Izabela Kubiś

Jakimi wartościami powinien kierować się pracownik socjalny?

Praca socjalna zajmuje się przede wszystkim tymi interakcjami pomiędzy ludźmi
a otoczeniem społecznym, które mają wpływ na ich umiejętność spełniania zadań życiowych, minimalizowania przykrości i zdolność realizacji własnych wartości i aspiracji. Pracę socjalną można definiować na wiele sposobów - jako zawód, działalność praktyczną, naukę czy sztukę. Wśród instrumentów, jakimi dysponuje instytucja pomocy społecznej, ma ona fundamentalne znaczenie - jest to podstawowa metoda interwencji, mająca sprzyjać osiągnięciu głównych celów pomocy społecznej. W polskim ustawodawstwie cele te formułuje się jako umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężenia trudnych sytuacji życiowych, życie w warunkach odpowiadających godności człowieka, wspieranie w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb, życiowe usamodzielnienie osób i rodzin oraz ich integrację ze środowiskiem. Adekwatnie do celów stawianych przed instytucją, cel pracy socjalnej określa się jako pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi.

Praca socjalna tradycyjnie zaliczana jest do kategorii zawodów pomocowych, to znaczy tych, których istota polega na profesjonalnym udzielaniu wsparcia i pomocy osobom będącym w trudnej sytuacji życiowej. Posiada jednak także cechy swoiste, zaś dla sposobu jej praktykowania charakterystyczne są pewne aspekty niewystępujące w działaniach innych profesjonalistów od pomagania - psychologów, terapeutów, pedagogów, pielęgniarek, lekarzy, z całym bogactwem rozmaitych specjalności w ramach każdej z profesji. Rola pracownika socjalnego sprowadzona zostaje często do roli urzędnika samorządowego, zajmującego się w swojej działalności zawodowej przede wszystkim kwestiami finansowymi. Pozostaje to w zasadniczej sprzeczności z formułowaną przez teoretyków pracy socjalnej misją zawodu.

Pracownicy socjalni działają w nieporównywalnych dla innych profesji pomocowych warunkach: z jednej strony stawiane są im wymagania właściwe dla profesjonalnych oddziaływań psychologicznych i pedagogicznych, z drugiej strony wymagania właściwe dla urzędników - funkcjonariuszy instytucji publicznych. Pole aktywności zawodowej pracowników socjalnych wyznaczane jest zatem dwoma wymiarami: zasadami etyki zawodowej i profesjonalnie realizowanej praktyki oraz ideologią instytucji pomocy społecznej, wpisanej w ramy polityki redystrybucyjnej państwa.

Wartości i zasady etyczne pracy socjalnej.

Oczywiste jest, że zajęcie się normatywnym kontekstem pomocy społecznej i pracy socjalnej oznacza tyle, iż zwraca się uwagę na mniej lub bardziej wyraźnie określony zbiór wartości - mowa więc o aksjologii. Zająć się tu także należy dwoma aspektami pracy socjalnej, nazwanymi „porządkiem ideologiczno-instytucjonalnym" i „porządkiem terapeutyczno-wspierającym". Pierwszym kryterium, dzięki któremu te aspekty zostały wyróżnione jest kryterium aksjologiczne. Wartości fundamentalne dla pracy socjalnej można do obu paradygmatów przyporządkować. Do pierwszego zaliczyć można wartości, które wyrastają z ideologii społecznej i określonej wizji społeczeństwa. Do drugiego porządku należą zaś te, które są naczelne dla każdej profesjonalnej działalności pomocowej. Drugim kryterium jest praktyka pracy socjalnej w Polsce. Zgodnie z nim, porządek ideologiczno-instytucjonalny określają dwie cechy: po pierwsze, praca socjalna praktykowana jest niemal wyłącznie w ramach publicznej instytucji pomocy społecznej - oznacza to, że dzięki niej instytucja ma osiągać założone cele i realizować przypisane funkcje. Po drugie, w zakres zadań pracowników socjalnych włączona jest także dystrybucja świadczeń finansowych. Jest to rozwiązanie wynikające z założonego modelu organizacyjnego pomocy socjalnej, bez wątpienia mające wpływ na charakter profesjonalnych relacji pracowników socjalnych
z klientami pomocy społecznej, co więcej - wpływające także na samą możliwość prowadzenia pracy socjalnej w środowisku. Porządek terapeutyczno-wspierający zgodnie
z drugim kryterium to po prostu dyrektywy dobrej profesjonalnej praktyki, zawarte
w standardach pracy socjalnej. Polscy pracownicy socjalni dysponują jedynie zestawem standardów etycznych zawartych w kodeksie etyki zawodowej.

Rozważenie tych kwestii wydaje się także ciekawe ze względu na status pracy socjalnej w Polsce. Niewątpliwie argumentem na rzecz stanowiska, iż praca socjalna osiągnęła status profesji, byłoby potwierdzenie, że w świadomości pracowników socjalnych obecne są wartości bazowe dla tej profesji. Wśród pięciu głównych kryteriów odróżniających profesje od zawodów można wskazać właśnie czynnik aksjologiczny. Ktoś, kto jest profesjonalistą musi stosować określony zbiór wartości i przejawiać postawy wypływające
z tych wartości i określające kontakty profesjonalisty z kolegami, odbiorcami jego usług
i społecznością. Postawy te powinny być profesjonalne, tj. różne od postaw laickich,
i charakterystyczne dla profesjonalnej subkultury. Pracownicy socjalni są profesjonalistami
i musza angażować się w proces internalizacji wartości, które cechują pracę socjalną i ich własną egzystencję. Takie same wartości powinny również znaleźć odzwierciedlenie
w sprawiedliwym społeczeństwie. Mandat, którym obdarzony jest mandat pracownika socjalnego, do działania na rzecz sprawiedliwości społecznej, jest odzwierciedleniem ideałów tej profesji.

Należy także wyjaśnić, iż pojęcie „wartość" używane jest zgodnie ze znaczeniem, jakie przyjmuje ono w definicjach, które Maria Misztal łączy w grupę socjologicznych definicji wartości. Cechą wyróżniającą te definicje jest lokowanie wyznawanych przez jednostki wartości w perspektywie wpływów grupy społecznej. Zwraca się w związku z tym uwagę na takie aspekty jak pochodzenie społeczne czy przynależność klasowa, ale - co szczególnie istotne - także na pełnione role społeczne. Szczególnie zaś odwołuję się do tego typu definicji socjologicznych, w których wartości traktowane są, jako przekonania rozpowszechnione
w grupie społecznej, określające godne pożądania sądy i zachowania członków tej grupy.

Praca socjalna, jako realizacja wartości – na podstawie wypowiedzi pracowników socjalnych.

W trakcie wywiadów respondenci proszeni byli o nadanie rang i zdefiniowanie szeregu przedstawionych idei i wartości. W grupie kilkunastu pojęć znajdowały się zarówno cnoty implikujące charakter relacji z drugim człowiekiem (godność, uczciwość, odpowiedzialność, lojalność, ochrona prywatności), cnoty odnoszące się do życia zbiorowego (miłość bliźniego, tolerancja, solidarność, sprawiedliwość społeczna, ład społeczny), jak
i cnoty bezpośrednio związane z funkcjonowaniem zawodowym (samodoskonalenie, skuteczność działań, rozwój zawodowy, sumienność). Istotne jednak jest inne kryterium podziału przedstawianych respondentom wartości: bazowe dla instytucji pomocy społecznej i pracy socjalnej (solidarność, sprawiedliwość społeczna, miłość bliźniego, ład społeczny
- należące do porządku ideologiczno-instytucjonalnego, oraz godność, tolerancja, ochrona prywatności, odpowiedzialność - należące do porządku terapeutyczno-wspierającego) oraz określające sposób pełnienia dowolnej roli zawodowej, a więc niespecyficzne dla pracy socjalnej (uczciwość, lojalność, samodoskonalenie, skuteczność działań, rozwój zawodowy, sumienność). Wątpliwości budzić może taki sposób potraktowania uczciwości, to znaczy wyłączenie jej z aksjologii porządku terapeutyczno-wspierającego. Istnieje też szereg wartości, akcentowanych przez rozmaite koncepcje etyczne, jako te, które mają szczególne znaczenie w sytuacji pomagania. Należą do nich doskonałość moralna, obowiązek, uczciwość, godność osoby, tolerancja, odpowiedzialność, heroizm moralny. Uczciwość nie pojawia się jednak w żadnym znanym zestawie wartości tradycyjnie określanych, jako fundamentalne dla pracy socjalnej. Z tego względu uczciwość została włączona jednak do wartości niespecyficznych, ze świadomością wątpliwości towarzyszących takiemu wyborowi.

Pojmowanie wartości.

1. Godność osoby. Relacje zawodowe pracy socjalnej zbudowane są na poszanowaniu godności ludzkiej i wartości poszczególnych jednostek. Człowiek postrzegany jest jako wartość najwyższa, jest niepowtarzalny i nie zastępowalny. Godność ma nadrzędne miejsce w katalogu wartości pracy socjalnej, gdyż wszelka działalność pomocowa ma służyć umożliwieniu ludziom życia w godnych warunkach

2. Wolność osoby. Jest ściśle związana z godnością. Jej wyrazem w pracy socjalnej ma być samostanowienie. Kodeks etyczny mówi wprost o prawie człowieka do samostanowienia. Pracownik socjalny musi szanować decyzje i wybory klienta, a także jego prawo do współuczestnictwa oraz współkształtowania procesu interwencji. Konieczna jest wolność myślenia, wyboru, wolność od potępienia i przymusu, pozwalająca popełniać błędy oraz działać w sposób mądry.
Siła pozwalająca rozumieć i działać według własnego rozeznania pojawia się tylko wtedy, gdy rzeczywiście ma się możliwość korzystania z wolności kierowania własnymi myślami i zachowaniami

3. Samorealizacja / samospełnienie / samo urzeczywistnienie. Definiowana, jako optymalna realizacja potencjalnych możliwości danej osoby w ciągu jej życia. Każda os powinna mieć zagwarantowane warunki pełnego urzeczywistnienia swoich możliwości rozwojowych. Wiąże się z zachowaniem własnej indywidualności, bycia innym od pozostałych uczestników życia społecznego.

4. Równość i sprawiedliwość społeczna. Kodeks etyczny mówi o dbałości o równość szans, jako jednej z naczelnych idei pracy socjalnej. Implikuje to przyjmowanie wszystkich klientów takimi, jakimi są bez preferowania wybranych kategorii jednostek lub grup społecznych. Mówi też o zaangażowaniu się na rzecz sprawiedliwości społecznej.

5. Wartość praw człowieka. Ciężko utrzymać sprawiedliwość społeczną, kiedy prawa człowieka
i obywatela są łamane. Naczelną wartością jest dobro drugiego człowieka, postrzeganego, jako autonomiczna jednostka stanowiąca najwyższe dobro bez względu na sytuację, osobowość, przekonania itp. Postrzeganie drugiego człowieka, jako dobra najwyższego oraz gotowość do niesienia mu pomocy to dwa kanony etyczne wyznaczające charakter i sposób postępowania w pracy socjalnej.

Główne założenia ontologiczne.

• Wiara w postęp moralny (w wymiarze jednostkowym-ontogenetycznym
  i społecznym-filogenetycznym) przyjmujący wartość liniową, wznoszącą. Postęp ten jest czynnikiem rozwoju społecznego, gospodarczego i socjal­nego. Z przekonania tego wyrasta pogląd, że idee mają siłę sprawczą, a zatem edukując i wychowując człowieka, dostarczając wzorców moral­nych można kreować zmiany społeczne.

• Uznanie, że człowiek jest aktywnym podmiotem kształtującym losy swoje otoczenia społecznego, a nie przedmiotem, o którego życiu decyduje przeznaczenie lub siły nadprzyrodzone. Wynika stad oczekiwanie aktyw­ności ze strony jednostki, a jeśli jej nie przejawia - dążenie do rozbudzenia w człowieku odpowiedzialności, poczucia obowiązku przy równoczesnym Poszanowaniu jego praw. Przeświadczenie, że jednostka jest przez całe życie podatna na wpływy środowiska społecznego. Nie jest ona jednak jego mechanicznym wytwo­rem dzięki swej podmiotowości i zdolności do zachowań kreatywnych.

Założenia epistemologiczne.

• Poznanie jednostki i środowiska społecznego musi opierać się na doświad­czeniu.
  W teorii pracy socjalnej winny kumulować się odpowiednio opracowane
  i uporządkowane wyniki badań empirycznych. W pracy socjalnej natomiast czerpać należy zarówno z ustaleń nauki, jak i z oso­bistego doświadczenia oraz introspekcji.

• Możliwe jest tworzenie norm i wzorców sytuacji społecznych. Służą one do określania celów pracy socjalnej, do oceny jej rezultatów.

Założenia i zasady praktyczne.

Dotyczą one przebiegu i uczestników procesu pracy socjalnej. Z ich obszernej listy należałoby wybrać następujące:

• Przedmiotem oddziaływania socjalnego jest nie tylko pojedyncza osoba, ale także warunki, jakie kształtują jej sytuację oraz środowisko społeczne.

• Pracę socjalną prowadzi się z osobami w różnym wieku, a każda faza życia charakteryzuje się specyficznymi ograniczeniami i możliwościami.

• Z uznania podmiotowej roli jednostki i postrzegania jej w kontekście środowiska społecznego wynika dyrektywa wydobywania i uruchamiania „sił społecznych",
  tzn. wartości i możliwości tkwiących w podopiecznym i w jego otoczeniu. Owych sił szukać należy w emocjonalnych, fizycznych i intelektualnych możliwościach oraz praktycznych umiejętnościach jed­nostki. W środowisku społecznym zaś szukać trzeba wzmacniających podopiecznego więzi społecznych, poznawać autorytety grupowe, kulturę środowiskową i normy grupowe, analizować funkcjonowanie instytucji.

• Dobry pracownik socjalny musi łączyć trzy cechy: kompetencję zawodo­wą, doświadczenie życiowe i autentyczne zainteresowanie drugim czło­wiekiem połączone z chęcią pomożenia mu.

• W pracy socjalnej dobro jednostki musi być zespolone z dobrem wspól­nym,
  a w działaniu należy kierować się zasadą primum non nocere.
  

• Każda interwencja socjalna winna być aktem twórczym, a nie powielaniem schematów.

• Dążyć należy do kształtowania relacji między pracownikiem socjalnym
  a podopiecznym w układzie horyzontalnym, a więc takim, w którym przeważa partnerstwo.

• Pracownik socjalny winien spoglądać na problemy podopiecznego z jego punktu widzenia, przyjmując postawę zrozumienia i życzliwości. Nie powinien występować
  w roli wypominającego winy sędziego, lecz part­nera, który pomaga jednostce
  w znalezieniu popełnionych przez nią błędów.

W pracy socjalnej należy łączyć działania profesjonalistów i nieprofe­sjonalistów, pracowników etatowych i wolontariuszy, praca socjalna nie powinna odwoływać się do przymusu, jako środka oddziaływania. Układ socjalno-wychowawczy należy tworzyć na zasadach dobrowolności. Oddziaływać poprzez perswazję, prezentację pozytywnych wzorów zachowań i dróg życiowych.

• Diagnoza w pracy socjalnej jest elementem terapii. Jest to etap potrzebny nie tylko po to, by dobrze poznać problemy podopiecznego, ale i po to, by pozyskać jego zaufanie. Pomaga mu w uświadomieniu sobie proble­mów, w zrozumieniu ich istoty. Bez tego niemożliwa jest dalsza praca oparta na partnerstwie i zasadzie odpowiedzialności człowieka za jego własny los.

Etyka pracownika socjalnego.

Działanie socjalne jest zespoleniem realizacji zasad prakseologicznych j etycznych. Poszanowania wartości wymaga się zarówno od zawodowych pracowników socjalnych, jak
i od wolontariuszy. Jednak rozwój refleksji nad etycznymi aspektami pracy socjalnej nastąpił wówczas, gdy pracownicy socjalni zaczęli zabiegać o wzmocnienie prestiżu swojego zawodu, określenie jego zadań i specyfiki na tle innych profesji paramedycznych i pedagogicz­nych.
Z inicjatywy stowarzyszeń zawodowych powstawały w poszczególnych krajach kodeksy etyczne wyznaczające podstawy deontologii zawodu pra­cownika socjalnego.

Najważniejsze zasady i wartości występujące w tych dokumentach:

- Człowiek jest najwyższą wartością, ma nienaruszalne prawo do samostanowienia.

- Wszyscy są równi w dostępie do usług socjalnych, nikt nie może być dyskryminowany.

- Praca socjalna jest działalnością bezinteresowną, to znaczy pracownicy socjalni nie mogą czerpać z niej nielegalnych korzyści.

- Podopieczny ma prawo do pełnej informacji o swojej sytuacji i stosowanych wobec niego procedurach interwencji socjalnej.

- Pracownika socjalnego obowiązuje tajemnica zawodowa.

- Działania socjalne nie mogą naruszać dóbr osobistych (dobrego imienia, godności) podopiecznego.

- Pracownika socjalnego obowiązuje postawa tolerancji wobec podopiecz­nych. Jego poglądy i zachowania, jako osoby prywatnej nic mogą mieć wpływu na zawodową ocenę sytuacji podopiecznego i niezależność po­dejmowanych decyzji.

- Pracownik socjalny musi być bezstronny. W rozstrzyganiu sporów powinien kierować się zasadą sprawiedliwości i dobrem najbardziej pokrzywdzo­nych i potrzebujących.

Zadania pracownika socjalnego.

Z podanych wyżej przykładów form działalności służb społecznych wy­nika, że pracownicy socjalni są tylko częścią kadr tych służb. Obok nich działają bowiem kuratorzy, pedagodzy szkolni i zatrudnieni w poradniach, wolontariusze z organizacji społecznych i grup samopomocowych itd.

W polskim ustawodawstwie mówi się, iż „pracownikiem socjalnym może być osoba, która ma odpowiednie kwalifikacje zawodowe, to znaczy ukończoną szkołę pracowników socjalnych lub studia wyższe o kierun­kach: praca socjalna, polityka społeczna, resocjalizacja, socjologia, peda­gogika, psychologia lub inne pokrewne. Pracownicy ci pracują w pla­cówkach pomocy społecznej, ale „mogą być również zatrudniani w innych instytucjach,
a w szczególności w zakładach pracy, szpitalach, ośrodkach opiekuńczo-wychowawczych, leczniczych i w zakładach karnych, wykonując zadania tych jednostek w zakresie pomocy społecznej".

Przykładem szerszego spojrzenia na zawód pracownika socjalnego jest propozycja autorów francuskich, wedle których pracownicy socjalni to „fa­chowcy uznani za takich przez ministra do spraw socjalnych, którym po zdobyciu wykształcenia powierza się zadania
o charakterze socjalnym, edu­kacyjnym, psychologicznym lub medyczno-społecznym wobec zbiorowości problemowych".

W pracy socjalnej wyodrębnia się różne specjalizacje zawodowe. Na przykład
w Polsce w latach siedemdziesiątych sformułowano koncepcję wyróżnienia trzech specjalności: pomoc społeczna, rehabilitacja inwalidów i praca socjalna w zakładzie pracy.
W Stanach Zjednoczonych tradycyjnie wyodrębnia się grupy pracowników wyspecjalizowanych w posługiwaniu się jedną z podstawowych metod pracy socjalnej: prowadzący indywidualne przypadki, posługujący się metodą grupową i organizatorzy środowiska. Z kolei we Francji kryterium klasyfikacji zawo­dów socjalnych jest typ podejmowanych zadań. Na tej podstawie wyróżnia się zawody skoncentrowane na rodzinie (miedzy innymi asystenci w pomocy społecznej, pracownicy rodzinni, doradcy), zawody edukacyjno-wychowaw­cze (na przykład wychowawczynie małych dzieci, wychowawcy specjalisty­czni, pomocnicy medyczno-psychologiczni) oraz zawody realizujące funkcje organizacyjno-animacyjne w pracy socjalnej.

Zawód pracownika socjalnego, z racji zatrudnienia w różnych instytucjach
i wykonywania różnorodnych zadań, wymaga realizacji wielu funkcji, wśród których wyróżnia się:

- diagnostyczną (rozpoznawanie potrzeb),

- planistyczną (układanie planów pomocy),

- terapeutyczną (prowadzenie poszczególnych przypadków i grup),

- edukacyjną (szkolenie współpracowników i samokształcenie),

- administracyjną,

- organizacyjną,

- koordynatorską (wobec różnych podmiotów pracy socjalnej),

- usługowo - opiekuńczą,

- decyzyjną,

- kontrolną,

- doradczo - informacyjną.

Konkretne osoby nie są oczywiście obarczone wszystkimi wymienionymi funkcjami. Są one zróżnicowane w zależności od środowiska, w którym działa pracownik socjalny, zajmowanego przezeń stanowiska służbowego oraz metod, jakimi się posługuje.

Zawód pracownika socjalnego zazwyczaj nie cieszy się wysokim presti­żem wśród mieszkańców poszczególnych krajów. Nic należy do najlepiej opłacanych — choć poziom życia tej grupy zawodowej w różnych krajach jest nieporównywalny. Jest w znacznym stopniu sfeminizowany. Równocześ­nie oczekiwania wobec przedstawicieli tej grupy zawodowej są bardzo wysokie. Uważa się bowiem, że pracownik socjalny powinien dysponować rozległą wiedzą społeczną i umiejętnością posługiwania się metodami pracy socjalnej. Musi być komunikatywny - łatwo nawiązywać kontakt z ludźmi, umieć mówić
i słuchać. Powinien być dobrym organizatorem, by koordyno­wać pracę innych i samodzielnie organizować pracę własną. Ponadto oczekuje się, że będzie odznaczał się spostrzegawczością, cierpliwością i konsekwencją w działaniu oraz wewnętrzną równowagą
i życiowym optymizmem. Jak trudno sprostać tym wymaganiom, dowodzi znaczna rotacja
w tym zawodzie.

Bibliografia:

1. Ingarden Roman, Książeczka o człowieku, Kraków, 1987.
2. Olech Anna, Etos zawodowy pracowników socjalnych, Katowice, 2006.
3. Ossowska Maria, Normy moralne - próba systematyzacji, Warszawa, 1985.
4. Tatarkiewicz W., Etyka, 1966.