1. charakterystyka bajki ludowej (cechy, ogólne typy bajek)

Bajka ludowa – opowiadanie tradycyjne, tj. żyjące w przekazie ustnym, powtarzane przez bajarzy, którzy je zasłyszeli od swych poprzedników. Bajka ludowa przeznaczona jest dla słuchacza zbiorowego (kilka, kilkanaście osób, chętnie słuchających opowiadania, nawet gdy je znają).

Cechy bajki ludowej:

- powszedniość i powtarzalność,

- duża ilość bajek ma charakter międzynarodowy (powtarzają się w tej samej postaci, ale wykazują pewne modyfikacje zależne od warunków kulturowych danego kraju/narodu).

Typy bajek (AT wg Aarne-Thompsona):

1. bajki zwierzęce (T 1-299)

2. baśnie, legendy i nowele (T 300-1199); *baśnie magiczne (T 300-749), *legendy, bajki religijne (T 750-849), *nowele, bajki o niezwykłych przygodach (T 850-999), *bajki o oszukanym (głupim) potworze (T 1000-1199)

3. kawały i anegdoty (T 1200-2440)

4. bajki ajtiologiczne (T 2441-2700)

2. teorie dotyczące genezy opowieści ludowej

Badacze usiłowali wyjaśnić genezę bajki ludowej, jej wiek i pochodzenie. Pierwsi badacze (romantycy naukowi) skłonni byli powstanie bajki wiązać z początkami ludzkości, ich ostrożniejsi następcy ograniczyli swe dociekania, głosząc głośne niegdyś „teorie”, które dziś należą do historii nauki.

*teoria indianistyczna – z powszedniości i powtarzalności bajki wysnuwano wniosek, że musiała ona zrodzić się na jakimś jednym obszarze kulturowym i obszar ten upatrywano w Indiach, jako krainie o niezwykle bogatych tradycjach i epickich, i bajkowych;

*teoria antropologiczna – przyjmowała jednolitą wspólnotę kulturową ludów aryjskich i z niej wywodziła bajkę.

3. ludowa bajka magiczna – wyznaczniki gatunkowe

Bajka magiczna (fantastyczna) – zwana niekiedy baśnią lub klechdą jest najbardziej typowym i charakterystycznym okazem bajki ludowej, „bajka właściwą”. Terminy, które się do niej stosuje, określają jej cechę podstawową, domieszkę lub nawet przewagę pierwiastków fikcyjnych, fantastycznych, cudownych, czy czarodziejskich nad realnymi, ludzkimi. Są to te same pierwiastki, które występują w religii, wyrastają z dawnych wierzeń magicznych, od religijnych zaś różnią się tylko tym, że nie mają oficjalnego uznania, nie wchodzą do kanonu wierzeń zaprezentowanego przez taka czy inną organizację religijną. Przedstawicielem czy przedstawicielka sił magicznych, zazwyczaj przyjaznych człowiekowi, bywała istota męska lub kobieca (np. wróżka).

4. bajki magiczne w klasyfikacji AT/PBL

W systemie AT kategoria bajki magicznej to bajki:

- o nadnaturalnych przeciwnikach,

- o nadnaturalnym (zaczarowanym) mężu, żonie lub innych krewnych,

- o zadaniach nadludzkich,

- o nadnaturalnych pomocnikach,

- o przedmiotach magicznych,

- o nadnaturalnej potędze lub wiedzy,

- dodatkowo: inne bajki o tematyce nadnaturalnej;

W systemie PBL (Polska Bajka Ludowa):

Baśni magiczne (T 300-749):

*nadprzyrodzeni przeciwnicy (T 300-399)

*nadprzyrodzeni: mąż, żona, krewni (T 400-459)

*nadludzkie zadania (T 460-499)

*nadludzcy pomocnicy (T 500-559)

*przedmioty magiczne (560-649)

*nadludzka potęga lub wiedza (T 650-699)

*inne bajki o sprawach nadprzyrodzonych (700-749)

5. przykłady typów (wątków) ludowych bajek magicznych (tytuł typu i struktura fabularna, nie jest konieczna znajomość numeracji typu)

Należą tu bajki takie jak:

Przykład typu (wątku)	Typ bajki magicznej

* o zabójcy smoka (T 300),	nadprzyrodzeni przeciwnicy (T 300-399)
* o Banialuce („Mąż poszukujący utraconej żony”, T 400),	nadprzyrodzeni: mąż, żona, krewni (T 400-459)
* o trzech włosach z głowy diabła (T 461),	nadludzkie zadania (T 460-499)
* o Kopciuszku (T 510A),	nadludzcy pomocnicy (T 500-559)
* o lampie Aladyna (T 561),	przedmioty magiczne (560-649)
* o silnym Janie (młodym mocarzu, T 651),	nadludzka potęga lub wiedza (T 650-699)
* z grupy wreszcie końcowej wymienić można królewnę w szklanej trumnie (T 709).	inne bajki o sprawach nadprzyrodzonych (700-749)

6. pojęcie funkcji postaci działających (główne założenia analizy morfologicznej)

Władimir Proppa – Morfologia bajki:

Na podstawie dużego korpusu tekstów Propp wyprowadza zestaw reguł rządzących uporządkowaniem wewnętrznym rosyjskiej bajki magicznej. Drobiazgowa analiza narratologiczna (avant la lettre) doprowadziła Proppa do rozpoznania stałego, skończonego zestawu 31 elementów ("morfemów"), z których można zbudować każdą bajkę. Sens bajki, jej ostateczna "tożsamość" wynika wyłącznie z tego, w jaki sposób składniki te zostaną uporządkowane i zhierachizowane – przy czym możliwe są pewne wariacje, tzn. pomijanie niektórych elementów. Jedynym niezmiennikiem okazuje się tu porządek: określone wydarzenia muszą zawsze zachodzić w pewnej kolejności, nawet jeśli niektóre zostaną pominięte. Także opis znaczenia postaci można dalece uprościć. Okazuje się, że ze względu na sens bajki nie jest np. istotna szczegółowa charakterystyka postaci, a jedynie ich funkcja – przede wszystkim to, czy pomagają, czy też przeszkadzają głównemu bohaterowi.

Analiza bajki Proppa

Propp tak opisał strukturę bajki ludowej (magicznej):

Postaci

Działa w niej kilka typów postaci:

• bohater

• przeciwnik

• donator (osoba poddająca bohatera próbie)

• pomocnik

• królewna lub jej ojciec

• osoba wysyłająca

• fałszywy bohater

Są to określenia umowne, na podstawie najczęściej występujących przypadków. W jakiejś konkretnej bajce może to być np. ktoś inny niż królewna czy jej ojciec, ale pełni tę samą funkcję.

Funkcje Postaci te dokonują w narracji pewnych konkretnych posunięć decydujących o tym, że są właśnie postacią danego rodzaju. Te działania, formy aktywności, to funkcje: 1. odejście 2. zakaz 3. naruszenie zakazu 4. wywiadywanie się przeciwnika 5. udzielenie mu informacji o bohaterze 6. podstęp 7. wspomaganie 8. szkodzenie (lub brak kogoś albo czegoś) 9. pośredniczenie 10. rozpoczynające się przeciwdziałanie 11. wyprawa 12. pierwsza funkcja donatora i reakcja bohatera 13. reakcja bohatera 14. przekazywanie środka magicznego 15. przemieszczenie przestrzenne między dwoma królestwami 16. walka 17. naznaczenie bohatera znamieniem 18. zwycięstwo 19. likwidacja wcześniej zaistniałego braku czegoś 20. powrót bohatera 21. prześladowanie bohatera 22. ocalenie bohatera od pościgu 23. nie rozpoznane przybycie 24. roszczenia fałszywego bohatera 25. trudne zadanie 26. wykonanie trudnego zadania 27. rozpoznanie 28. zdemaskowanie 29. transfiguracja 30. ukaranie 31. wesele

Funkcje działających postaci. Bohaterzy to poszukiwacze  i pokrzywdzeni przez los. Momentem łączącym ciąg akcji jest wprowadzenie bohatera w tok fabuły. Sytuacja początkowa (sytuacja początkowa nie jest funkcją, ale pełni ważny element morfologiczny): Funkcja odejścia. Odchodzi starsza osoba. Spotęgowaną formą jest odejście matki, ojca. Odchodzą także osoby młodszego pokolenia. Postaci jadą najczęściej w gości lub na łowy. Bohaterowi zostaje wydany zakaz. Zakaz zostaje naruszony. Przeciwnik stara się zdobyć wiadomości o bohaterze, aby mu szkodzić (Wywiadywanie się przeciwnika). Przeciwnik otrzymuje wiadomości o swojej przyszłej ofierze. Przeciwnik stara się oszukać swoją stosując podstęp, aby zawładnąć nią samą lub jej mieniem. Ofiara ulega podstępowi i tym samym mimo woli pomaga przeciwnikowi. Przeciwnik wyrządza szkodę któremuś z członków rodziny (szkodzenie otwiera zawiązanie). Któremuś członkowi rodziny czegoś zaczyna brakować. Pragnie czegoś. Oznajmienie o nieszczęściu lub jego braku: do bohatera ktoś zwraca się z prośbą lub nakazem, ten zaś wysyła go dokądś lub uwalnia. Pośrednictwo. Bohater zgadza się lub decyduje na przeciwdziałania. Bohater porzuca dom i udaje się na wyprawę. Reakcja bohatera na przyszłego donatora (jego zachowanie się podczas próby). Bohater wchodzi w posiadanie magicznego środka. Przekazywanie środka magicznego. Bohater przenosi się, jest przeniesiony lub przywiedziony w miejsce, gdzie znajduje się przedmiot jego poszukiwań. Podróż, przemieszczenie przestrzenne. Bohater i przeciwnik walczą. Bohater otrzymuje znamię w boju. Zwycięstwo nad przeciwnikiem. Likwidacja początkowa. Szkoda ulega likwidacji. Powrót bohatera. Prześladowanie i pościg. Ocalenie bohatera pościgu. Nie rozpoznany przez nikogo bohater przybywa do domu. Uzurpator  występuje z bezpodstawnymi roszczeniami. Bohater otrzymuje trudne zadanie do spełnienia. Wykonanie trudnego zadania. Rozpoznanie bohatera. Zdemaskowanie uzurpatora. Transfiguracja bohatera. Bohater przybiera nową postać. Przeciwnikowi wymierzona zostaje kara. Wesele. Bohater zawiera małżeństwo i zostaje carem.

Nie wszystkie są równie niezbędne, zdarzają się bajki bez niektórych, zdarzają się pewne różnice w kolejności funkcji, ale niektóre, najważniejsze funkcje, występują zawsze.

7. motyw a funkcja w bajce magicznej (W. Propp)

Motyw – stanowi nierozładowaną jednostkę narracji; należy odgraniczać zagadnienia motywów od zagadnienia fabuły. Fabuła – to kompleks motywów; motyw wzrasta się w fabułę; motyw jest czymś pierwotnym, podczas, gdy fabuła jest wtórna; fabuła jest aktem twórczym i stanowi wynik kombinacji jej autora.

Funkcje - są ze sobą ściśle powiązane w taki sposób, że między odpowiednimi dziesięcioma gatunkami każdej z nich zachodzą odpowiednie implikacje. Funkcje są nieliczne, ale liczni są bohaterowie: funkcje działających postaci są podstawowymi elementami bajki; elementy te wyodrębniamy. Przez funkcję należy rozumieć działania bohatera określone z punktu widzenia jego doniosłości dla toku akcji.

Funkcje działających postaci  są stałymi i niezmiennymi elementami bajki; niezależnie od tego, w jaki sposób i przez kogo są realizowane, stanowią one podstawowe części składowe bajki. Należy dodać, iż liczba funkcji właściwych bajce magicznej jest ograniczona.

Następstwo funkcji jest takie samo. Nie wszystkie bajki zawierają wszelkie motywy, ale też nie zmieniane są reguły następstwa. I tak niektóre bajki zawierają funkcje identyczne, tzn. tego samego rodzaju strukturę; funkcje bajki nie dzielą się na ciągi wzajemnie się wykluczające, np. bajki tego samego typu.

Funkcja „ocalenia” w większości stanowi zakończenie fabuły. Czasami jednak stanowi punkt zwrotny i daje początek nowym wątkom.

8. typy postaci w bajce magicznej (Propp)

Działa w bajce magicznej kilka typów postaci:

• Bohater - poszukuje czegoś lub jest ofiarą podstępu

• przeciwnik

• donator (osoba poddająca bohatera próbie a jednocześnie ofiarodawca)

• Magiczny pomocnik  - człowiek o niezwykłych właściwościach
                                   - zwierzę o niezwykłych właściwościach
                                   - niewidzialna istota  przybywająca na wezwanie

• królewna lub jej ojciec - Osoba poszukiwana

• osoba wysyłająca

• fałszywy bohater - uzurpator

9. Założenia historycznej metody badania bajki magicznej (genezy motywów bajkowych)

Metoda geograficzno-historyczna – w badaniach literatury tradycyjnej zwana również fińską, jest najnowszą i powszechnie przyjętą postacią komparatystyki, stosowaną przede wszystkim w dziedzinie bajki, ale obejmującą również podanie, pieśń, przysłowie, i zagadkę.

Założeniem metody fińskiej była krytyczna ocena wyników bajko znawstwa XIX-wiecznego, dowodzących, że teorie monogenetyczne wywodzące bajkę europejską (a cóż dopiero światową) z jednej kolebki, okazały się zawodne. Należy więc badać jej okazy indywidualne, bez przyjętych z góry niesprawdzonych czy niesprawdzalnych uogólnień. W rezultacie sformułowano gigantyczne zadanie zbadania wątków bajkowych (w bajkach zwierzęcych, fantastycznych, ludowych, nowelach, legendach). Konieczne było znalezienie możliwie wszystkich wariantów każdego wątku występującego w różnych językach i w różnym czasie (poczynając od kultury starożytnego Egiptu, Babilonii, antycznej Grecji i Rzymu). Dopiero po opanowaniu całego materiału wariantów można było się pokusić o odtworzenie historii badanego wątku, dochodząc do jego postaci pierwotnej (archetypu, praformy), hipotetycznej, zrekonstruowanej, powstałej w określonym czasie i w określonym środowisku. Ponieważ dzieje życia tego wątku przebiegają przez różnojęzyczne kultury w ciągu bardzo nieraz długich okresów czasu, obowiązkiem badacza jest ustalenie szlaków wędrówki danej bajki, stworzenie ich mapy.

Najpierw dokonano próby usystematyzowania materiału bajkowego (katalog bajek europejskich sporządzony przez Antti Aarnego (wydania rozszerzonego dokonał Stith Thompson). Próba ta udała się i została powszechnie przyjęta. W oparciu o jego schemat ogłoszono dotąd około 40 katalogów bajek różnych narodów.

Naukowe zasady postępowania, wymagane przez metodę geograficzno-historyczną, określił szczegółowo W. Anderson; sporządził dokładny opis czynności niezbędnych przy tworzeniu monografii folklorystycznej. Z zagadnień podstawowych wysunął konieczność:

1. poznania wszystkich istniejących wariantów wątku,

2. ich starannego porównania, wolnego od powziętych z góry uprzedzeń,

3. pamięci o miejscu i czasie powstania każdego indywidualnego wariantu.

Z innych zaleceń dużą doniosłość mają uwagi o potrzebie starannego wyodrębnienia badanego wątku spośród innych, podobnych, bo wykazujących obecność tych samych motywów; następnie o sposobach analizy struktury wątku, wiodącej do ukazania jego części składowych; wreszcie o ustalaniu stosunku wątku do innych składników w zawiłych kontaminacjach.

10. czas i przestrzeń w bajkowych formułach inicjacyjnych (przykłady)

Formuły inicjalne:

*przedbajcze: Daleko, bardzo daleko, za siódmą górą, za siódmą rzeką jest morze, a na morzu wyspa, a na wyspie dąb zielony, a pod dębem wół pieczony, w boku wołu nóż ostry. Zaraz wyjmiemy nóż, bajkę zaczniemy tuż-tuż. Bo to jeszcze nie bajka, tylko wstęp dopiero.

* W pewnym kraju przy ruczaju, żył sobie król, a miał on trzech synów. (Flaszen, 127)

*Daleko, daleko stąd, za siedmioma górami żył sobie car. (Miecugow, 138)

*W pewnym państwie za dziesiątą rzeką był sobie król. (Jastrzębiec-Kozłowski, 21)

Byli sobie dziad i baba, mieli dwóch synów i córkę. (Jastrzębiec-Kozłowski, 65)

11. Charakterystyka bajkowego zawiązania

„W pewnym królestwie, w pewnym państwie" — tak, niejako w zwolnionym, epickim tempie, rozpoczyna się bajka magiczna. Owo zwolnienie jest jednak złudne. Bajka bowiem odznacza się najwyższym napięciem. Nie jest statyczna — nigdy 'nie dąży do opisywania ani charakteryzowania, lecz do prezentacji działań.

Formuła wstępna „w pewnym królestwie" wskazuje na nieokreśloność miejsca działania. Jest ona specyficzna dla bajki rosyjskiej. Rozpoczęcie od „w pewnym królestwie" sygnalizuje właśnie bajkę magiczną. Podkreśla ono, że jej akcja rozgrywa się poza czasem i przestrzenią.

Następnie wymieniane są działające postacie: „żyli sobie dziad i baba", „chłop, który miał trzech synów" lub „król z trzema córkami przecudnej urody". Nie chodzi przy tym o realistyczny opis rodziny. W sytuacji wyjściowej zazwyczaj pojawiają się postacie z dwóch pokoleń — starszego i młodszego. To przyszli aktywni uczestnicy opowieści. Bajka nigdy nie wprowadza ani jednej zbędnej postaci — każda ma w niej do odegrania swoją rolę. Zwykle reprezentanci starszej generacji mobilizują bohatera do opuszczenia domu, młodszej — dom opuszczają. Jedno i drugie przebiega w rozmaitych formach i z różna motywacją. Status społeczny postaci nie odgrywa istotnej roli. Bohaterem może być zarówno syn królewski, jak chłopski, choć, oczywiście, pojawiają się pewne sytuacyjne różnice w podejściu do nich.

Tego typu inicjalną, wyjściową sytuację uzupełniają niekiedy specjalnie podkreślane pomyślne okoliczności. Wszystko więc zapowiada się wspaniale: syn lub córka „są tacy dorodni, tacy dobrzy" („Żył sobie kupiec niebo­gaty z córką dobrą, słodką"), córki zwykle odznaczają się tak niebywałą urodą, że „ani w bajce nie opowiesz, ani piórem nie opiszesz", król ma przepiękny ogród (w bajce o ptaku ognistym rosną w nim złote jabłka), gdy zaś przekaz rozpoczyna się od zasiewów, to zboże zawsze wschodzi gęsto. Nietrudno zauważyć, że pomyślność stanowi tło kontrastowe dla przyszłego niepowodzenia, że szczęście zapowiada nieszczęście.

Sytuacja wyjściowa bywa niekiedy rozbudowywana na sposób epicki. Staruszkowie, dajmy na to, są bezdzietni. Modlą się o syna. Następują cudowne narodziny bohatera. Motyw ten pojawia się w różnych wątkach i w najrozmaitszych formach. Jeśli więc w bajce występuje trzech braci, to najmłodszy jest zwykle głupi. Wyleguje się na piecu, „bąki zbija i muchy łapie". Ale to tylko zewnętrzne pozory, skontrastowane z cechami wewnętrznymi postaci: ten pogardzany przez wszystkich głuptas dokona potem niezwykłych czynów. Okaże się szlachetny, uwolni królewnę i osiągnie najwyższe dobra. Wszystko to jednak dopiero w przyszłości. Jeśli przy tym urodził się w cudowny sposób, to bardzo szybko rośnie — „nie z dnia na dzień, lecz z godziny na godzinę". Trzej bracia rywalizują niekiedy o pierwszeństwo, wypróbowując swoje siły, ale zwycięstwo zawsze należy do najmłodszego.

Wszystkie te formy epickiego rozbudowywania przekazu nie są funkcjami, dlatego wspominam o nich tylko mimochodem, choć zasługują na wnikliwszą analizę. Akcję jednak inicjuje dopiero jakieś nieszczęście.

Nadchodzi ono niepostrzeżenie. Wszystko zaczyna się od tego, że któraś z postaci wymienionych w sytuacji wyjściowej na pewien czas się oddala. Tak więc książę wyrusza w daleką drogę, opuszczając brzemienną żonę, kupiec udaje się do „obcych krajów", kniaź — na wojnę, a chłop — do lasu. Nazwijmy tę funkcję czasowym odejściem. Jej sens polega na tym, że rozłączają się starsi i młodsi, silni i bezbronni. Dzieci, kobiety i dziewczęta pozostają same, pozbawione wszelkiej opieki. W ten sposób przygotowuje się grunt dla nieszczęścia. Wzmocnioną formą „odejścia" jest śmierć rodziców. Najczęściej przy tym umiera ojciec, zostawiając królestwo młodemu, niedoświadczonemu synowi, którego powierza czyjejś opiece. Ten sam efekt niebezpiecznego rozstania powstaje również po odejściu nie starszych, lecz, na odwrót, młodszych. Iwanuszka naprasza się więc o pozwolenie pójścia na ryby i babka, acz niechętnie, godzi się, dając mu na znak uczuć czystą koszulę z czer­wonym paskiem. Królewny wychodzą na spacer do ogrodu („królewny niezwykłej urody wyszły na przechadzkę, popatrzeć na piękne słoneczko, drzewa i kwiaty"), dzieci wyruszają do lasu na jagody albo po prostu na wędrówkę.

Odejście bardzo często poprzedzają zakazy. Szczegól­nie wyraźną formą zakazu jest zastrzeżone pomieszczę nie. Umierając, ojciec zakazuje więc synowi wchodzić do jednej z pałacowych komnat („Do tej jednej nie wolno ci zaglądać"). Najczęściej jednak zakaz dotyczy opuszczenia domu („Książę po wielokroć przestrzegał ją, by się nic oddalała"). Wzmocnioną formę zakazu spotykamy wówczas, gdy dzieciom nie tylko zabrania się wychodzić z domu, lecz także zamyka się je w ciemnościach, w głębo­kich podziemiach, albo gdy córka zostaje zamknięta w wysokiej baszcie, do której nie dochodzi słońce, a pożywienie dostarczane jest przez okienko, i z której także nie wolno jej zejść. W ogóle bajkowe zakazy występują w niezwykle różnorodnych postaciach. Tak na przykład koń przestrzega bohatera, który znalazł złote pióro: „nie bierz go; weźmiesz — a napytasz sobie biedy". W folk­lorze zakazy są jednak zawsze naruszane; w przeciwnym wypadku nie zawiązałaby się fabuła. Zakaz i naruszenie stanowią więc funkcję parzystą. Tego typu funkcji bajka zna więcej.

Dokonuję tu opisu formalnego bajki, rozpatrując na razie tylko jej kompozycję. Badanie formalne nie oznacza wszakże badania formalistycznego. Jest ono pierwszym stopniem analizy historyczno-genetycznej. Taką analizę trzeba przeprowadzić oddzielnie, ale niektóre jej elementy można wprowadzić już teraz. Naruszy to nieco spójność wykładu, ale poszerzy rozumienie jego przedmiotu.

Zakazy to niezwykle ważny i interesujący składnik historii kultury. Ze względu na to, czego dotyczą, można wręcz scharakteryzować całą epokę.

Wszystkie zakazy występujące w bajce poddają się badaniom systemowym. Nie przeprowadzę tu wprawdzie ich wyczerpującej systematyki, wydobędę jednak przy­padki szczególnie wyraziste.

Zakaz typu „nie wychodź z domu", „siedź w zamknięciu" należy do najstarszych i najbardziej podstawowych. Nie będziemy więc zajmować się innymi, które nie mają tak złożonej prehistorii. Z jednym z nich — z motywem zamkniętego pomieszczenia — zetkniemy się zresztą jeszcze w dalszych rozważaniach.

Naruszenie zakazu prowadzi, niekiedy natychmiast, do jakiejś szkody, wywołuje jakieś nieszczęście. Czarownik porywa więc królewny, które opuściły terem, aby przejść się po ogrodzie, wiedźma porywa Iwanuszkę, a królewicz, zobaczywszy w zakazanej komnacie portret Krasawicy-Cud-Dziewicy, pada zemdlony i pozostaje w zamroczeniu dopóty, dopóki nie opuści domu. Od naru­szenia zakazu zaczyna się nieszczęście inicjalne. Wywoła ono następnie przeciwdziałanie. W ten sposób uruchomiona zostaje akcja bajki. A zatem nieszczęście inicjalne to główny element zawiązania. Do realizacji tej funkcji (zakazu — naruszenia) powołane są specjalne postacie: czarownik, Baba Jaga, zdradzieccy służący, zwierzęta, złodzieje. Można je nazwać „antagonistami", tzn. przeciwnikami lub wrogami bohatera. Zjawiają się natychmiast po naruszeniu zakazu, nie wiadomo skąd („jaki wiatr ich przywiał?"). Gdy więc królewny, wbrew zakazowi, wychodzą do ogrodu, błyskawicznie przylatuje czarownik, by je porwać. Jednak antagonista może być również wprowadzany w inny sposób.

Następnie, po omamieniu ofiary, antagonista wyrządza jej jakąś krzywdę. Również szkodzenie przybiera rozmaite formy. Najczęściej spotykana to porwanie. Czarownik porywa więc królewnę albo córkę chłopa, wiedźma — Iwanuszkę itd. Czasem jak gdyby tok akcji się komplikuje, ale w istocie powtarza się ona od początku: bracia porywają narzeczoną lub zdobycz bohatera, albo jego magiczne środki, ptak ognisty kradnie złote jabłka, żołnierz wykrada królowi miecz. Ciekawe są te przypadki, w których porwanie, logicznie rzecz biorąc, nie następuje, w których jednak dochodu do takiego samego, jak tam, biegu zdarzeń. Służąca, na przykład, wykłuwa gospodyni oczy i chowa je do kieszeni. Oczy zostają potem odnalezione i osadzone na swoim miejscu.

Sens porwania sprowadza się do zniknięcia i rozłąki. Rozłąka może zostać spowodowana niekoniecznie przez porwanie. Na przykład w bajce o królewnie-żabce kró­lewicz narusza zakaz, paląc skórkę swojej żony. Ta odlatuje, opuszczając go na zawsze. Rezultat jest więc taki sam, jak gdyby została porwana. Wzbijając się w powietrze, królewna zwraca się do bohatera: „Wybacz — i szukaj mnie za siedmioma górami, za siedmioma morzami".

Formy inicjalnego „zawiązującego" nieszczęścia są tak różnorodne, że nie sposób ich wszystkich wyliczyć. Wygnanie z domu, podszywanie się, zabicie lub zagrożenie śmiercią — to tylko niektóre z nich.

 

12. typy bohaterów w bajce magicznej

Zgodnie z teorią Bettelheima, poœród wszystkich bohaterów literatury dziecięcej najważniejsze są sylwetki archetypowe, do których należą postaci stanowiące określony typ, np. wieczny wędrowiec-samotnik uosabiający pierwotną ludzką tęsknotę za przygodą. Poza podstawowymi archetypami istnieje także wiele innych popularnych typów postaci bohatera, m.in. typ głuptaska, który w bajkach najczęściej ujawnia się w postaci najmłodszego, zazwyczaj trzeciego syna bądź brata, typ oszusta, pięknego młodzieńca, czarodzieja i wiele innych.

13. przykłady funkcji bajkowych antagonistów

Krąg akcji antagonisty: szkodzenie, bój albo inne formy walki z bohaterem, prześladowanie

IV. Antagonista próbuje zdobyć wiadomość o bohaterze.

określenie – wywiadywanie

symbol – B 

B¹ – wywiadywanie w celu ustalenia pobytu dzieci, cennych przedmiotów

B² – wywiadywanie się ofiary od antagonisty

B³ – wywiadywanie się przez osoby trzeci

Funkcje IV i V są funkcjami parzystymi.

 

V. Antagonista otrzymuje wiadomość o swojej ofierze.

określenie – udzielenie informacji

symbol – w

w¹ – zdradzenie się ofiary

w² – antagonista sam się zdradza

w³ – inne wywiadywanie się

 

VI. Antagonista usiłuje oszukać swoją ofiarę, aby zawładnąć nią lub zagarnąć jej mienie.

określenie – podstęp

symbol – ѕ

Antagonista zmienia postać.

s¹ – działanie przez namowę

s² – zastosowanie środków magicznych

s³ – inne środki oszustwa albo przemocy

VIII. Antagonista wyrządza krzywdę albo szkodę członkowi rodziny.

określenie – szkodzenie

symbol – A

Ta funkcja uruchamia akcję bajki, poprzednie ją przygotowują, umożliwiają bądź ułatwiają. Pierwsze siedem funkcji stanowiło część przygotowawczą, a szkodzeniem otwiera się zawiązanie bajki.

A¹ – porwanie człowieka

A² – wykradzenie lub odebranie magicznego środka

              A^II - podgrupa: odebranie przemocą magicznego pomocnika

A³ – wykradzenie lub zniszczenie magicznego środka

A⁴ – kradzież światła dziennego

A⁵ – dokonanie kradzieży w innych formach

Przedmiot kradzieży jest mniej ważny niż sam fakt jej dokonania.

A⁶ – zadanie ran cielesnych (z morfologicznego punktu widzenia jest to forma kradzieży – wyłupane oczy mogą wrócić do właściciela)

A⁷ – Spowodowanie nagłego zniknięcia

              A^VII – kiedy zniknięcie powoduje sam bohater

A⁸ – domaganie się wydania ofiary albo wywabienie jej

A⁹ – wypędzenie kogoś

A¹⁰ – wydanie rozkazu, aby kogoś wrzucono do morza

A¹¹ – rzucenie czarów na kogoś lub na coś

A¹² – dokonanie podstępnej zamiany

A¹³ – rozkaz uśmiercenia kogoś, uzupełniony żądaniem okazania serca i wątroby zabitego

A¹⁴ – dokonanie zabójstwa

A¹⁵ – wtrącenie do więzienia, zatrzymanie

A¹⁶ – grożenie poślubieniem przemocą

              A^XVI – w sytuacji między członkami rodziny

A¹⁷ – grożenie kanibalizmem

              A^XVII – także w ramach rodziny

A¹⁸ – dręczenie po nocach

A¹⁹ – wypowiedzenie wojny

Punktem wyjścia w bajkach jest szkodzenie albo sytuacja braku czegoś powodująca poszukiwania analogiczne do poszukiwań przy szkodzeniu.

14. donatorzy – typy postaci i przykładowe funkcje

Typy postaci donatora:

Możemy wyróżnić dwa typy donatorów. Życzliwy, który stara się pomóc bohaterowi, przykład pierwszego typu donatora odnajdziemy m.in. w „Opowieści o Hasanie, złotniku z Basry”. ^{[ 10 ]} Donator wrogi, to taki, który przekazuje środek magiczny wbrew własnej woli.

Dżinn z Baśni tysiąca i jednej nocy może pełnić rolę donatora. Bohater spotyka go na swojej drodze przypadkowo. Poddawany jest próbie, jeżeli przejdzie ją pomyślnie otrzymuje magiczny środek niezbędny do osiągnięcia celu. Bohater walczy z dżinnem, lituje się nad jego losem, uwalnia go, chroni przed śmiercią lub po prostu wita się z nim. Następnie otrzymuje magiczny przedmiot, w wielu przypadkach jest to ten sam bądź inny dżinn.

Przykładowe funkcje donatora:

XII. Bohater zostaje poddany próbie, jest wypytywany, staje się ofiara napaści, itp., co przygotowuje przekazanie mu magicznego środka albo pomocnika.

określenie – pierwsza funkcja donatora

symbol – Д

Д1 – donator poddaje bohatera próbie

Д2 – donator wita i wypytuje bohatera

Д3 – konający lub zmarły prosi o przysługę

Д4 – uwięziony prosi o uwolnienie

Д5 – bohater jest proszony o litość

Д6 – spierający się proszą o podział zdobyczy

Д7 – inne prośby

Д8 – wroga istota usiłuje uśmiercić bohatera

Д9 – wroga istota staje do walki z bohaterem

Д10 – bohaterowi pokazuje się środek magiczny i proponuje jego wymianę na rzecz, którą posiada