Wstęp.

Rozpoczynając rozważania na temat nauczania domowego dziewcząt pod zaborami na ziemiach polskich należy wspomnieć o fakcie, że przyczyną rozbiorów Rzeczpospolitej była niezdolność kraju do reform mogących wzmocnić siłę militarną Polski.

Mimo znacznego potencjału gospodarczego nie zdołano przeprowadzić koniecznych reform podatkowych (np. stałego opodatkowania szlachty
i duchowieństwa) i politycznych (m.in. zniesienie liberum veto). Przeciw reformom była zarówno większość szlachty, magnaterii jak i duchowieństwa. Podejmowane próby reform w myśl oświeceniowych idei upadły. Szczególną rolę odegrała zdrada części magnatów, wyższego duchowieństwa i szlachty w ramach tzw. konfederacji targowickiej.

U zewnętrznych źródeł rozbiorów leżało współdziałanie Rosji i Prus na sejmie konwokacyjnym w 1764. 11 kwietnia mocarstwa te podpisały tajny aneks do traktatu sojuszniczego, w którym zobowiązały się do wspólnego wystąpienia zbrojnego przeciwko Rzeczypospolitej, gdy strony uznają, że zagrożone są ich interesy w tym kraju.

W XIX wieku i w początkach XX wieku szkolnictwo państwowe w Królestwie Polskim i zaborze pruskim, a do 1867 roku także w Galicji było zgermanizowane
i zrusyfikowane, a powstałe w drugiej połowie XIX wieku szkolnictwo prywatne uzależnione było od oświatowych władz zaborczych. Dyskryminacja polityki oświatowej prowadzona przez zaborców sprzyjała rozwojowi form nauczania mających na celu uzupełnienie i zastąpienie nauczania szkolnego. Jedną z takich form stało się nauczanie domowe¹.

Do głównych przyczyn organizowania nauki domowej można zaliczyć:

• obawę rodziców przed kształceniem zbiorowym wynikającą z przekonania, że koleżanki i koledzy mogą negatywnie wpłynąć na moralność, zachowanie, czy postępy w nauce ich dzieci;

• możliwość nauki przedmiotów narodowych;

• brak miejsca w szkołach publicznych i ich niski poziom naucznia (szkoły elementarne);

• zbyt duże koszty nauczania i brak miejsca w szkołach gimnazjalnych oraz negatywny wpływ zaborców na treści nauczania;

• zamieszkiwanie w znacznej odległości od szkoły;

• choroba dziecka lub opóźnienie w rozwoju fizycznym i umysłowym.

Zasięg terytorialny i społeczny nauczania domowego.

W okresie zaborów nastąpiło rozszerzenie społecznego zasięgu domowego nauczania. Ta forma kształcenia nie odbywała się wyłącznie w rodzinach szlacheckich i arystokratycznych, lecz również szlachty zagrodowej (wschodnie rejony Polesia i Wołynia, północne Mazowsze), zamożniejszego mieszczaństwa, organistów, urzędników gminnych i nauczycieli chłopskiego pochodzenia oraz chłopskich (Poznańskie, Pomorze)².

W celu przybliżenia skali i zasięgu terytorialnego zjawiska nauczania domowego, po wnikliwej analizie materiałów źródłowych, ustalono 688 miejsc nauczania domowego w latach 1795-1918 na obszarze byłej Rzeczypospolitej
w granicach sprzed 1772 roku. Na terenie Królestwa Polskiego stwierdzono ich 258. W następnej kolejności znalazły się ziemie: inkorporowane do Rosji – 176, zaboru austriackiego - 160 i pruskiego – 94. Na tle obydwu części zaboru rosyjskiego (łącznie 434 miejsca) skromniej przedstawia się liczba punktów domowego nauczania na ziemiach byłej Rzeczypospolitej, pozostających pod panowaniem austriackim (176) i pruskim (94)³.

Interesujący jest fakt, że największy wpływ na skalę nauczania domowego
w poszczególnych zaborach miała liczebność stanu szlacheckiego oraz gęstość sieci szkolnictwa elementarnego (pierwszego szczebla organizacyjnego). Uboga
i zdeklasowana szlachta nie mogła pozwolić sobie na zatrudnienie prywatnego nauczyciela i kierowała (o ile w ogóle to czyniła) swoje dzieci do publicznych szkół elementarnych (ludowych)⁴.

Cele i organizacja nauczania domowego dziewcząt.

Cele nauczania domowego dziewcząt i chłopców były zróżnicowane
w zależności od przynależności społecznej rodzin. Edukacja realizowana
w szlacheckich (ziemiańskich dworach) i arystokratycznych pałacach miała przygotować dzieci do nauki w szkole średniej.

Nauczanie w rodzinach chłopskich miało wyposażyć dziewczęta i chłopców głównie w umiejętność czytania, pisania i liczenia.

Decyzja o rozpoczęciu nauczania dziecka należała do rodziców.
W omawianym okresie nie istniała żadna norma prawna czy zwyczajowa określająca wiek dziecka, w którym powinno ono rozpocząć naukę w domu. Jedni rodzice ziemiańskiego stanu decydowali się na oddanie dziecka pod opiekę guwernera wcześnie, bo już w czwartym roku jego życia, inni zaś, gdy było o dwa trzy lata starsze⁵.

Podobnie jak o wieku rozpoczynania przez dzieci nauki domowej, tak
i o długości jej trwania decydowali rodzice. W przypadku kobiet do połowy XIX wieku edukacja była kończona na elementarnym kształceniu domowym. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku powstała sieć wyżej zorganizowanych prywatnych pensji
i średnich rządowych szkół żeńskich, gdzie młode dziewczęta mogły kontynuować naukę na poziomie średnim i niekiedy wyższym.

Organizacja edukacji domowej dziewcząt zależna była od klasy społecznej,
z której pochodziła panienka, miejsca zamieszkania, a także posiadanego przez rodziców majątku⁶.

Dla bogatej ziemianki, mieszczanki i arystokratki zatrudniano zwykle kilka guwernantek, najczęściej cudzoziemek, metrów do nauki talentów, a niejednokrotnie prócz stałych nauczycielek, mieszkających z rodziną podopiecznej, do niektórych przedmiotów najmowano także nauczycieli dochodzących na poszczególne lekcje⁷.

W wiejskich dworach czy miejskich mieszkaniach, szczególnie wśród rodzin mniej zamożnych, sytuacja była nieco odmienna. Tu rodzice, dysponując ograniczonymi zasobami finansowymi, większy nacisk kładli na wykształcenie synów, których wysyłali do miejskich szkół, dla panny zaś pierwszą nauczycielką była zwykle matka.

W większości domów nauczanie domowe dziewcząt rozpoczynano już około
3 roku życia, oddając dziewczynkę do nauki języków bonie. Systematyczną naukę elementarną rozpoczynano zwykle około 6-7 roku życia, i trwała ona do 10-12 roku życia, następnie zaś panienkę wysyłano do szkoły, do gimnazjum lub na pensję. Bywało także, że dziewczęta część nauki na poziomie średnim, szczególnie
z zakresu niższych klas gimnazjalnych czy z programu pensji rozpoczynały w domu, a dopiero później wysyłano je na dokończenie nauki na pensję⁸.

W domach ziemiańskich, oddalonych od miasta, panny często zaczynały
i kończyły naukę w domu, szczególnie w rodzinach średniozamożnych, gdyż koszty utrzymania na pensji były dla rodziców zbyt wysokie i bardziej opłacało się zatrudnić wykwalifikowana domową nauczycielkę.

W zamożnych rodzinach arystokratycznych i mieszczańskich zdarzało się, że panny uczyły się jedynie w domu, gdyż rodziców stać było na zatrudnienie prywatnych nauczycieli do różnych przedmiotów nawet w zakresie nauk wyższych,
a jednocześnie taka domowa nauka chroniła córka przed demoralizującym wpływem szkoły⁹.

Pod względem organizacyjnym edukacja domowa dziewcząt odbywała się
w ramach etapów określonych przez Anastazję Dzieduszycką¹⁰ według kryterium wieku i zdolności umysłowych przeciętnej panny, ze wskazaniem, czego, jak i kto powinien w każdym okresie uczyć dziewczynkę:

• okres I – od urodzenia do 7 roku życia (nauka chodzenia, mówienia, kształcenie pojęć, podstawy religii, moralności, nauka literek – pod okiem
  i dozorem matki, z zastosowaniem metody poglądowej;

• okres II – od 7 do 12 roku życia – systematyczna edukacja domowa (nauka czytania, pisania, rachunków katechizmu, historii świętej, geografii, najprostszych wiadomości z fizyki, botaniki, zoologii, nauka języka obcego, wdrażanie do pracy i samodzielności, gimnastyka – pod kierunkiem matki lub nauczycielki elementarnej);

• okres III - od 12 do 15 roku życia (kontynuacja przedmiotów
  z poprzedniego okresu na wyższym stopniu zaawansowania, poszerzone wiadomości z zakresu historii powszechnej, geografii politycznej, łacina, wyższa matematyka – pod kierunkiem guwernantki lub przechodnich nauczycieli prywatnych – specjalistów danej dziedziny);

• okres IV – od 15 do 18 roku życia (nauka na poziomie wyższym, przeznaczona głównie dla panienek z klas wyższych, możnych, których rodziców stać było na zatrudnienie kilku nauczycieli do różnych przedmiotów lub jednej, lecz gruntownie wykształconej guwernantki,
  a także na zakup specjalnych do tego podręczników i pomocy naukowych)¹¹.

Analizując źródła pamiętnikarskie ze wszystkich zaborów Monika Nawrot – Borowska stwierdza w swoim dziele, że nauka domowa dziewcząt odbywała się na podstawie wyżej opisanego schematu różnicując granice wiekowe i etapy kształcenia w zależności od poziomu umysłowego dziewczynki, jej stanu zdrowia, zaawansowania w naukach, wiedzy i przygotowania nauczycieli.

Uzupełniając powyższe rozważania należy dodać, że nawet jeśli dziewczyna pobierała nauki na pensji, to po zakończonych lekcjach szkolnych douczała się pod kierunkiem dochodzących nauczycieli czy nauczycieli języków obcych, muzyki rysunku czy tańca. Zdarzało się, że dziewczęta pobierały pod kierunkiem korepetytora lub korepetytorki dodatkowe lekcje z przedmiotów, które sprawiały im szczególne problemy w szkole, a także douczały się języka ojczystego, historii
i literatury ojczystej, w czasie których miały jedyna okazję poznać zagadnienia narodowe (szczególnie rzecz tyczy się zaboru rosyjskiego i pruskiego)¹².

Niejednokrotnie domowa nauka uzupełniająca przybierała formy zorganizowane, a mianowicie po ukończeniu systematycznej edukacji domowej czy pensji, dziewczęta kontynuowały naukę na prywatnych, domowych tajnych kompletach uzupełniających, na które zwykle uczęszczało kilka panienek
z zaprzyjaźnionych rodzin danej sfery. Odbywało się to szczególnie w zaborze rosyjskim, gdzie władze zakazywały wykładów języka, historii i literatury polskiej
w szkołach.

Należy wspomnieć, że od 1885 roku w Warszawie działał tzw. Uniwersytet Latający, zwany „babskim”, który miał na celu kształcenie panien w naukach na poziomie wyższym. Nauka odbywała się w prywatnych domach, dla bezpieczeństwa często zmienianych, w wśród wykładowców byli najwybitniejsi uczenia warszawscy¹³.

Uzupełnieniem wykształcenia umysłowego, istotnym szczególnie dla dziewcząt pochodzących z ziemiaństwa, mieszkających na wiejskich dworach, była nauka zasad prowadzenia gospodarstwa domowego. W połowie XIX wieku, gdy nauka dziewcząt w większości przypadków odbywała się w domu, zadanie to było ułatwione, gdyż panny mimowolnie, przebywając wiele lat u boku matki wdrażały się do zajęć praktycznych i nabywały wiadomości z wielu dziedzin życia gospodarskiego, a pomagając w wychowywaniu młodszego rodzeństwa nabywały wiedzę
o pielęgnacji małych dzieci.

Program nauczania domowego w dobie niewoli narodowej.

W omawianym okresie nie obowiązywał w edukacji domowej żaden jednolity program nauczania. O tym, jakich przedmiotów i w jakim zakresie uczyły się dzieci, decydowali rodzice, nauczyciele domowi lub i jedni i drudzy wspólnie w zależności od aspiracji i doświadczenia. W związku z tym miało miejsce duże zróżnicowanie programów nauczania.

W pierwszej połowie XIX wieku ujawniła się dość wyraźna tendencja do profilowania ich pod kątem dwóch etapów edukacji domowej: początkowej (kształcenie elementarne) i przygotowawczej (przygotowywanie do nauki w szkole średniej). Nigdy natomiast nie było dążenia do ujednolicenia programów nauczania
w ramach każdego z etapów. Do końca omawianego okresu występowały więc różnice między programami realizowanymi w poszczególnych domach¹⁴.

W zakresie nauczania początkowego nie było zgodności w kwestii, czego należy uczyć dzieci i w jakiej kolejności. Do lat trzydziestych XIX wieku spotykało się w kręgach arystokracji i bogatego ziemiaństwa przekonanie o konieczności rozpoczynania edukacji dziecka od języka francuskiego. Spowodowane to było bezkrytycznym hołdowaniem kulturze i obyczajom francuskim. Jednakże
w rzeczywistości język ojczysty był w wielu domach nauczany równolegle z obcym.

Oprócz języków programy domowego nauczania początkowego obejmowały kilka przedmiotów, a mianowicie arytmetykę, geografię, historię, rysunek
i wszechobecną łacinę.

Niekiedy program i zakres treści domowego nauczania początkowego wyznaczał poziom wykształcenia matek. W wielu dworach, mimo braku fachowego przygotowania, matki podejmowały nauczanie własnych dzieci z powodu trudności
w znalezieniu odpowiedniego nauczyciela oraz ograniczeń finansowych¹⁵.

Po zakończeniu edukacji początkowej rozpoczynał się etap kształcenia mającego przygotować dzieci do kontynuowania nauki w szkole średniej.

Program nauczania w drugim etapie (przygotowawczym) był mniej lub bardziej dostosowany do realizacji celów edukacji dzieci. Dziewczęta doskonaliły konwersację w języku francuskim, poznawały (w poszczególnych domach w różnym zakresie) geografię, dzieje ojczyste i powszechne, doskonaliły swoje umiejętności w zakresie rysunku, malowania, gry na instrumencie, tańca i robótek ręcznych¹⁶.

Należy podkreślić, że rysunek, muzyka oraz taniec zajmowały w edukacji dziewcząt ważne miejsca w ciągu okresu zaborów. W wielu rodzinach ziemiańskich dobre opanowanie przez dziewczęta tych umiejętności było często bardziej cenione niż posiadanie przez nie szerszej wiedzy z przedmiotów ogólnokształcących.

W pierwszej połowie XIX wieku programy nauczania domowego dziewcząt stanu ziemiańskiego budziły duże zastrzeżenia poprzez swoją ograniczoność, zbytnią różnorodność, skupienie się na wielu nieistotnych i mało wykorzystywanych w przyszłości umiejętnościach.

Wychowanie moralne jako jeden z priorytetów edukacji dziewcząt w okresie zaborów.

W edukacji dziewcząt przez cały analizowany okres ogromną wagę przywiązywano do wychowania moralnego. Twierdzono, że wychowanie panny wtedy dopiero jest zupełne, gdy ogarnia wszystkie własności jej umysłu, ale także ducha i osobowości. Same nauki wykształcały z pewnością jej stronę umysłową, należało jednak zadbać również o stronę duchową i moralną, a mianowicie wykształcić prawy charakter¹⁷.

Za najistotniejszą podwalinę wychowania moralnego dziewcząt uznawano niezmiennie religię i cnoty religijne. Autorami poradników z zakresu wychowania moralnego dzieci byli głownie duchowni, którzy obszerne fragmenty swoich rozważań poświęcali kształceniu dziewcząt. Wychowanie moralne dziewczynek miało być zgodne z panującym modelem kobiety – matki Polki i katoliczki, która w trudnych warunkach niewoli narodowej przekazuje swym dzieciom najistotniejsze wartości – tradycje narodowe i wiarę w Boga.

W kształceniu dziewcząt „wielką wagę przykładano do dobrego ułożenia”¹⁸. Zwracano szczególną uwagę na to, że panna powinna być grzeczna, układna, szczera, prawdomówna, łagodna, bogobojna, religijna, miłosierna, cnotliwa, cicha, skromna, posłuszna, pracowita, schludna, ceniąca porządek i czystość¹⁹ .

W 1879 roku ks. Feliks Dupanloup opracował dokładny plan kształcenia moralnego dziewcząt z podziałem na okresy wiekowe.

Pierwszy okres wychowania dziewcząt to lata od 7 do 9 roku życia. Tu obok rozwijania umysłu, zalecał odpowiednie dla wieku rozrywki, zabawy, konwersacje
w gronie rodzinnym z udziałem dziecka, odpowiednią lekturę, szczególnie bajeczki ilustrowane, opowiadania moralne oraz katechizm religii katolickiej.

Dla dziewczynek starszych, od 9 do 12 roku życia, szczególnie ważne było ukształtowanie moralności, silnej woli i charakteru poprzez zwalczanie egoizmu, zazdrości, budzenie uczuć współczucia, miłosierdzia i miłości dla bliźnich, wpajanie posłuszeństwa. Autor przestrzegał też matki przed psuciem dziewcząt poprzez przesadny zbytek, zbyt obfite i wyszukane jedzenie, pogoń za modą, obsypywanie zabawkami, organizację bali dla dzieci oraz uleganie wszelkim zachciankom. Bardzo istotnym wydarzeniem w tym okresie wiekowym była I komunia święta, do której każda dziewczynka przez cały ten okres powinna być przygotowywana przez matkę, guwernantkę lub duchownego.

Trzeci okres w moralnym kształceniu panienek to wiek od 13 do 15 roku życia, nazwany wiekiem niewdzięcznym, krytycznym, pośrednim pomiędzy dzieciństwem
a młodością, w którym dokonywał się fizyczny i moralny przełom. Tu panienka pozostająca pod szczególnym dozorem matki lub guwernantki, winna była obok nauki książkowej uczyć się prac gospodarczych, robótek ręcznych wyrabiających cierpliwość i uczących pożytecznego spędzania czasu.

Czwarty okres w kształtowaniu charakteru młodych dziewcząt to lata od 15 do 18 roku życia, w którym aktualne pozostawały wszystkie poprzednie zalecenia, lecz panienkę traktować należało już nie jak uczennicę czy córkę, ale bardziej jak przyjaciółkę i młodą kobietę²⁰.

Rozwój fizyczny i higiena osobista jako istotny element nauczania domowego dziewcząt.

W związku z zupełnym zaniedbaniem wychowania fizycznego dziewcząt lekarze i specjaliści do spraw higieny wyszli z propozycją reformy wychowania fizycznego. Zmiany te zapoczątkowano w Galicji, skąd ustalenia dotyczące reformy rozchodziły się na teren pozostałych ziem polskich od lat sześćdziesiątych XIX wieku.

Panujące w analizowanym okresie przekonanie, że edukacja domowa panien powinna kończyć się około16-18 roku życia, ze względu na spore nakłady finansowe, jakich wymagało zatrudnienie kolejnych guwernantek, metrów i korepetytorów, powodowało, że dziewczęta często przeciążone były nauką, przy której spędzały nieraz i po 12 godzin dziennie²¹.

Przyczyn takiego stanu rzeczy należało upatrywać właśnie w braku przystępnych książek z zakresu wychowania fizycznego, dostępne zaś podręczniki gimnastyczne, głównie przekłady z niemieckich i szwedzkich systemów gimnastycznych nie były w stanie wypełnić luki w tym zakresie.

Jednakże z biegiem czasu powstały podręczniki z zakresu gimnastyki
i ćwiczeń ruchowych, a także organizacji gier i zabaw dla dzieci, które jednocześnie omawiały znaczenie ruchu i ćwiczeń fizycznych dla wszystkich sfer funkcjonowania człowieka.

Uważano, że dziewczęta w wieku od 8-10 do 15-16 roku życia dużo czasu powinny poświęcać na różnego rodzaju ruch w formie zabawy i ćwiczeń, gdyż w tym okresie spędzały wiele czasu nad książkami. Dziewczętom zalecano przede wszystkim spacery, pływanie, grę w piłkę, toczenie obręczy, skakanki, taniec, jazdę konną, jazdę na łyżwach i sankach oraz na wrotkach i na rowerach.

Niestety mimo ciągłych, trwających kilka dziesięcioleci nawoływań ze strony lekarzy i higienistów ze wszystkich zaborów troska o zdrowie dziewcząt, utrzymanie higieny oraz wychowanie fizyczne nadal było zaniedbywane²².

Nie wszystkie jednak rodziny zaniedbywały zdrowie swoich córek. Zdarzali się rodzice, którzy świadomi doniosłego znaczenia ruchu fizycznego organizowali dziewczętom zajęcia sportowe. Przykładem była Zofia z Fredrów Szeptycka, która
w połowie XIX wieku pobierała pod kierunkiem specjalnego nauczyciela lekcje gimnastyki, w domu zaś zainstalowano dziewczynce specjalną drabinkę, by mogła powtarzać ćwiczenia, które nauczyciel jej zalecał.

W drugiej połowie XIX wieku pod wpływem rozwoju nauk przyrodniczych
i medycyny rosła w społeczeństwie świadomość znaczenia wychowania fizycznego dla prawidłowego rozwoju dzieci i młodzieży. Pewną rolę w propagowaniu kultury fizycznej odegrało, założone w 1867 roku we Lwowie, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. W rezultacie w edukacji domowej, zwłaszcza rodzin arystokratycznych i ziemiańskich poświęcano więcej uwagi wychowaniu fizycznemu. Realizowano to poprzez gry na świeżym powietrzu, ćwiczenia gimnastyczne na odpowiednich przyrządach oraz jazdę konną²³.

Zakończenie.

Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, że nauczanie domowe dziewcząt we wszystkich zaborach organizowane i realizowane było
w podobny sposób. Od najmłodszych lat uczono panny języków obcych, w wieku około 7 lat zaczynała się systematyczna nauka, obejmująca kurs nauk elementarnych i początkowych klas pensji czy gimnazjum. Wówczas drogi dziewcząt rozchodziły się, część kontynuowała nauki w szkołach, część kończyła je pod kierunkiem nauczycieli domowych. Jednakże w wieku 15-16 lat drogi panien znowu się łączyły i po ukończeniu systematycznych nauk dokształcały się pod okiem prywatnych nauczycieli.

Analizując zawarte w literaturze treści nasuwa się wniosek, że na terenie wszystkich zaborów wychowanie i kształcenie dziewcząt organizowano na dwa różne sposoby. Jeden z nich polegał na powierzchownym kształceniu dziewczynek
w zakresie nauka elementarnych, kilku nauk z zakresu szkoły średniej, języków
i talentów. Drugi polegał na kształceniu dziewcząt zgodnie z duchem epoki, przygotowując je do wymagań rynku pracy. Dominującym, szczególnie wśród możnych warstw polskiego społeczeństwa był pierwszy ze wskazanych modeli. Oparte na nim kształcenie bywało jednostronne, niektóre nauki były szczególnie uprzywilejowane, inne znacznie zaniedbywane lub nauczane pobieżnie. Wpajano dziewczętom niezliczoną ilość faktów, dat historycznych, cytatów, które nie tworzyły żadnego systemu wiedzy, nie mówiąc o wykorzystaniu nabytych wiadomości
w praktyce.

Na uwagę zasługuje fakt lekceważącego podejścia do wychowania fizycznego i higieny osobistej dziewcząt. Tylko w niektórych rodzinach aktywnego zdrowego
i aktywnego wychowania zostały wdrożone w program kształcenia poszczególnych dzieci, a szczególnie tych płci żeńskiej.

Podkreślić należy, że podczas analizy materiału źródłowego nie znaleziono istotnych różnic w sposobie realizacji i nauczania domowego dziewcząt
w poszczególnych zaborach, a jedynie warty podkreślenia staje się fakt, że
w rodzinach, gdzie rodzice dysponowali większymi środkami finansowymi, byli
w stanie zapewnić lepsze warunki organizacyjne nauki domowej i lepiej przygotowanych nauczycieli domowych.

Autorka, podejmując analizę niniejszego zagadnienia ma świadomość, że niektóre omawiane fakty dotyczące nauczania domowego dziewcząt zostały potraktowane marginalnie, wzmiankowo czy pominięte, jednak ograniczony rozmiar pracy i szeroki zakres możliwej analizy pozwoliły jedynie na bardziej syntetyczny obraz przedstawianego problemu.

---

1. Na podstawie M. Nawrot-Borowska, Nauczanie domowe na ziemiach polskich w II polowie XIX wieku
   i początkach XX wieku – zaopatrywania teoretyczne i praktyka, Bydgoszcz 2011, s. 68.↩

2. A. Winiarz, Nauczanie domowe dzieci polskich w dobie niewoli narodowej (1795-1918), w: Nauczanie domowe dzieci polskich od XVIII do XX wieku. Zbiór studiów, praca zbiorowa pod red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Bydgoszcz 2004, s. 113.↩

3. Tamże, s. 115.↩

4. Tamże, s. 115.↩

5. A. Winiarz, Nauczanie domowe dzieci polskich…, s. 117.↩

6. M. Nawrot-Borowska, Nauczanie domowe…, s. 380.↩

7. Tamże, s. 380.↩

8. Tamże, s. 382.↩

9. Na podstawie M. Nawrot-Borowska, Nauczanie domowe…, s. 382-383.↩

10. Autorka dzieła „Kilka myśli o wychowaniu i wykształceniu niewiast naszych”, w którym opowiada się za dopuszczeniem kobiet do wszelkiej pracy i zarobku, walczy o tworzenie szkół zawodowych. Przychyla się jednak do odrębnych szkół wyższych dla mężczyzn i kobiet.↩

11. Tamże, s. 378-379.↩

12. Na podstawie M. Nawrot-Borowska, Nauczanie domowe…, s. 384.↩

13. Tamże, s. 388.↩

14. Na podstawie A. Winiarz, Nauczanie domowe dzieci polskich…, s. 126.↩

15. Tamże, s. 128.↩

16. Tamże, s. 130.↩

17. Tamże, s. 397.↩

18. H. Arturowa Rodzińska, Nasze wspólne życie, Warszawa 1981, s. 52.↩

19. Na podstawie M. Nawrot-Borowska, Nauczanie domowe…, s. 398.↩

20. Por. F. Dupanloup, Listy o wychowaniu dziewcząt, Poznań 1914, s. 197-299.↩

21. Na podstawie M. Nawrot-Borowska, Nauczanie domowe…, s. 405↩

22. Na podstawie M. Nawrot-Borowska, Nauczanie domowe…, s. 408.↩

23. Na podstawie A. Winiarz, Nauczanie domowe dzieci polskich…, s. 132.↩