowiem i społecznością oraz zdrowiem i jednostką.

Biorąc pod uwagę te podstawowe zasady współdziałania można by stworzyć niekończącą się listę problemów, które obejmuje promocja zdrowia, jak:

• politykę dotyczącą żywności i żywienia,

• budowy mieszkań i osiedli,

• palenia tytoniu,

• picia alkoholu,

• nadużywania leków,

• a także umiejętności pokonywania codziennych trudności życiowych,

• czy też umiejętności współżycia w społeczeństwie.

Jednak definicją podstawową w promocji zdrowia obowiązującą nadal jest definicja zamieszczona w Kracie Ottawskiej ogłoszonej na zakończenie I Międzynarodowej Konferencji Promocji Zdrowia w Ottawie w 1986 r.:

`Promocja zdrowia to proces umożliwiający każdemu człowiekowi zwiększenie oddziaływania na jego zdrowie w sensie jego poprawy i utrzymania.

Dlatego zdrowie należy rozpatrywać w kategoriach zasobu, na którym człowiek opiera się w swoim codziennym życiu, a nie traktować jako cel, do którego zmierza.

Zdrowie to koncepcja pozytywna kładąca nacisk zarówno na pełną sprawność fizyczną, jak i na sprawność życiową w wymiarze jednostkowym i społecznym.

W związku z tym odpowiedzialność za rozwinięcie działań promocyjnych dla zdrowia spada nie tylko na służbę zdrowia lecz spoczywa ona również na tych wszystkich dziedzinach aktywności społecznej, które wywierają wpływ na zdrowy styl życia i szeroko pojmowane dobre samopoczucie wszystkich członków społeczeństwa.'(WHO Karta Ottawska 1986 r.).

Dla większości definicji promocji zdrowia wspólne są 2 założenia:

1. zdrowie trzeba nie tylko chronić, ale wspierać, kształtować i wzmacniać,

2. ludzie muszą mieć większe możliwości kontrolowania własnego zdrowia i dokonywania widomych wyborów postępowania.

Definicja zawarta w raporcie WHO z 1993 r. z kolei, określa promocję zdrowia jako `działanie społeczne i polityczne na poziomie indywidualnym i zbiorowym, którego celem jest podniesienie stanu świadomości zdrowotnej społeczeństwa, krzewienie zdrowego stylu życia i tworzenie warunków sprzyjających zdrowiu'.

Jest to proces aktywizacji społeczności lokalnych, polityków, profesjonalistów, laików w celu osiągnięcia trwałych zmian zachowania (redukcji zachowań będących czynnikami ryzyka i rozpowszechniania zachowań prozdrowotnych) oraz wprowadzenia zmian w środowisku, które zmniejszałyby lub eliminowały społeczne i inne środowiskowe przyczyny zagrożeń zdrowia.

Zwraca ona uwagę na różne poziomy promocji zdrowia. Zgodnie z M. P. Kellym identyfikuje się cztery takie poziomy:

• poziom środowiskowy (podejście siedliskowe), czyli oddziaływanie na środowisko życia, pracy nazywane `chronieniem zdrowia' (health protection). Zaliczamy tu takie działania promocyjne, jak `zdrowe miasto', `zdrowy dom'.

• poziom społeczny - oddziaływanie na grupy społeczne i inne elementy struktury społecznej. Tworzenie i propagowanie nowych, sprzyjających zdrowiu wzorów i standardów zachowań. Najważniejsze instrumenty oddziaływania to reklama, polityka fiskalna, zmiany w ustawodawstwie, a przede wszystkim działania edukacyjne.

• poziom organizacyjny (instytucjonalny) - instytucje jako ośrodki promocji zdrowia (`zdrowa szkoła', `zdrowy szpital' itp.). Tworzenie kultury sprzyjającej zdrowiu w środowisku pracy.

• poziom indywidualny - zmiany zachowań na poziomie jednostkowym.

Obecnie bardziej bierze się pod uwagę istnienie nierówności społecznych w osiągnięciu zdrowia oraz podkreśla się społeczne i środowiskowe determinanty i ograniczenia zachowań zdrowotnych.

Przegląd wybranych definicji promocji zdrowia wskazuje jednocześnie na bogactwo i różnorodność pojęcia zdrowia. Są to wzajemnie dopełniające się definicje eksponujące różne jej aspekty.

Tanahill (?) proponuje używania promocji zdrowia jako terminu obejmującego edukację zdrowotną oraz różnego rodzaju działania organizacyjne i środowiskowe.

Promocja zdrowia wg tego autora to szereg zróżnicowanych jednakowo ważnych działań obejmujących oprócz edukacji zdrowotnej również profilaktykę chorób i działania z zakresu organizacji służby zdrowia, wchodzących w skład polityki zdrowia publicznego.

Kwintesencją tego podejścia jest następująca formuła:

PROMOCJA ZDROWIA = EDUKACJA ZDROWOTNA * POLITYKA ZDROWIA PUBLICZNEGO

PROMOCJA ZDROWIA WYKŁAD NR 1

5

Kamila Nowak 2006 r.

---