ROZDZIAŁ I : Definicja zjawiska religijnego
Aby można było podać definicję religii należy „zacząć od tego, że własny umysł uwolnimy od wszelkich uprzedzeń”. Nie należy szukać definicji w przesądach, namiętnościach czy zwyczajach ale jak ona przejawia się w rzeczywistości.
„religię można zdefiniować wyłącznie jako funkcję cech odnajdywanych wszędzie tam, gdzie jest religia.”
Spencer – wiara we wszechobecność czegoś, co wykracza poza intelekt
Max Muller – wysiłek by pojąć niepojęte, wyrazić niewyrażalne, dążenie do niedoskonałości
Z religią do zawsze łączyło się pojęcie nadprzyrodzoności. Miała ona tłumaczyć to co wymyka się nauce. Wiąże się z tajemnicą i tym co niepoznawalne.
„Na pewno w niektórych religiach, a szczególnie w chrześcijaństwie, doznanie tajemnicy odegrało ważną rolę. ”
Ludy pierwotne (i te które nie wykształciły kultury umysłowej) przypisują szczególne znaczenie zwyczajnym przedmiotom, wykształcają własne obrzędy, które tłumaczą pewne zjawiska, np. taniec na wywołanie deszczu. Jest to dla nich tak naturalne i oczywiste a jednocześnie niewytłumaczalne jak dla nas metody techniczne stosowane przez ekspertów. Wszyscy wiedzą co należy zrobić, ale nikt dokładnie nie wie dlaczego.
„pojecie sił natury, co jest wysoce prawdopodobne, jest pochodną sił sakralnych”
„Ażeby o pewnych faktach móc powiedzieć, że są nadprzyrodzone, należało już sobie uświadomić istnienie naturalnego porządku rzeczy, to znaczy połączenia zjawisk wszechświata według związków koniecznych, zwanych prawami. Przyjęcie tej zasady spowodowało, że każde naruszenie owych praw musiało nieuchronnie wydać się czymś spoza natury, a zatem czymś spoza rozumu.”
„Dopóki nie wiedziano, że porządek rzeczy jest niezmienny i stały, dopóki uważano go za dzieło przypadkowej woli, należało za naturalne uważać to, że jakaś wola może go arbitralnie zmieniać. ”
Determinizm utrwalił się w naukach przyrodniczych i fizycznych. „Idea, że społeczeństwa podlegają nieuniknionym prawom i stanowią dziedzinę przyrody, w sposób zdecydowany przekonała tylko nieliczne umysły. Wynika z tego, że naprawdę wierzy się tu w cuda.”
„Gdy chodzi o fakty społeczne, nasza umysłowość jest jeszcze na poziomie ludzi pierwotnych.”
„chcąc uzyskać ideę nadprzyrodzoności, nie wystarczy być świadkiem nieoczekiwanych zdarzeń. Trzeba ponad to uznać owe przypadki za niemożliwe, to znaczy za niezgodne z porządkiem, który – słusznie lub niesłusznie – wydaje się nam wpisany w sposób konieczny w naturę rzeczy. ”
„Koncepcje religijne mają bowiem przede wszystkim na celu wyrażanie i objaśnienie nie tego, co w rzeczach jest wyjątkowe i niezwykłe, lecz przeciwnie – tego co w nich stałe i normalne.”
„Tak więc w idei tajemniczości nie ma nic pierwotnego. Nie została dana człowiekowi, to on sam ją wykuł równocześnie z ideą przeciwną.”
ROZDZIAŁ II – „Kult negatywny i jego funkcje. Obrzędy ascetyczne”
Każdy kult ma dwie postaci : pozytywną i negatywną
Byty sakralne = byty izolowane to znaczy, że byty sakralne dzieli przepaść oddzielające je od tego, co profaniczne (sfera sacrum, sfera profanum)
Cel cały szereg obrzędu to utrzymywanie tej separacji
Dlaczego kult negatywny? ta separacja ma zapobiegać niedopuszczalnym kontaktom i zbliżeniom, ma zadbać o ich odrębność terytorialną, obrzędy te mogą być więc tylko proklamacją wyrzeczeń to znaczy AKTÓW NEGATYWNYCH
Kult negatywny nie nakazuje się wykonawcy dopełnienia pewnych powinności tylko ogranicza się do zakazania mu pewnego rodzaju postępowania ( ZAWSZE przyjmują formę ZAKAZU)
Oprócz zakazów należących do religii są zakazy należące do magii (wspólne jest same pojęcie zakazu inne zaś sankcję za złamanie zakazu)
W religii złamanie zakazu wiąże się nie tylko z karą, ale także min. z potępieniem, naganą, itp.
Zakazy religijne to imperatywy kategoryczne !
Kult tworzą regularne stosunki między sacrum a profanum
Inny system zakazów religijnych: system oddzielający wszystko to, co stanowi sacrum, od wszystkiego, co należy do profanum. (nakazuje taką postawę, od której wierny nigdy nie powinien odstąpić, kontaktując się z bytami sakralnymi) = par excellence religijne
Rodzaje zakazów religijnych:
Zakaz kontaktu = profanum nie może się stykać z sacrum (np. w Australii życie Australijczyka składało się z dwóch części. Pierwsza jest poświęcona polowaniu, łowieniu ryb, wojowaniu, druga zaś – kultowi) = wyraźny kontrast (zasada uniwersalnej instytucji bezczynności religijnej) przykład: święta – odkładamy wtedy, wszystko, co profaniczne, tj. pracę, sprzątanie i oddajemy się świętowaniu. Prawdziwe zbliżenie z Bogiem jest możliwe, wtedy kiedy zrzucamy z siebie piętno codzienności.
W Pewnym sensie kult negatywny jest środkiem wiodącym do jednego celu: to warunek wstępny kultu pozytywnego. Nie ogranicza się do ochrony bytów sakralnych przed kontaktami z codziennością. Ma także wpływ na wyznawcę, pozytywnie bowiem przekształca jego stan. Gdy człowiek zastosuje się do zakazów staje się kimś innym. A więc obrzędy pozytywne jak i negatywne są źródłem skutecznej mocy
Ascetyzm – każde przestrzeganie zakazu ma charakter ascetyczny.
Ascetyzm metodyczny – przerost kultu negatywnego
Właściwy asceta to człowiek, który wznosi się ponad ludzi, zdobywając wyjątkową świętość dzięki głodówkom, czuwaniom, samotności ten ból ustanawia pewien rodzaj obrzędów
System zakazów to konsekwencja samego pojęcia sacrum. Każde sacrum to przedmiot szacunku
ROZDZIAŁ III – Kult pozytywny
1) kult pozytywny – zespół praktyk obrzędowych wynikający z przekonania, że kontakty z siłami sakralnymi są konieczne i przynoszą obustronne korzyści.
2) Intichiuma - święta zapłodnienia/ sprowadzenia urodzaju są odmienne w każdym plemieniu i odbywają się w różnym czasie ze względu na rozmieszczenie geograficzne i różnice klimatyczne.
3) Święto tworzą dwie następujące po sobie fazy:
1. Obrzędy fazy pierwszej mają zapewnić rozwój gatunkom zwierząt i roślin będących totemami klanu;
- członkowie plemienia podczas tego rytuału uderzają o kamienie będące przedstawieniami gąsienicy (ich totemicznego zwierzęcia) by wzbić z nich pył który jest traktowany jako zarodki nowego życia.
- zdarza się w niektórych plemionach, że mężczyźni dodają do kamienia coś z własnej substancji. Nie, to nie to co (może) myślicie… chodzi o krew. Któryś z zebranych mężczyzn otwiera sobie żyły i upuszcza stróżkę krwi na kamień, najczęściej do momentu w którym kamień będzie całkowicie pokryty krwią.
- Rozlewanie krwi dla wzmocnienia właściwości magicznej kamienia. W krwi bowiem zawarta jest siła witalna zwierzęcia od którego pochodzi klan.
(Następuje opis rytuału plemienia pochodzącego od ryb który polega na tym, że facet wchodzi do sadzawki, siada w niej a następnie zaostrzonym narzędziem nacina sobie mosznę i okolice pępka. Krew ta da życie rybom.)
Obrzęd zapłodnienia polega na rozrzuceniu jakiejś substancji (piasku, kamieni, wody, roślin) na wszystkie strony. Wierzą, że to przyniesie urodzaj.
Rytuał działa z fatalistyczną koniecznością. Jeśli zawiedzie, znaczy to po prostu, że starania klanu zniweczył złowrogi czar obcego klanu.
Jeśli urodzaj nastąpi przed rytuałem oznacza to, że zmarli odprawili ów rytuał a żywi zbierają jego plony.
2. W fazie drugiej obrzędy zawiesza się. Nazajutrz po obrzędach obowiązuje ścisły zakaz spożywania zwierząt lub roślin totemicznych.
Ostatnia ceremonia kładzie kres tym zakazom i zamyka długi okres obrzędów. Ceremonie te różnią się w zależności od klanu.
- w przypadku klanu gąsienicy w razie urodzaju, zbiera się jak najwięcej dojrzałych gąsienic, przynosi do obozu, gotuje aż staną się twarde i chrupiące a następnie przechowuje w specjalnych naczyniach. Następnie gąsienice uciera się miedzy dwoma kamieniami i zjada po trochu. Ale tylko określoną ilość! Inaczej utraci się moc wykonywania obrzędu i gąsienica się nie rozmnoży.
- w przypadku klanu kangura, poluje się na kangura, przynosi do obozowiska, mięso rozdają starsi, tłuszczem namaszczani są uczestnicy rytuału, a potem pokrywają swoje ciała totemicznymi obrazkami i śpiewają całą noc o wyczynach ludzi-kangurów i zwierząt-kangurów.
4) Istotna rola starszyzny w pełnieniu obrzędów – przewodnictwo.
5) Istotna rola składania ofiary. Uczestnicy stają nie na moment równi bogom.
1. ważny element spożywania pożywienia
2. Niektóre części ofiary przeznaczone i zarezerwowane są dla boga inne dla spożywających ofiarników.
6) Przekonanie w wielu społeczeństwach, że wspólne spożywanie posiłku kreuje więź sztucznego pokrewieństwa.
7) Według Robertsona Smitha celem uczt ofiarnych było ustanowienie jedności ciała wyznawcy i jego boga.
8) Obrządek sakralizacji pożywienia poprzedzony oczyszczeniami, postami, modlitwami, mówieniem do zwierzęcia – zamienianiem go w coś świętego.
9) Każdy obrzęd pozytywny jest tak naprawdę profanacją gdyż obcowanie człowieka z bytami sakralnymi zawsze musi być przełamaniem bariery, która powinna je rozdzielać.
10) Poprzez posty, wyrzeczenia, modlitwę, totemiczne ozdoby a w końcu spożywanie totemicznego zwierzęcia/rośliny członkowie klanu również się „uświęcają” i kontakt z sakralnym zwierzęciem/rośliną przestaje być profanum.
11) Wielkanoc jako sakralna ofiara z pokarmów.
12) To człowiek sam tworzy bogów i umożliwia ich trwanie, trwając jednocześnie dzięki nim.
13) Ofiara w formie całkowicie ukształtowanej składa się z dwóch elementów:
1. Aktu połączenia – wierny spożywając ofiarny pokarm łączy się ze swym bogiem
2. Aktu podarowania – spożywając pokarm jednocześnie składa swojemu bogu ofiarę
14) Ofiara to także akt wyrzeczenia, gdyż wymaga oddaniu bogu/bogom coś od siebie lub ze swoich dóbr.
15) Ofiary i rytuały, wszelkie kulty maja na celu wspomaganie bogów w ich wysiłkach o otrzymanie świata.
16) Byty sakralne istnieją dlatego, że w nie wierzymy. Gdy przestaniemy, znikną.
17) Zbiorowość wspiera powstawanie wiary i jej umacnianie. Siła i życie bogów w ilości ich wyznawców.
18) Porównanie warunków konstytutywnych bogów i społeczeństwa. Gdy przestaniemy wierzyć w istnienie społeczeństwa, wyznawać pewne normy i prawdy społeczne, społeczeństwo przestanie istnieć.
19) Ważnym czynnikiem w kultach i wierzeniach jest zbiorowość. Przestawienie się jednostki z myślenia indywidualnego na myślenie zbiorowe. Silne odczuwanie więzi i przynależności do grupy wyznawców.
20) Durkheim podaje tu rozróżnienie (ale nie klasyfikuję go tak jak prof. Sikora na mikrostrukturach) na:
1. życie zwyczajne – profanum (polowania, sprawy codzienne itp.)
2. życie odświętne – sakrum (obrzędy, sprawy wiary i klanu)
21) Okresowa powtarzalność kultu pozytywnego.
22) Dawniej często związany ze zjawiskami sił natury: powiązanie świąt z porami roku
ROZDZIAŁ IV – B. Obrzędy mimetyczne i zasada przyczynowości.
1. Obrzęd mimetyczny – składają się na niego gesty i okrzyki, które powinno się mnożyć, mające naśladować rozmaite ruchy lub wygląd zwierzęcia. Obrzęd nie kończy się tylko na świętych skałach, bo podczas powrotu do obozu ma miejsce ceremonia mająca przedstawiać owada wydobywającego się z poczwarki.
-Dieriowie : wyobrażeniem deszczu jest krew spływająca z żył mężczyzn na uczestników ceremonii, rozrzucając równocześnie garstki białego puchu symbolizujące chmury.
W plemionach północnego zachodu badanych przez Clementa odprawia się ceremonie, które mają taki sam cel co Intichiuma Aruntów, mają charakter głównie mimetyczny.
Tarlow – miano, którym ludy te określają stos świętych kamieni, bo są przedmiotem obrzędów wielkiej wagi. Każdy totem lub przedtotem (zwierzę lub roślina) jest wyrażony przez tarlow, którego strzeże określony klan. Jeśli jest mniej kangurów, przywódca klanu, do którego należy tarlow kangurów wraz z towarzyszami odprawiają różne obrzędy naśladując najbardziej charakterystyczne ruchy kangurze wokół tarlow.
Jeśli tarlow jest poświęcone roślinom, to naśladuje się czynności mające służyć ich oczyszczaniu, rozcieraniu, co należy do obowiązków kobiet, dlatego one śpiewem i tańcem dopełniają obrzęd.
2.
Wszystkie obrzędy należą do wspólnego typu .
Dwie reguły:
To, co odnosi się do części, odnosi się także do całości, czyli każde działanie skierowane na jednostkę przenosi się na jej sąsiadów, z którymi utrzymuje stosunki
Podobne tworzy podobne. (upodobnienie samo jest działaniem mającym przynieść bezpośredni skutek) występuje tu twórcza kreacja.
Obrzędy, demonstracje mają utrwalić wierzenia na których opiera się ich pokrewieństwo. Staranie się upodobnić do swojego totemu ma charakter sakralny – połączenie z bytem sakralnym, czyli ideałem zbiorowym.
W ceremoniach pojawia się bardziej uświadomione, bezpośrednie dążenie do zapewnienia reprodukcji gatunku totemowego. Członkowie ceremonii mają świadomość zbawiennych jej skutków, dlatego efekt całościowy budzi przekonanie o każdym wyodrębnionym efekcie cząstkowym.
Zjawisko nadal powszechne : ludzie wierzący mający wątpliwości co do skutków wynikających z obrzędu, praktykują go nadal. Wiara buduje autorytet obrzędu.
Ważny jest skutek moralny ceremonii, który odczuwają uczestnicy, jest to stale powtarzające się doświadczenie, którego konsekwencji nie podważa żadne doświadczenie przeciwne.
według Frazera magia jest faktem pierwotnym a religia jej formą pochodnią, jednak jest odwrotnie: jak uznali Hubert i Mauss magia jest czymś całkowicie odmiennym od umiejętności zniekształcania nauki i przejęła z religii głębię ukrytych koncepcji.
Święte korobori – w większości ceremonie przedstawiające zwierzęta (określa je : animal tjurunga )
Prawie we wszystkich ceremoniach ukazuje się gest naśladujący , zależnie od charakteru totemów, z którymi się wiąże święto, będzie to odpowiednio naśladowane, np. skoki kangurów, lot skrzydlatych mrówek, krzyk dzikiego indora itp.
Gdy totem jest rośliną wykonuje się ruchy jak przy jej zbieraniu lub jedzeniu.
Charakterystyczny przypadek czysto mimetycznej Intichiumy to u ludów Warramungów obrzęd Białej Kakadu opisany przez Spencera i Gillena dotyczący naśladowania wrzasku tego ptaka przez przywódcę klanu przez całą noc.
3. Zasada „podobne tworzy podobne” pełni nie tylko funkcję obrzędową, ale dotyczy bezpośrednio teorii poznania. Jest syntetycznym sformułowaniem prawa przyczynowości.
Źródła reguły, na której opierają się obrzędy mimetyczne są w stanie wyjaśnić źródło zasady przyczynowości.
Pierwsza reguła jest wytworem przyczyn społecznych, wytworzona przez grupy ludzkie ze względu na zbiorowe cele, jest wyrazem uczuć zbiorowych, przez co odnosi się do drugiej zasady.
Pojęcie związku przyczynowego zawiera przede wszystkim ideę skutku, mocy tworzącej, siły aktywnej. Przyczyna – możność spowodowania określonej zmiany, siła która nie zdementowała swojej mocy. Skutek – urzeczywistnienie się tej siły.
pierwowzory siły : mana, wakarz, orenda, pierwiastek totemiczny – zobiektywizowana siła zbiorowa.
Pojęcie siły dostarczyło nam doświadczenie wewnętrzne, zaczerpnięte z życia psychicznego. Niemożliwe by ludzka wola była wzorem siły.
Cechy sił bezosobowych – przekazywalność (siły przyrody przenoszą się, mieszają, łączą, przekształcają). Dzięki tym kombinacjom i przemieszaniom mogą tworzyć się nowe skutki.
Idea siły wynikającej ze związku przyczynowo- skutkowego powinna mieć dwie cechy:
jej źródłem może być tylko nasze doświadczenie : - wewnętrzne ( jedyne dostępne nam siły, to siły duchowe) ,
- bezosobowe (to pojęcie powstało wcześniej)
Warunek ten spełniają tylko siły zbiorowe. Mają charakter psychiczny – powstały z idei i zobiektywizowanych uczuć. Są bezosobowe – na mocy definicji jako efekt współdziałania.
nie są niczyją własnością, są dziełem wszystkich.
Człowiek za swoją siłę uznaje duszę – sakralny pierwiastek, szczególna postać siły zbiorowej, bo człowiek czuje, że jest istotą społeczną.
Zasada przyczynowości opiera się na sądzie twierdzącym, że każda siła przejawia się w określony sposób i jej stan w każdym momencie tej realizacji predeterminuje stan z niej wynikający. Pierwszy to przyczyna, drugi to skutek, a między nimi istnieje związek konieczny.
Błąd empiryzmu – uznanie więzi przyczynowej jako wyłącznie naukowej konstrukcji myślenia. Zasadę przyczynowości pojmowano różnie : zależnie od epok i krajów.
ROZDZIAŁ VI– „Obrzędy piakularne i ambiwalencja pojęcia sacrum”
Obrzędy piakularne – obrzędy odprawiane pod wpływem niepokoju czy smutku; każde nieszczęście, każda zła wróżba, wszystko, co budzi niepokojące uczucie lęku, wymaga piaculum, a zatem zostaje określona mianem piakularne
Żałoba:
- kult negatywny (zaniechanie pewnych czynności) np. nie wolno wymawiać imienia zmarłego, przebywać tam, gdzie nastąpił zgon, przerywa się wykonywanie codziennych zajęć, itd. -> obrzędy te wynikają z tego, że śmierć to byt święty
- kult pozytywny (wszczęcie jakiś konkretnych działań, często obrzędy te zaczynają się już w chwili, gdy wiadomo, że śmierć jest nieunikniona) D podaje przykład plemienia Warramungów (Australia) – bliscy zmarłego mają obowiązek zadawania sobie krwawych ran, inni powinni ściąć bokobrody i włosy, kobiet dodatkowo obowiązuje milczenie
Sposób odprawiania obrzędu pogrzebowego zależy od:
- wieku,
- płci,
- społecznej rangi zmarłego
Wzór uroczystości pogrzebowej:
- cisza zostaje przerwana jękiem,
- należy ściąć włosy lub brodę,
- pokrycie głowy białą glinką lub posypać popiołem,
- na końcu „kompletne szaleństwo” : ludzie się biją, szarpią, przypalają, lamentują -> przypomina to stan ekstazy
W ceremoniach zazwyczaj wyrażany jest nie tylko smutek ale także gniew – krewni są zobowiązani do pomszczenia nagłej śmierci, ludzie rzucają się na siebie, starająć się nawzajem poranić – niekiedy jest to prawdziwy atak, niekiedy tylko SYMULACJA
Zasada pomszczenia zmarłych krewnych: „śmierć domaga się rozlewu krwi”
Żałoba to NIE spontaniczny wyraz indywidualnych emocji – to OBOWIĄZEK narzucany przez grupę np. lament to wyraz szacunku dla osoby zmarłej, który nie musi się wiązać z osobistymi uczuciami
Obowiązek żałoby sankcjonują kary np. istnieje przekonanie, że gdy któryś z krewnych nie podporządkuje się wymogom żałoby, dusza zmarłego będzie go krok w krok tropiła, aż go zabije; inny rodzaj kary: odebranie żony przez plemię
Funkcje żałoby:
- podsyca świadomość zbiorową (śmierć jednostki budzi w jej grupie rodzinnej poczucie osłabienia, a więc grupa się zbiera, aby się temu przeciwstawić)
- utwierdzenie jednostki w przynależeniu do grupy (jeżeli uczestniczę w żałobie tzn., że podzielam ból grupy, a więc należę do grupy)
- wyładowanie napięcia społecznego (najczęściej kozłem ofiarnym, na którym owo napięcie zostaje wyładowane jest kobieta, gdyż posiada niższą wartość społeczną)
W okresie niepokojącego wyczerpania społeczeństwa (okres żałoby) wyobrażano sobie duszę jako byt złośliwy, zajęty wyłącznie prześladowaniem ludzi; gdy powraca poczucie bezpieczeństwa (okres po żałobie) należy uznać, że dusza ma znów dawną naturę
Praktykowanie obrzędów żałobnych wymaga wiary, że są one nieobojętne zmarłemu – coś musi przetrwać po zmarłym, aby obrzędy miały znaczenie, a skoro nie jest to ciało to musi być to DUSZA!
Inne okoliczności, które również zostaje poddane obrzędowi piakularnemu:
- utrata świętych skarbów plemienia (np. poprzez kradzież)
- nieurodzajne plony
- choroba dziecka
- pojawienie się zorzy polarnej
Nawet jeśli punktem wyjścia jakiś uroczystości religijnych jest smutny fakt to i tak mają one stymulacyjny wpływ na afektywny stan grupy i poszczególnych jednostek
Ambiwalencja pojęcia sacrum – dwa rodzaj sił sakralnych:
- dobroczynne (strzegą porządku fizycznego i duchowego, dysponują życiem, zdrowiem i wszelakimi wartościami cenionymi przez ludzi; są to np. święci, miejsca kultu, kapłani, asceci, rzeczy święte)
- nieczyste siły zła (siejące zamęt, będące przyczyną śmierci, chorób itd.)