Ocena narażenia

Najważniejszym elementem charakteryzującym warunki pracy w czasie narażenia na dany związek chemiczny jest wielkość jego stężenia w powietrzu środowiska pracy. Z faktem tym wiąże się działalność profilaktyczna, polegająca na określeniu i ustawowym zatwierdzeniu stężeń substancji toksycznych w powietrzu na stanowiskach pracy, które byłyby bezpieczne dla ludzi zatrudnionych w czasie określonego procesu produkcyjnego.

Narażenie - fizyczny kontakt żywego organizmu z czynnikiem chemicznym, fizycznym lub biologicznym, wyrażony stężeniem, natężeniem i czasem trwania. Podczas narażenia może wystąpić pobranie substancji chemicznej, a następnie jej wchłonięcie, które opisuje się dawką wchłoniętą. Obecność substancji chemicznej w próbkach materiału biologicznego (powietrze wydechowe, płyny ustrojowe, tkanki) jest bezpośrednim dowodem narażenia. Brak substancji chemicznej w tych próbkach nie musi oznaczać braku aktualnego lub przeszłego narażenia.

Narażenie zawodowe (ekspozycja zawodowa) - złożone pojęcie ilościowo-jakościowe określające rodzaj i stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia oraz czas jego działania zarówno w stosunku do zmiany roboczej, jak też długich okresów pracy.

Narażenie złożone - narażenie zawodowe pracownika na działanie wielu substancji szkodliwych występujących jednocześnie w powietrzu środowiska pracy.

Wskaźnik narażenia (ekspozycji) - wskaźnik liczbowy charakteryzujący ekspozycję pracownika na substancję szkodliwą, obliczony na podstawie wyników jej oznaczeń w powietrzu, w celu porównania z wartością odpowiedniego normatywu higienicznego.

Strategia pobierania próbek powietrza (strategia pomiarów) jest to zbiór zasad postępowania stosowanych w ocenie narażenia zawodowego na substancje szkodliwe obejmujący:

- wybór miejsca pobierania próbek powietrza lub wytypowanie pracowników do badań ekspozycji indywidualnej,

- określenie: czasu pobierania jednej próbki, liczby próbek oraz ich rozłożenia w czasie zmiany roboczej.

Strategia pomiarów uzależniona jest od: charakteru procesu technologicznego, rodzaju normatywu higienicznego oraz stosowanej metodyki oznaczania.

Zaplanowanie badań należy poprzedzić zebraniem informacji wstępnych, dotyczących:

- rodzaju i przebiegu procesów technologicznych stosowanych w zakładzie pracy;

- czynników występujących w określonych sytuacjach technologicznych i stwarzających zagrożenia
dla zdrowia zatrudnionych osób;

- charakteru działania biologicznego i właściwości fizykochemicznych występujących substancji;

- stanowisk pracy związanych z narażeniem na działanie substancji szkodliwych dla zdrowia;

- chronometrażu pracy poszczególnych pracowników;

- liczby pracowników zatrudnionych na poszczególnych stanowiskach pracy lub przy wykonywaniu poszczególnych czynności zawodowych;

- stosowania profilaktycznych środków technicznych, organizacyjnych i sprzętu ochrony osobistej;

- wyników pomiarów substancji szkodliwych w środowisku pracy, prowadzonych poprzednio.

Zadania higieny pracy:

1. Rozpoznanie zagrożeń zdrowotnych

2. Pomiar poziomu stężeń czynników szkodliwych dla zdrowia

3. Monitoring biologiczny

4. Ocena ryzyka zdrowotnego

Pomiary poziomu stężeń czynników szkodliwych dla zdrowia powinny być wykonywane jak najczęściej. Jeżeli wykonywane są w sposób ciągły - jest to monitoring środowiska pracy.

Niektóre czynniki nie mają ustalonych NDS, co nie powinno być przeszkodą do prowadzenia pomiarów i podejmowania decyzji poprawy warunków pracy.

Zawsze bowiem narażenie na szkodliwe czynniki powinno być obniżane do najniższego poziomu a nie tylko do poziomu określonymi normatywami higienicznymi. Monitoring środowiska pracy stanowi i prawdopodobnie pozostanie podstawową metodą oceny narażenia zawodowego na czynniki toksyczne. Wynika to zarówno ze względnej łatwości wykonywania oznaczeń stężeń substancji toksycznych w powietrzu, jak istnienia dużej ilości prawnie obowiązujących normatywów higienicznych.

Zasady oceny narażenia zawodowego

Proces oceny narażenia zawodowego związanego z występowaniem szkodliwych substancji chemicznych jest procesem wieloetapowym.

Każdy z etapów powinien być przeprowadzany:

• bardzo starannie,

• z dużą odpowiedzialnością,

• przez odpowiednich specjalistów zajmujących się analizą powietrza

• oraz zarządzaniem bezpieczeństwem i higieną pracy.

Opis stanowiska pracy

Przy opisie stanowiska pracy, dla którego będzie przeprowadzana ocena narażenia zawodowego, należy zebrać następujące informacje:

• rodzaju i przebiegu procesu technologicznego,

• stosowanych substancji lub preparatów chemicznych, ich działania toksycznego oraz wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń (jeżeli ustanowiono),

• chronometrażu pracy poszczególnych pracowników,

• liczby pracowników (w tym mężczyzn, kobiet i kobiet w ciąży i okresie karmienia, młodocianych),

• stosowanych środków ochrony indywidualnej i zbiorowej,

• profilaktycznych środków organizacyjnych,

• dotychczasowych wyników pomiarów substancji szkodliwych
  w środowisku pracy.

Powyższe dane można znaleźć w:

• dokumentacjach technicznych procesu technologicznego,

• dokumentacjach dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy

a ponadto: przeprowadzając wywiady z pracownikami

oraz obserwując stanowiska pracy.

Identyfikacja

Podstawowym zadaniem umożliwiającym identyfikację zanieczyszczeń powietrza jest przygotowanie listy substancji chemicznych występujących na:

• ocenianych stanowiskach pracy oraz

• na stanowiskach sąsiadujących

Lista powinna zawierać wszystkie substancje, które mogą być przyczyną występowania szkodliwych skutków w organizmie człowieka.

Należy ustalić, korzystając z danych technologicznych oraz informacji od producentów:

• jakie produkty wyjściowe są stosowane w danym procesie,

• jakie są ich zanieczyszczenia,

• produkty pośrednie

• i końcowe.

W prostych procesach technologicznych, z wykorzystaniem kilku substratów, pomiędzy którymi nie zachodzą reakcje, można stosunkowo łatwo przewidzieć, jakie substancje będą obecne w powietrzu.

Często wytypowanie czynników stwarzających zagrożenie dla zdrowia zatrudnionych osób nie jest łatwe, szczególnie gdy chodzi o skomplikowane procesy technologiczne oraz gdy skład stosowanych surowców jest chroniony przez producentów. Należy wówczas przeprowadzić szczegółowe badania identyfikacyjne z zastosowaniem odpowiednich technik analitycznych.

Badania te wymagają stosowania chromatografii gazowej połączonej ze spektrometrią masową lub spektrofotometrią w podczerwieni. Potrzebne jest też doświadczenie specjalistów z zakresu identyfikacji śladowych ilości substancji chemicznych. Z tego względu badania powinny być zlecane wyspecjalizowanym laboratoriom badawczym.

Oznaczanie substancji szkodliwych w powietrzu na stanowiskach pracy

Zgodnie z zaleceniami ministra zdrowia i opieki społecznej oraz ministra pracy i polityki socjalnej, do oznaczania stężeń substancji szkodliwych w powietrzu na stanowiskach pracy należy stosować metody podane w Polskich Normach z zakresu ochrony czystości powietrza

Jeżeli dla danych substancji nie ma znormalizowanych metod oznaczania, pomiary należy wykonywać metodami zalecanymi przez upoważnione jednostki, m. In. Centralny Instytut Ochrony Pracy, instytuty medycyny pracy oraz Międzyresortową Komisję ds. NDS i NDN Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy. Metody te są publikowane w wydawnictwie ciągłym: Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy.

Pomiary stężeń substancji szkodliwych w powietrzu stanowisk pracy mogą być wykonywane przez laboratoria:

• Państwowej Inspekcji Sanitarnej,

• jednostek naukowo-badawczych w dziedzinie medycyny pracy,

• Centralnego Instytutu Ochrony Pracy,

• laboratoria akredytowane zgodnie z przepisami o badaniach
  i certyfikacji oraz

• laboratoria upoważnione przez państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego.

Warunki pracy można podzielić na 3 kategorie: (wg PN-Z-04008-7:2002)

1. Bezpieczne warunki pracy

C_w / GG /GG_w
NDS

+
+ ……+

1 dla pomiarów stacjonarnych

+
+ ..........+

1 dla pomiarów indywidualnych

2. Szkodliwe warunki pracy

C_w / DG /DG_w > NDS

+
+ ……+
> 1 dla pomiarów stacjonarnych

+
+ ..........+
> 1 dla pomiarów indywidualnych

3. Dopuszczalne warunki pracy (dotyczą pomiarów stacjonarnych)

- NDS znajduje się w przedziale ufności dla średniej określony przez DG i GG

DG < NDS < GG

***W tym przypadku w ciągu 30 dni należy przeprowadzić dodatkowe pomiary na 2 losowo wybranych zmianach roboczych, pobierając co najmniej 5 próbek na każdej z nich. Wyniki tych pomiarów rozpatruje się łącznie z poprzednimi. Jeżeli wyniki oznaczeń ponad połowy próbek są wyższe od NDS, warunki pracy określa się jako szkodliwe, natomiast wyniki oznaczeń połowy próbek
NDS, warunki pracy można uznać za bezpieczne.

Ocena narażenia na zmianach roboczych różnych od 8 godzin i w innych nietypowych sytuacjach przemysłowych

NDS jest zdefiniowane jako średnie ważone stężenie nie powodujące zmian w stanie zdrowia pracowników przy powtarzanym narażeniu przez 8 godzin dziennie, dzień po dniu. W praktyce mogą występować przypadki narażenia krótszego lub dłuższego niż 8 godzin, a także liczne sytuacje nietypowych cykli pracy i schematów narażenia.

Zmiany robocze krótsze od 8 godzin (zwykle 6-godzinne) stosowane były:

• w przemyśle chemicznym, w celu zmniejszenia wielkości wchłoniętej w ciągu dnia pracy dawki,

• przy pracach ze szczególnie niebezpiecznymi substancjami lub

• w przypadku braku technicznych możliwości obniżania nadmiernie wysokich stężeń.

W takich sytuacjach należy obliczać stężenie średnie ważone dla 8-godzinnego dnia pracy według wzoru:

w którym:

c₁, c₂, ... c_n - średnie stężenia substancji, oznaczone w poszczególnych okresach

pomiarowych,

t₁, t₂, ... t_n - czas trwania poszczególnych okresów pomiarowych (godz).

uwzględniając że przez brakujący do 8 godzin okres czasu stężenie substancji jest równe zeru.

Bardziej złożona jest sprawa narażenia trwającego dłużej niż 8 godzin dziennie.W najprostszej sytuacji regularnie i codziennie powtarzających się zmian roboczych, np. dziesięcio- czy dwunastogodzinnych niezbędne jest objęcie pomiarami (stacjonarne lub dozymetria indywidualna, w zależności od możliwości), co najmniej 75 % rzeczywistego czasu trwania zmiany roboczej i obliczenie:

stężenia średniego ważonego, według wzoru j.w., z uwzględnieniem rzeczywistego czasu narażenia w liczniku i 8 godzin (okres odniesienia dla NDS) w mianowniku.

W przypadku pomiarów stacjonarnych obliczyć odpowiednie wskaźniki narażenia (DG i GG lub DG_w i GG_w) stosując analogiczny tok rozumowania. Obliczone w ten sposób wskaźniki narażenia porównać z wartościami NDS.

Często jednak możemy mieć do czynienia z bardziej skomplikowanymi układami nietypowych zmian roboczych, np.

• 12 godzin pracy i 24 godzin odpoczynku (obsługa kotłowni centralnego ogrzewania),

• 4 dziesięciogodzinne zmiany w tygodniu (praca na platformach wiertniczych czy w niektórych kopalniach)

• czy popularny kiedyś system czterozmianowy (zmiany 6-godzinne w różnych sekwencjach czasowych).

W takich sytuacjach zaleca się obliczanie stężenia średniego ważonego dla tygodnia (C_wt) pracy według wzoru

w którym:

t - rzeczywisty czas pracy w ciągu tygodnia, (h),

C_w - stężenie średnie ważone, obliczone według wzoru:

gdzie:

C₁, C₂, ... C_n - stężenia otrzymane w wyniku oznaczania poszczególnych próbek,

t₁, t₂, ... t_n - czas pobierania poszczególnych próbek, wyrażony w godzinach.

lub dla miesiąca pracy (C_wm) według wzoru

w którym: t - rzeczywisty czas pracy w ciągu miesiąca, h.

Powyższy sposób postępowania opiera się na założeniach, że przeciętny tydzień pracy obejmuje 40 godzin, a przeciętny miesiąc pracy 170 godzin. Sposób ten można stosować wyłącznie dla dobrze znanych, powtarzalnych warunków pracy.

Jeżeli jakaś czynność, związana z narażeniem na substancję chemiczną wykonywana jest w niewielkim wymiarze czasowym, np. 2 godziny w tygodniu, można obliczyć stężenie średnie ważone tygodniowe, uwzględniając czas narażenia t = 2h (zakładając, że przez pozostałe 38 godzin tygodnia pracy stężenie jest równe zeru). Przy stosowaniu takiego sposobu postępowania należy również ocenić, czy warunki pracy są zgodne z NDSCh.

W ocenie narażenia zawodowego w sytuacjach nietypowych należy jednakże mieć na uwadze, że niezależnie od obliczonego stężenia średniego dla tygodnia czy miesiąca, zgodnie z definicją, wartość NDS nie powinna być przekroczona w ciągu żadnej, pojedynczej zmiany roboczej.

Zalecenia odnośnie lokalizacji punktów pomiarowych, liczby próbek, wymaganych obliczeń
i wskaźników narażenia w zależności od rodzaju stanowisk pracy (organizacji pracy)

Organizacja pracy	Lokalizacja punktów pomiarowych	Liczba próbek	Wymagane obliczenia	Parametr porównywalny z NDS (wskaźnik narażenia)
Stałe stanowisko pracy przy jednorodnym procesie technologicznym (brak etapów)	na stanowisku	co najmniej pięć	lg g , lg Sg, lg GG, lg DG, g, GG, DG	GG, DG
Stałe stanowisko pracy przy procesie technologicznym składającym się z dwóch lub trzech etapów nie krótszych niż po 2 h	na stanowisku	co najmniej cztery dla każdego etapu	dla każdego etapu lg g , lg Sg, lg GG, lg DG, g, GG, DG oraz GGw i DGw	GGw, DGw
Pracownik obsługuje dwa lub trzy stanowiska	na każdym ze stanowisk	co najmniej cztery w okresie przebywania pracownika na stanowisku	dla każdego stanowiska lg g , lg Sg, lg GG, lg DG, g, GG, DG oraz GGw i DGw	GGw, DGw
Pracownik lub grupa obsługuje więcej niż trzy stanowiska lub miejscem pracy jest całe pomieszczenie	Wybrany losowo jeden punkt na czterech pracow-ników, nie mniej niż dwa punkty pomiarowe w pomieszczeniu, nie więcej niż 6	co najmniej pięć w każdym z wybranych punktów	lg g , lg Sg, lg GG, lg DG, GG i DG	GG, DG
Wszystkie próbki pobiera się losowo w ciągu całej zmiany roboczej (odpowiednio - etapu technologicznego, okresu przebywania pracownika na stanowisku) lub w okresach równych co najmniej 75 % ich trwania.

Dr inż. Ewa Smolik

6

6

---