Polityka społeczna – wykład
Wykład I, 16.02.2012.
Główne cele: zapoznanie studentów z polityką społeczną jako coraz prężniej rozwijającą się subdyscypliną socjologii stosowanej; zwrócenie uwagi słuchaczy na specyfikę przedmiotu, który może być ujmowany z jednej strony jako działalność praktyczna, a z drugiej strony jako dyscyplina naukowa; podkreślenie różnic oraz podobieństw jakie istnieją pomiędzy klasyczną socjologią a polityką społeczną; przybliżenie studentom podstawowych elementów teorii (przedmiot, cele, zakres, potrzeby), a także genezy i historii polityki społecznej, za szczególnym wyeksponowaniem okresu międzywojennego i okresu po II wojnie światowej; wprowadzenie do współczesnych teorii, modeli i koncepcji polityki społecznej.
Sposób zaliczenia przedmiotu – egzamin
Literatura:
Wykład II, 23.02.2012
Polityka społeczna i praca socjalna z polskiej perspektywy
Przedmiot polityki społecznej
Motto:
- „Człowiek miarą wszechrzeczy” Protagoras, V w. pne
- „Człowiek rzecz święta dla człowieka” Seneka I w. pne
- „Człowiek to wielka rzecz” Św Augustyn IV/V w. Ne
Antropocentryzm
Wszechobecność polityki społecznej:
- pojęcie polityki społecznej w debatach publicznych i codziennych rozmowach;
- wzrost znaczenia i społecznej ważności problemów i kwestii społecznych;
- politycy społeczni (A. Tymowski – Szczecin, strona strajkujących, A. Rajkiewicz – Gdańsk, strona rządowa).
Polityka społeczna może być traktowana jako szczegółowa część polityki.
Polityka społeczna stanowi dziedzinę trudną do teoretycznego uporządkowania:
- rozległy zakres;
- trudności w rozdzielaniu od dziedzin pokrewnych (polityka gospodarcza,…);
- złożony charakter problemów rozwiązywanych w jej ramach (krzyżujące się problemy, itd.);
- sugestie językowe terminu „polityka społeczna” (polityka -, społeczny -);
- polityka społeczna – polityka socjalna, Ministerstwo PiPS.
Pojęcia polityki społecznej
Polityka społeczna to jest pewne pojęcie, które dotyczy dwóch sytuacji: praktyki i dyscypliny naukowej. W związku z tym musi być traktowana odrębnie dla tych dwóch dziedzin.
Trzy grupy pojęć:
- praktyki
- dyscyplina naukowa
- pozostałe, mieszane i ogólne.
Definicje ogólne
Najogólniejsze rozumienie polityki społecznej proponuje m.in. Edward Rosset:
„Polityka społeczna to system idei oraz działań zmierzających do polepszenia całokształtu warunków życiowych ludności”. Polityka społeczna to i idee i działania.
Polityka społeczna jako działalność
Bardzo duża ilość definicji, typu syntetycznego, np.:
- Stefan Grzybowski: Polityka społeczna to „sztuka regulowania stosunków społecznych”.
- Dawid Easton: Polityka społeczna to forma „autorytarnego wprowadzenia wartości obowiązujących całe społeczeństwo”.
Propozycja definicji analitycznej Antoniego Rajkiewicza (ze zmianami Piątka):
„Polityka społeczna jest to ukierunkowana na człowieka działalność państwa i innych podmiotów (jednostek, grup społecznych, organizacji, instytucji, itp.), w dziedzinie kształtowania:
- warunków życia społeczeństwa,
- stosunków społecznych (międzyludzkich),
- struktury społecznej,
w celu optymalnego zaspokojenia potrzeb, uwzględniającego społecznie akceptowany system wartości i współzależność między postępem społecznym a wzrostem gospodarczym”.
Polityka społeczna jako dyscyplina naukowa
Antoni Rajkiewicz:
„Systematyzuje teoretyczne poglądy na jej istotę, zakres i zadania, przestawia powiązania z innymi dyscyplinami, wyjaśnia fakty, zjawiska, procesy składające się na postęp społeczny oraz działania instytucji i mechanizmów nań wpływających, formułuje wskazówki jak postępować, aby było to zgodne z normami i uznanymi wartościami”.
Kontrowersje w zakresie traktowania polityki społecznej jako odrębnej dyscypliny naukowej:
- Max Weber – zarzut dotyczący braku obiektywizmu poznania naukowo-socjalnego i polityczno-socjalnego;
- nie ma ogólnie uznanego systemu wartości;
- sądy wartościujące – jak powinno być – nie mają wartości naukowej;
- opis nie wyczerpuje znamion naukowości;
- polityk społeczny – to naukowiec i polityk – role te zakładają odrębne zadania i reguły wewnętrznej gry.
Odpowiedź polityków społecznych:
- stanowisko M. Webera inspiracją dla formułowania oczekiwań od polityki społecznej (Konstanty Krzeczkowski);
- odrzucenie twierdzeń M. Webera dotyczących nienaukowości dziedzin praktycznych.
Wykład III, 1.03.2012.
Cechy polityki społecznej jako nauki
- interdyscyplinarny charakter (wykorzystuje dorobek teoretyczny i metody badawcze ekonomii, socjologii, psychologii, pedagogiki, demografii, filozofii, prawa, politologii, ścisłe związki łączą ją równie z dyscyplinami nie będącymi naukami społecznymi: medycyną, higieną, ergonomią, urbanistyką, statystyką, czy informatyką);
- teleologiczny (celowy) charakter (wskazujący na praktyczne sposoby i drogi osiągania nakreślonych celów społecznych).
- praktyczny charakter (wskazujący sposoby przetwarzania istniejącej rzeczywistości w kierunku pełniejszego zaspokojenia potrzeb społecznych);
- społeczny charakter;
- powiązania z polityką gospodarczą;
Cele polityki społecznej
„dobro człowieka” – jako element stały
Konstanty Krzeczkowski:
„… zmiany w strukturze społeczeństwa”
- w wyniku celowej działalności różnych podmiotów (ciał publicznych);
- środek zmiany w warunkach bytu i w zaspokojeniu potrzeb;
- zmiany klasowo-warstwowe (kapitalizm, socjalizm);
„...zaspokojenie potrzeb szerokich grup społecznych”
Wacław Szubert:
- zgodnie z celami socjalizmu (z wartościami);
- uwydatnia zakres zadań (ujęcie przedmiotowe);
- służebna rola w stosunku do człowieka (ujęcie podmiotowe);
- (potrzeby się jednak zmieniają – cel ruchomy, duże trudności w ustalaniu potrzeb, możliwość modelowania potrzeb);
„… organizowanie postępu społecznego”
Jan Danecki:
- poprawa warunków bytu;
- kształtowanie pożądanych treści współżycia społecznego;
- usuwanie dysproporcji i nierówności społecznych;
- udział ludności w kształtowaniu form życia społecznego;
Zakres polityki społecznej
Wg Wacława Szuberta
Zakres przedmiotowy:
- (nie budzący wątpliwości) – kształtowanie warunków bytu oraz warunków i stosunków pracy: zatrudnienie, dochód z pracy, ochrona pracy, ochrona zdrowia, zabezpieczenie społeczne, wyżywienie, mieszkanie, itd.)
Zakres podmiotowy:
cała ludność, a w szczególności:
- pracownicy;
- członkowie ich rodzin;
- osoby upośledzone (fizycznie i umysłowo);
- osoby wykolejone (patologia społeczna)
uzupełnienie zakresu przedmiotowego:
- potrzeby psychogenne (uznania, bezpieczeństwa, samorealizacji, itd.)
zakres kontrowersyjny
- polityka ludnościowa – kształtowanie procesów populacyjnych, polityka kształcenia;
Zakres polityki społecznej
koncepcja polityk szczegółowych A. Rajkiewicza
- polityka ludnościowa i rodzinna;
- polityka zatrudnienia i kształcenia kadr;
- polityka dochodów i struktury wydatków;
- polityka wyżywienia;
- polityka mieszkaniowa;
- polityka kulturalna;
- polityka ochrony pracy;
- polityka zabezpieczenia społecznego i ochrony zdrowia;
- polityka organizacji wypoczynku i turystyki;
- polityka walki z patologią społeczną;
- planowanie społeczne;
Zakres polityki społecznej:
koncepcja sfer życia J. Supińskiej
- sfera pracy (najwięcej zagrożeń, ale jednocześnie także szans na samorealizację);
- sfera dobrobytu (obejmuje materialne warunki życia – gospodarkę oraz czas wolny, zdrowie, ekosferę, itd.) – wyznacza minimum fizjologiczne i społeczne;
- sfera kultury (zbiór naczelnych wartości , edukacja, dzieła sztuki, itd.), - np. równy start oświatowy;
- sfera ładu społecznego (obejmuje instytucje, stosunki społeczne, ustrój, demokrację, pokój, równość, wolność, itd.) – organizacja życia społecznego w skali makro-, mezo- i mikro-.
Wykład IV, 8.03.2012.
Polityka społeczna czy polityka socjalna?
Autorstwo terminu „polityka społeczna” przypisuje się (wg. prof. Grzybowskiego) francuskiemu myślicielowi i reformatorowi, znanemu przedstawicielowi socjalizmu utopijnego
Ch. Fourier (1772-1837).
Pojęcie „polityka socjalna” (sozialpolitik) wprowadził do dyskusji naukowej W.H. Riehl w 1854 roku w Niemczech.
Upowszechnieniu się tego terminu sprzyjało:
- wykorzystanie go przez Otto von Bismarcka przy wprowadzeniu obowiązkowych ubezpieczeń społecznych w latach 80-90-tych XIX wieku.
- powstanie Związku Polityki Socjalnej w 1872 roku.
W ten sposób w praktyce społecznej i publicystyce zaczęło się kształtować do dzisiaj istniejące rozróżnienie na:
- politykę socjalną (niem. Sozialpolitik, am. social welfare policy) – która jest skierowana na poprawę bytowego położenia grup ludności bezwzględnie lub relatywnie słabych i na zabezpieczenie od ryzyka zagrażającego egzystencji;
- politykę społeczną (niem. Gesellschaftspolitik, am. social policy), która obejmuje politykę socjalną oraz sterowanie rozwojem społecznym poprzez zmiany w strukturach społecznych i stosunkach społecznych.
W Polsce mamy do czynienia z trzema tendencjami:
- tak jak wyżej, przy czym termin „polityka socjalna” stosowany jest wymiennie z innymi, np. „polityka pomocy społecznej”;
- przeciwstawianie (propozycja I. Sieńko)
- utożsamianie (w świadomości potocznej, mediach itd.)
Rysunek:
Duże koło grubą kreską to polityka społeczna. Małe koło wewnątrz tego dużego i narysowane cienką kreską to polityka socjalna.
Polityka społeczna – polityka socjalna (relacje).
Polityka socjalna stanowi tylko część – element polityki społecznej (sytuacja charakterystyczna dla następujących modeli polityki społecznej:
- instytucjonalnego, zwanego też redystrybucyjnym, socjaldemokratycznym (społeczeństwo, pod postacią państwa, jest odpowiedzialne za zaspokajanie potrzeb, realizowane na mocy ustaw i ze środków państwowych), socjalliberalnym (częściowo spada na państwo, ale także na obywateli, istotna rola wzrostu gospodarczego, system ubezpieczeń społecznych – od dochodów obywatela zależy wysokość świadczeń), liberalnym (zabezpieczenia mają charakter fakultatywny), itp.
-
Kolejny rysunek: grubą kreską polityka społeczna, cienką polityka socjalna, ta druga wewnątrz koła, jednak prawie dwa koła się pokrywają. Istotą tego modelu jest to, że za zaspokojenie potrzeb odpowiedzialna jest jednostka i rodzina.
Polityka społeczna sprowadza się do polityki socjalnej (w przypadku modelu rezydualnego zwanego też marginalnym, liberalnym, itp.).
Polityka społeczna – polityka socjalna (cechy konstytutywne)
Polityka społeczna:
- kształtuje ogólne warunki pracy i bytu ludności, pożądane struktury społeczne oraz stosunki społeczne;
- dotyczy wszystkich grup ludności i ma prowadzić do takiej sytuacji, w której całe społeczeństwo funkcjonuje sprawnie i efektywnie;
- dąży do zaspokojenia potrzeb ludności na poziomie społecznego optimum.
Polityka socjalna:
- kształtuje warunki pracy i bytu ludzi, którzy potrzebują pomocy w zaspokojeniu podstawowych potrzeb życiowych, takich jak: praca (zatrudnienie socjalne), dochód (pieniężne świadczenia socjalne), żywność zatrudnienie, mieszkanie, opieka zdrowotna, edukacja, itd. (rzeczowe i usługowe świadczenia socjalne);
- dotyczy przede wszystkim tzw. grup ryzyka socjalnego, czyli osób biednych, chorych, niepełnosprawnych, bezrobotnych, starych, żyjących w rodzinach niepełnych, patologicznych, itp.;
- dąży do wyrównanie szans w rozwoju jednostek, rodzin i środowisk oraz do zaspokojenia potrzeb, przynajmniej na poziomie minimum socjalnego.
Problem potrzeb w polityce społecznej.
Trudności w konceptualizacji pojęcia potrzeb: (wybrane przyczyny)
- stosowanie go na gruncie różnych nauki społecznych (psychologii, ekonomii, pedagogiki, politologii, socjologii, itp.);
- zróżnicowanie dla poszczególnych osób, grup, środowisk i społeczeństw;
- charakter dynamiczny potrzeb.
Propozycja definicji, która może być wykorzystana na gruncie różnych nauk społecznych:
- Potrzeba jest to obiektywna konieczność przyswajania dóbr przyrody i produktów pracy, bez których nie może funkcjonować ani jednostka, ani społeczeństwo.
- Potrzeba jest to subiektywne odczucie braku zaspokojenia, pożądania określonych przedmiotów lub warunków.
Wykład V, 15.03.2012.
Filozofia – klasyfikacja Epikura – „nauczyciel szczęścia”
- potrzeby naturalne i koniecznie: to takie, których niezaspokojenie sprawia ból (pożywienie, ubranie, itp.), łatwo je zaspokoić - jasny przekaz organizmu, że coś trzeba z tym zrobić;
- potrzeby naturalne, ale niekoniecznie: zaspokoić te potrzeby jest trudniej (np. potrzeby zaspokojenia płciowego);
- potrzeby ani naturalne, ani konieczne: są niekończone i zaspokoić je jest bardzo trudno (np. potrzeby zbytku, wystawności, błyszczenia, rozgłosu, itp.);
Ilustracją może być aforyzm sformułowany przez A. Schopenhauera: „Bogactwo przypomina wodę morską, im więcej się pije, tym bardziej jest się spragnionym”.
Psychologia – „piramida Maslowa”
- potrzeby fizjologiczne: potrzeby podstawowe, odczuwane instynktownie;
- potrzeby wyższego rzędu: bezpieczeństwa i dalej tzw. metapotrzeby, czyli potrzeby przynależności i miłości, uznania, samo urzeczywistnienia, wiedzy i rozumienia oraz potrzeby estetyczne;
Właściwości procesu przechodzenia od potrzeb niższych do wyższych:
- potrzeby natury wyższej mają charakter mniej imperatywny i pilny;
- zaistnienie potrzeb natury wyższej jest możliwe dzięki odpowiednim, zewnętrznym warunkom środowiskowym (rodzinnym, kulturalnym, gospodarczym, politycznym, itp.)
- potrzeby wyższe wymagają głębszego zaangażowania w dążeniu do ich zaspokojenia;
Socjologia – rekonstrukcja propozycji Karola Marksa i Fryderyka Engelsa:
- potrzeby fizjologiczne (biologiczne minimum);
- potrzeby społecznego minimum (minimum socjalne);
- potrzeby społecznego optimum;
- potrzeby zbytku (luksusowe);
- potrzeby chore, urojone, snobistyczne;
Książka Szczepańskiego: „Konsumpcja a rozwój człowieka. Wstęp do antropologicznej teorii konsumpcji”.
Polityka społeczna – klasyfikacja J. Szczepańskiego:
- potrzeby rzeczywiste: wyznaczone przez wymogi systemu jakim jest sam człowiek, a także przez wymogi systemów społecznych, gospodarczych, politycznych i kulturalnych;
- potrzeby otoczkowe: kiedy to „obiektywny składnik” potrzeby obrasta (zbędnymi w istocie) uzupełnieniami, które mogą nawet zupełnie zmienić naturę potrzeb;
- potrzeby pozorne: których zaspokojenie nie tylko nie jest funkcjonalne, ale nawet prowadzi do regresu systemu biopsychospołecznego człowieka, czy jest otoczenia (np. narkotyki, alkohol, itp.);
Tadeusz Kocowski: „Globalna koncepcja potrzeb ludzkich”
Potrzeby w polityce społecznej.
Koncepcja W. Szuberta wykorzystująca podział na potrzeby w znaczeniu ekonomicznym i pozaekonomicznym.
Potrzeby o znaczeniu ekonomicznym (wymagają użycia przynajmniej ograniczonych środków materialnych), czyli potrzeby:
- zapewnienia materialnych warunków bytu (wyżywienie, mieszkanie, itd.);
- kulturalne, wymagające określonych środków materialnych (kino, teatr, itp.);
Problemy:
- zbliżenie/nakładanie się polityki społecznej (bezpośrednie zaspokajanie potrzeb) i polityki gospodarczej (pośrednie zaspokajanie potrzeb poprzez gromadzenie środków);
- problem wartościowania potrzeb (politykę społeczną interesują potrzeby, którym przypisuje się podstawowe znaczenie);
- kryteria wartościowania (np. osiągnięty stan cywilizacji);
- wartościowaniu podlegają rodzaje potrzeb, ale także stopień ich zaspokojenia (minimum płacy, minimalna renta, itd.);
Potrzeby o znaczeniu pozaekonomicznym – to potrzeby pochodzące od psychologicznej struktury organizmu człowieka (potrzeby psychologicznej):
- potrzeba bezpieczeństwa: oznaczająca bezpieczeństwo w ogóle, jak i konkretnie bezpieczeństwo socjalne (pewność pracy i dochodu z pracy, pomoc w trudnych sytuacjach losowych, typu choroba, wypadek oraz bezpieczeństwo i higiena pracy, czyli tzw. BHP;
- potrzeba uznania: powiązana ze stosunkami pracy, uzależniona od zajmowanej pozycji w pracy, od awansu, wyróżnień, sprawiedliwej oceny, itp.
Kierunki krytyki wyżej wymienionej koncepcji, to m.in. propozycja psychologa J. Obuchowskiego – eksponująca potrzebę samorealizacji, która jego zdaniem należy do ważnych potrzeb polityki społecznej.
Podstawowe zasady dotyczące potrzeb w polityce społecznej (według B. Szatur-Jaworskiej)
Społeczeństwo jest źródłem potrzeb w stopniu nie mniejszym niż jednostka; potrzeby, oprócz natury człowieka, w sposób naturalny są kształtowane przez społeczeństwo; za przykład może służyć socjalizm, gdzie konsumpcja odbywa się przede wszystkim społecznie, w mniejszym stopniu jednostkowa, także dotyczy to welfare state, np. państwa skandynawskie, chociaż w liberalniejszej formie niż w państwach realnego socjalizmu.
Potrzeby można uporządkować hierarchicznie ze względu na kryterium niezbędności ich zaspokojenia dla istnienia i rozwoju człowieka; najpierw chleb, potem igrzyska.
Potrzeby jednostki ludzkiej zmieniają w cyklu życia.
Istnieje konieczność posługiwania się:
- normami ogólnymi, za pomocą których dokonuje się oceny realizacji celu (tzn. poziomu zaspokojenia danej potrzeby);
- wskaźnikami społecznymi, które dostarczają wiedzy o potrzebach poprzez obserwację zjawisk i procesów towarzyszących ich zaspokajaniu (np. liczba gospodarstw domowych w jednym mieszkaniu, czy liczba osób w jednej izbie jako wskaźniki zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych – ONZ minimalny poziom – 4 osoby na izbę, optymalny 1 osoba na izbę.
Ważne pytania – problemy (wymagające omówienia), białe plamy, potrzeby w polityce społecznej.
Problem granic psychologicznych;
Problem potrzeb o znaczeniu obiektywnym i subiektywnym;
Zaspokajać zbiorowo czy indywidualnie;
Diagnoza potrzeb itd.
Wykład VI, 22.03.2012.
Geneza i rys historyczny polityki społecznej
Dwoistość polityki społecznej sprawia, że należy mówić o genezie polityki społecznej jako:
- działalności praktycznej;
- i jako dyscyplinie naukowej.
Geneza polityki społecznej jako praktycznej działalności.
Geneza ta może być rozpatrywana jako:
- geneza polityki społecznej w szerokim tego słowa znaczeniu;
- geneza polityki społecznej w wąskim znaczeniu, czyli geneza polityki socjalnej (polityki społecznej);
Źródła polityki społecznej jako praktycznej działalności
- występuje od prawieków, już w społeczeństwach pierwotnych (obyczaje, obrzędy określające stosunki rodzinne, zasady podziału pracy, czy uprawnienia różnych grup społecznych);
- przykłady norm i wskazań regulujących stosunki społecznej w starożytnych ustawodastwach, typu: kodeks Hammurabiego, dekalog Mojżesza, oraz prawodawstwo spartańskie, ateńskie, rzymskie, czy epoki feudalizmu (prawo ubogich – Anglia 1601 rok);
Polityka społeczna – nie była jednak wtedy odrębną działalnością, ale stanowiła element ogólnej polityki rodu, plemiona, gminy czy państwa.
Geneza polityki socjalnej (pomocy społecznej)
W społeczeństwach prymitywnych istniało wiele sposobów pomagania ludziom z różnymi problemami. Obyczaje plemienne przywidywały opiekę na chorymi, starcami, kalekami itd. (na zasadach rodzinnych, sąsiedzkich czy religijnych).
Chiny – schroniska dla starych i biednych, darmowe szkoły dla ubogich, darmowe jadłodajnie dla wycieńczonych pracą, stowarzyszenia rozdzielające używaną odzież, a nawet pokrywające koszty wesel i pogrzebów ubogich;
Indie – po czasach Buddy (od V wieku p.n.e.) przywiązywano dużą wagę do wspomagania żebraków, święty mąż z miseczką stał się jedną z tradycji Wschodu, a religijne nauki podkreślające obowiązek dawania jałmużny spowodowały w tym kraju istną epidemię świątobliwych mężów – także fałszywych;
Grecja – Grecy nie posiadali regularnych organizacji charytatywnych, ale i oni mieli instytucje dla chorych i pokrzywdzonych przez los; w dni świąteczne kandydaci na urzędy publicznej rozdzielali dary; istniały schroniska dla rannych żołnierzy i porzuconych dzieci; w Atenach pobierano nawet podatek na rzecz biednych.
Filozof – ukochał mądrość.
Filantrop – ukochał ludzi, trzy rodzaje: ten, co się wita z mijanymi ludźmi; ten co wspomaga biednych; ten, co urządza przyjęcia.
Rzym:
- instytucja klienteli, ludzi zależnych, którzy znajdowali się pod opieką rodów, a później zamożniejszych obywateli (w Rzymie – patrycjuszy);
- frumentacje, popularna forma wspomagania plebsu poprzez rozdawnictwo zboża, głównie jednak zaniżanie jego cen (w szczytowym okresie szło na ten cel 20% dochodów państwowych, a frumentacje obejmowały kilkaset tysięcy osób);
- alimentacje, państwowe zapomogi dla biednych rodziców na dzieci (dla dziewcząt do 15 i dla chłopców do 18 lat), środki: podatki nałożone na właścicieli ziemskich, cele: przyrost ludności do pracy i do wojska (później dopiero przybierają charakter charytatywny).
Wykład VII, 29.03.2012.
Geneza polityki socjalnej – okres średniowiecza.
Kościół jako główny podmiot polityki socjalnej (filantropii) średniowiecza:
- klasztory, rozdzielały pożywienie i jałmużnę u swych bram, a w swych murach dawały schronienie pielgrzymom, żołnierzom, żebrakom i podróżnym;
- hospitale, (łac. hospitalitas – gościnność, przyjęcie), były to miejsca leczenia i opieki dla chorych, schronienia dla sierot oraz dla „podrzutków”, miejsca przyjmowania pielgrzymów;
- jałmużna, cytat z Żywota św. Eligiusza: „Bóg mógłby uczynić wszystkich ludzi bogatymi, lecz chciał żeby byli ubodzy na tym świecie, aby bogaci mieli okazję odkupienia grzechów” – powinność miłosierdzia oraz zobowiązanie Kościoła do wspierania ubogich (jałmużny) wynikały z pośrednictwa między bogatymi a biednymi;
- szpitalnictwo zakonne, rozwój datuje się na w praktyce od XI wieku w czym dużą rolę odegrały zgromadzenia powstałe na Ziemi Świętej (np. bożegrobowcy, krzyżacy), na kontynencie pierwszy taki szpital powstał we Francji w 1198 roku (św. Ducha);
Miasta jako podmiot polityki socjalnej:
- szpitale, stanowiły (z wyjątkiem hospicjów dla ofiar zarazy) miejsce schronienia zróżnicowanego elementu społecznego;
- przytułki, miejsca dla nich rodziły się jako skutek tzw. „świętej wymiany”, gdy umierający przeznaczał testamentowo swój dom w użytkowanie bezdomnym, często zdolnym do pracy;
- bractwa, cechy i gildie, jako wspólnoty w ramach miasta mające swoich patronów i kaplice, posiadały składki, opłaty;
- więzienia, tzw. „trzeci świat miasta”, doświadczał czasami pomocy od bractw zakonnych lub też pobożnych;
Bronisław Geremek: „Litość i szubienica. Dzieje nędzy i miłosierdzia”
Geneza polityki socjalnej – czasy nowożytne
Zmiana charakteru pomocy z indywidualnego na zbiorowy, bo to problem społeczny. Wiązane pomocy z innymi funkcjami, głównie z kontrolną (żeby utrzymać w ryzach warstwy ubogie).
Podstawowe procesy (jako wynik dalszej pauperyzacji):
- centralizacji, przekazywanie całości opieki na biednymi w ręce władz miasta (reforma ma głównie charakter municypalny);
- sekularyzacja, na podstawie przepisów prawnych działalność charytatywna społeczeństwa staje się rolą lokalnej wspólnoty-społeczności;
- upaństwowienie, państwo włącza się do polityki socjalnej (przede wszystkim poprzez niezbyt trwałe i niezbyt skuteczne przepisy prawne, np. Anglia);
- 1601 (prawo ubogich) jedna z tzw. elżbietańskich ustaw o biednych zawierała plan systematycznego wspomagania ubogich i ustanowiła publiczną (administracja i finansowanie) odpowiedzialność ze tę sferę, składając realizację tych planów w ręce władz lokalnych; ustawa wprowadziła podział na 3 kategorie ubogich: 1/fizycznie sprawni (praca lub kara), 2/niesprawni (przytułek), 3/dzieci (do terminu) chłopcy do 24 lat, dziewczęta do 21 lat.
Podstawowe instrumenty (środki) polityki socjalnej: (instytucjonalizacja pomocy)
- praca: 1/roboty publiczne, 2/domy pracy (przygotowanie dzieci do jakiegoś zawodu;
- podatki: na rzecz ubogich, gł. Swoich (np. bezpośredni podatek publiczny w Anglii od 1572 roku)
- urzędy: 1/”Jałmużna generalna”, urząd miejski, który miał zajmować się opieką nad biednymi (Paryż, później także w innych miastach);
- jałmużna: 1/ograniczenia rozdawnictwa jałmużny tylko do tych, którzy są niezdolni do pracy, 2/rozdawnictwo głównie jedzenia i odzieży, 3/prowadzenie spisu ubogich w parafiach, 4/oznakowanie żebraków (specjalny znaczek czy też żółty krzyż na rękawie – Francja);
- szkoły: 1/dzieci żebraków powinny być oddawane na naukę, 2/nauka zawodu dla młodocianych biedaków (wynajmuje się do tego specjalnie kobiety) – Anglia;
- kary: rozbudowany zestaw stosownych kar (od nie wpuszczenia do miasta, aż do kary śmierci).
Wykład VIII, 12.04.2012.
Kapitalizm
Kapitalizm – polityka społeczna wyodrębnia się jako samodzielna dziedzina działalności państwowej.
Przyczyny rozwoju polityki społecznej:
- szybki rozwój skupisk miejskich i armii pracy najemnej;
- ciężkie warunki życia klasy proletariuszy: w 1725 roku według Rogersa („Six centuries of works and wages”, 1884), angielskiego badacza cen i płac zarobkowych, całoroczny zarobek rzemieślnika nie starczał nawet na zakup chleba; dzień roboczy trwał po 14 i 16 godzin; praca dzieci, nawet 5-7 letnich, była nie tylko tolerowana, ale nawet zalecana jako środek wychowawczy;
- doktryna liberalizmu: wolna gra sił ekonomicznych (wolna konkurencja), zakaz tworzenia zrzeszeń (koalicji), brak interwencjonizmu państwa (nocny stróż).
Konieczność zmian (z dwóch względów):
- 1/humanitarnych (interes społeczeństwa)
- 2/ochrony nowego ustroju (systemu kapitalistycznego)
Państwo interweniowało, a bodźcem do działania były:
- ochrona własnej potęgi;
- dbałość o stan gospodarki;
- obrona przed rozruchami społecznymi;
- rywalizacja stronnictw politycznych;
- humanitaryzm;
Pierwsze posunięcia w zakresie polityki społecznej.
Interwencja państwa w dziedzinie stosunków pracy:
- 1802 rok, tzw. pierwsza ustawa fabryczna (faktory act) dotyczy tzw. „terminatorów parafialnych”, czyli praw dzieci i młodocianych (10-godzinny dzień pracy, zakaz pracy nocnej, nakaz umowy pisanej, itd.)
- 1847 rok, tzw. słynny Ten-Hours-Bill, długość dnia roboczego dzieci, kobiet i młodocianych;
Akcja robotników (luddyzm, czartyzm, strajk w Lyonie – powstanie robotników)
- luddyzm – powstały ok. 1811 roku w okolicach Nottingham ruch społeczny skupiał rzemieślników niszczących maszyny tekstylne uważane przez nich jako przyczynę pozbawiającą ich pracy; czartyzm – pokojowy ruch robotników i inteligencji;
- działania konspiracyjnego, walka o „prawo do koalicji” – Anglia od końca XVIII wieku, w zasadzie do II połowy XIX wieku, wprowadzone w Niemczech w 1848 roku, Austrii w 1870, Anglii w 1876, Francji w 1884, a w Rosji 1905 roku;
- w formie samopomocy (kasy pomocy wzajemnej, kasy braterskie – tzw. instytucje quasi ubezpieczeniowe na wypadek choroby, inwalidztwa, bezrobocia, śmierci…)
Sozialpolitik: obowiązkowe (przymusowe) ubezpieczenia społeczne – wprowadzone w Niemczech przez Bismarcka w latach 80-tych XIX wieku;
- w trojakiej postaci: ubezpieczenie w razie choroby, ubezpieczenie od wypadku przy pracy, ubezpieczenia emerytalne (lata 80-te XIX wieku), później ubezpieczenia na wypadek bezrobocia (lata (90-te XIX wieku);
- finansowanie: 1/składki robotników, 2/wpłaty pracodawców, 3/dotacje ze skarbu państwa;
- formy: świadczenia pieniężne lub rzeczowe(np. organizacja lecznictwa dostępnego dla robotników)
Bezrobocie:
- coraz większa plaga społeczna, charakter głównie cykliczny i koniunkturalny (pierwszy większy kryzys w Anglii w 1815 roku, a później w 1825, 1836… - cykliczność), liczba bezrobotnych często powyżej 10% zatrudnionych;
- stosowane rozwiązania, głównie doraźne: roboty publiczne (główne proste roboty finansowane przez samorząd lub państwo, inna próba w 1848 roku we Francji to warsztaty narodowe) oraz: pośrednictwo pracy (społeczne a później instytucjonalne, prowadzone np., przez samorządy miejskie), ubezpieczenia.
Z luźnych akcji i nieskoordynowanych poczynań, z biegiem czasu wyrastał system polityki społecznej o wyraźniej ukształtowanych formach. Dorywczość podejmowanych środków poczęła ustępować miejsca bardziej przemyślanych dążeniom opartym na analizie istniejących stosunków (formułuj się m.in. polityka społeczna jako dyscyplina naukowa).
Wykład IX, 19.04.2012.
Geneza polityki społecznej jako dyscypliny naukowej.
Stosunkowo krótki czas dotyczący XIX wieku, co nie oznacza, że refleksja nad polityką społeczną, całokształtem, wśród elit umysłowych miała miejsce wcześniej. Pojawiały się także opracowania naukowe.
Krytyka systemu kapitalistycznego tematem różnych publikacji, wskazujących szczególnie na (konflikt: kapitał – praca):
- pauperyzację klasy robotniczej;
- negatywne skutki kryzysów gospodarczych;
- bezrobocie jako wielki problem społeczny.
Wystąpienia utopistów (socjalistów utopijnych):
- Cloude Henry Saint Simone (koncepcja ustroju przyszłości alternatywnego do stanowego);
- Charles Fourier (wspólnoty falanstery).
Istota tych koncepcji miała alarmować świat o zagrożeniach. Wydawało im się, że można w praktyce stworzyć idealne społeczeństwa.
Socjalizm rewolucyjny – zmiana w drodze przewrotu społecznego i uspołecznienia środków produkcji nierezygnowanie z postulatów „doraźnych” w dziedzinie warunków pracy i życia robotników.
F. Engels, „Położenie klasy robotniczej w Anglii” (1845):
- wszechstronny obraz warunków życia robotników (na podstawie badań obejmujących kilkadziesiąt lat) w kraju, który wówczas przodował w rozwoju gospodarczym;
- przedstawienie skali; „kwestii robotniczej” (jej syndromu), a także konkurencji między robotnikami;
- konieczność zmiany stosunków społecznych (nowe prawo z 1834 roku zmniejszyło zakres pomocy ubogim, zgodnie z tezą Malthusa, że pomoc zwiększa rozrodczość, czyli przyrost naturalny).
Reformiści:
- umocnienie ustroju kapitalistycznego poprzez wprowadzenie zmian łagodzących konflikty społeczne;
- ustrój kapitalistyczny to naturalny porządek;
- państwo głównym realizatorem przemian;
- w pierwszej fazie brak teoretycznej podbudowy, tylko reakcja na ruchy społecznego i rodzący się socjalizm;
Dwie odmiany reformizmu:
- utopijny, pierwszym okresie, apelowanie do właścicieli środków produkcji o lepsze traktowanie robotników,, utopijność polegała głównie na nierealności apeli, próśb;
- pragmatyczny, w okresie międzywojennym, znacznie silniejszy, staje się elementem systemu, główne problemy: zagadnienie warunków i stosunków pracy, zatrudnienie i bezrobocie, warunki bytu pracujących, „podział dochodu społecznego, zabezpieczenie społeczne, zmiany ustawodawcze, opodatkowanie”, inwestycje, itd.
Prace naukowo-badawcze (do XIX wieku):
- oparcie na dorobku teoretycznym ekonomii, socjologii, historii;
- niesprecyzowany zakres nowej dyscypliny i trudności z wyodrębnieniem jej metod;
- większe znaczenie w rozwiązywaniu konkretnych zagadnień, niż w budowie odrębnej teorii;
- nastawienie na aktualną tematykę (charakter użytkowy);
Niemiecka nauka społeczna:
- pojęcie „polityka socjalna” po raz pierwszy wprowadził do dyskusji naukowej około 1854 roku – W.H. Riehl, ale termin ten ugruntował się na trwałe w Niemczech po założeniu w 1872 roku Związki Polityki Socjalnej (grupa historyków i ekonomistów, która podjęła pracę na opisem ówczesnej rzeczywistości, dostrzegając związek pomiędzy sytuacją ekonomiczną kraju a kwestią socjalną – poszukując reformy socjalnej w oparciu o naukę);
- wyjaśniając misję ZPS-u Gustav Schmoller mówił, że będzie się on zajmował: „… głębokim podziałem w naszym społeczeństwie, konfliktem kierującym przeciwko sobie przedsiębiorców i robotników, właścicieli i klas pozbawionych własności, groźbą rewolucji społecznej”.
Trzy grupy stanowisk w kwestii polityki społecznej:
1/ Adolf Wagner – przedstawiciel „socjalizmu z katedry”, (ze stanowiska prawa):
- przedmiot polityki społecznej to działania zmierzające do usunięcia konfliktów i braków systemu kapitalistycznego:
- środki: poprawa położenia pracowników najemnych poprzez regulowanie uchybień w podziale dochodu społecznego;
2/ Bortkiewicz i Jastrow:
- zainteresowanie państwem jako podmiotem polityki społecznej;
- polityka socjalna jako działalność ustawodawcza, gospodarcza, administracyjna państwa;
3/ Werner Sombart:
- główny nacisk na cele polityki społecznej;
- klasowy charakter polityki państwa (interes klasowy);
- próby definiowania polityki społecznej;
Polityka społeczna do I wojny światowej
I/ Charakter ochronny (doraźność i ex post działań, brak zmiany podstaw nierówności, itp.).
II/ Duże znaczenie socjalizmu w ogóle i socjalizmu rewolucyjnego:
- nieufnego wobec reform w ramach ustroju kapitalistycznego;
- podejrzewającego w polityce społecznej grę polityczną (taktykę);
- uważającego politykę społeczną jako środek do walki z socjalizmem;
III/ Osiągnięcia:
- poprawa warunków bytu robotników;
- wzrost produktywności procesów gospodarczych;
- zwiększenie bezpieczeństwa pracy;
- usunięcie poczucia niepewności (ubezpieczenia).
IV/ Trudności:
- brak skuteczności niektórych działań;
- upatrywanie w polityce społecznej zwiększających się obciążeń i kosztów;
- brak podstaw teoretycznych;
- zmiany ex post (nieracjonalność);
- coraz bardziej skomplikowane zadania;
- brak skoordynowania polityki społecznej z polityką gospodarczą.
Wykład X, 26.04.2012.
Polska szkoła polityki społecznej Instytutu Gospodarstwa Społecznego
Kapitalizm na ziemiach polskich (cechy):
Trzy stadia:
1/ (1740 – 1815) – nieśmiałe próby polskich magnatów wprowadzenia nowych rozwiązań w zakresie organizacji i maszyn, stworzenie podwalin pod przyszły rozwój przemysłu, głównie różne odmiany rzemiosła;
2/ (1815 – 1939) – okres I-go uprzemysłowienia, tzw. opóźniona „rewolucja” przemysłowa trwająca 100 lat i opóźniona o 100 lat;
3/ (po 1945 roku) – okres II-go uprzemysłowienia (trwający do dzisiaj); związane z nadmierną eksploatacją środowiska wiejskiego, jako potencjału do pracy w fabrykach, przez wiele lat nie inwestowano w wieś, nawet nie budowano obiektów elementarnej infrastruktury,
Podstawowe znaczenie braku niepodległości – państwowości polskiej: brak polskiego kapitalizmu:
- brak polskiego narodowego przemysłu;
- brak wspólnej historii (np. polskiej industrializacji);
- zintegrowanie poszczególnych zaborów z Austrią, Rosją i Prusami;
Znaczenie polskiego ruchu protestu (narodowego i socjalnego):
- ruch luddystów (podobny) – Łódź lata 60-te (opóźnienie);
- duża rola ruchu socjalistycznego (Proletariat, PPS, SDKPiL) oraz działaczy i naukowców typu Ludwika Krzywickiego;
- wiele inicjatyw społecznych i gospodarczych, w tym szczególnie na początku XX wieku (np. Biuro Pracy Społecznej – placówka społeczno-naukowa działająca przez i w trakcie I WŚ, z której po części wywodził się przyszły IGS);
Przykłady barier Odrodzonej Polski:
- gospodarcze: 1/ infrastruktura komunikacyjna (różne rozstawy torów i trzy układy hamulcowe), 2/ infrastruktura finansowa (funkcjonuje kilka walut, procesy inflacyjne, np. relacja marki polskiej do dolara: 1918 – 1:9, 1923 – 1:15 000 000)
- społeczne: 1/ proces uwłaszczenia chłopów (Prusy: 1811-1850 – 40 lat likwidacji pańszczyny, Austria: 1848 – jednorazowy akt cesarski, Rosja: próby w 1848 i 1858, ostateczny akt uwłaszczeniowy z 1861); 2/ prawo koalicji (Prusy 1848, Austria 1870, Rosja 1905); 3/ kwestie etniczne (ludność polskojęzyczna stanowiła zaledwie 2/3 ogółu mieszkańców kraju); 4/ poziom wykształcenia (2/3 ludności polskojęzycznej nie było analfabetami)
- inne: taktyka spalonej ziemi stosowana przez wycofujące się armie w okresie I WŚ (1915-1917) – wywóz maszyn i innych dóbr;
Instytut Gospodarstwa Społecznego
Trudne początki:
- Instytut Gospodarstwa Społecznego: towarzystwo naukowe zrzeszające lewicowych naukowców i działaczy (ekonomistów, statystyków, socjologów, historyków, publicystów, itp.);
- powstaje w 1920 roku ( na początku w ramach Towarzystwa Ekonomistów i Statystyków) – później funkcjonuje jako samodzielna placówka;
- badania naukowe powiązane z działalnością praktyczną, tak aby poprzez badania przyczyniać się do poprawy ustroju społeczno-gospodarczego;
- od 1921 roku (gdy Dyrektorem zostaje L. Krzywicki) skupienie się przede wszystkim na działalności naukowej;
- wg Statutu (z 1926 roku): celem IGS-u jest „działalności zmierzająca do oparcia gospodarstwa społecznego w Polsce na podstawach naukowych”.
Bardzo zróżnicowane problemy badawcze:
- Stosunki społeczno-gospodarcze w państwie radzieckim (bardzo szeroko zamierzone badania udało się zrealizować w części i wydać jeden tom pt. „Rosja sowiecka pod względem społecznym i gospodarczym”);
- Samowystarczalności Polski pod względem zbożowym (kluczowe zagadnienie polityki społeczno-gospodarczej);
- Kształtowanie się zarobków robotniczych w latach dewaluacji zł.;
- Inflacja i jej rola w podziale Dochodu Narodowego;
- Zagadnienia walutowe;
- poza tym opracowania bibliograficzne (Bibliografia ekonomiczna, Bibliografia Gdańska, itd.)
Większość opracowań IGS zawiera wyniki oryginalnych badań, uzyskanych w oparciu o właściwie przygotowane:
1/ narzędzia badawcze i
2/ zespoły instruktorskie prowadzące badania w terenie, których powodzenie wynikało głównie z zaufania wzbudzonego w badanych środowiskach;
Problemy badawcze, które przyniosły szczególny rozgłos Instytutowi:
- problemy robotników (od 1922 roku systematyczne badania budżetów rodzin robotniczych, które rozrosły się od 1927 roku do badań obejmujących całokształt życia i pracy robotników w Polsce – inspirowanie badań GUS-u w tym zakresie);
- zagadnienia wsi (prowadzone były badania ukrytego bezrobocia oraz całokształtu społeczno-ekonomicznych zagadnień na wsi polskiej);
- emigracja (przyczyny, warunki życia i pracy na obczyźnie, losy tych, którzy wrócili, skutki gospodarcze i społeczne emigracji sezonowej);
- badania pamiętnikarskie (1931 – konkurs na pamiętniki bezrobotnych, później chłopów i emigrantów, szczególna rola L. Krzywickiego, badania te przyniosły niezwykle cenny i bogaty materiał, inne)
Najbardziej znani przedstawiciele IGS:
1/ Ludwik Krzywicki, Konstanty Krzeczkowski, Stanisław Rychliński
2/ oraz H. Kołodziejski, T. Sztum de Sztrem, E. Strzelecki, B. Ziemięcki, bracia Landauowie, itd.
Obok IGS-u działały też inne instytucje ważne dla polityki społecznej, takie jak GUS, SGH oraz:
Instytut Spraw Społecznych (1931-1939) związany w osobą Kazimierza Korniłowicza – jego twórcy i kierownika, prowadzący badania w zakresie:
1/ zagadnień: rynku pracy, ubezpieczeń społecznych, opieki społecznej, bhp, itd…
2/ szczególnie cenne były prowadzone przez ISS studia metodologiczne, które przyczyniły się do unowocześnienia metod badawczych w zakresie nauk społecznych;
Wykład XI, 17.05.2012.
Twórcy polskiej szkoły polityki społecznej Instytutu Gospodarstwa Społecznego
Ludwik Krzywicki (1859 – 1941):
- symbol pewnej epoki – łączy dwie wielkie cechy: wrażliwość na wszelką krzywdę i przenikliwy, twórczy intelekt;
- idee, które go kształtowały: patriotyzm (wychowanie patriotyczne, dziad był powstańcem 1831 roku) i socjalizm (m.in. tłumaczy Kapitał Marksa, aktywny udział w organizacjach ZRP i PPS);
- „człowiek Renesansu” kończy matematykę, studiuje także medycynę, a przed wszystkim sprawy społeczne, ekonomię, antropologię, studia w Krakowie, Lipsku i Zurichu;
- dwukrotnie aresztowany, wyjeżdża (Europa Zachodnia i USA) – kontakty z socjalistami i naukowcami;
- po odzyskaniu niepodległości pracuje w kilku placówkach naukowo-badawczych i uczelniach: GUS, SGH i od 1921 IGS;
- inspirator „Pamiętników bezrobotnych”, do których napisał wstęp;
Jego badania socjologiczne i ekonomiczne koncentrowały się na dwóch stadiach rozwoju społecznego:
- wspólnocie pierwotnej – „Społeczeństwo pierwotne, jego rozmiary i wzrost”, „Pierwociny więzi społecznej”, „Ustroje społeczno-gospodarcze w okresie dzikości i barbarzyństwa”;
- i kapitalizmu – prace: „Kryzysy handlowe” i „Kwestia rolna”.
W badaniach tych oparł się metodzie materializmu dialektycznego i historycznego, z których wyrosła jego oryginalna analiza o roli idei społecznych w życiu społecznym oraz teza o możliwości ukształtowania się w społeczeństwie w jednym czasie różnych, nawet przeciwstawnych sobie systemów polityczno-społecznych.
Inne prace to:
„Socjalizm a włościaństwo”, „Kurpie” (z zakresu antropologii), „Charakterystyka ludności ziem polskich i dzielnic ościennych”, „Wspomnienia” (o początkach ruchu socjalistycznego), itd.
L. Krzywicki pasjonował się w swoich pracach rodowodem kwestii społecznej, uważając ją za przedmiot nauki o polityce społecznej.
Kwestia społeczna według niego składa się z mozaiki kwestii socjalnych (mieszkaniowej, bezrobocia, kobiecej, itd.). Charakter obiektywny – powinien być przedmiotem diagnozy-badań. Obiektywny wynikał z charakteru rozwoju społecznego. Stąd kwestia robotnicza. Subiektywny wymiar, odczuwany przez jednostki, grupy, środowiska.
Subiektywna strona (charakter) kwestii społecznej jest wyrazem bólów i cierpień rzecz ludzkich.
Konstanty Krzeczkowski (1879-1939)
- życiorys: wychowanie patriotyczne, szkoła prywatna (także średnia, stąd brak formalnej matury i życie studenta-tułacza), wpływy Krzywickiego na Uniwersytecie Warszawskim, organizator kół robotniczych, dyskusyjnych i samokształceniowych;
- już w 1900 roku aresztowany, później wydalony (studiuje m.in. w Berlinie, Monachium i Wiedniu), w okresie rewolucji 1905 roku wstępuje do PPS (redaguje jej organ prasowy);
- później ponowna emigracja i praca naukowa (w 1910 roku opracowuje ankietę o warunkach pracy robotników w cukrowniach Królestwa Kongresowego);
- szczególnie dużo uwagi poświęca problematyce warunków życia i pracy najbiedniejszych warstw społeczeństwa polskiego;
Od I wojny światowej przebywa w Warszawie (SGH – kierownik Zakładu Polityki Społecznej, IGS, ISS).
Dorobek naukowy nie mieści się w ramach jednej dyscypliny; zawsze jednak dotyczy warunków bytowania i rozwoju mas pracowniczych oraz działalności instytucji mających na celu poprawę ich losu. Krzeczkowski szukał często w przeszłości źródeł i przyczyn ukształtowanych jemu współcześnie stosunków i struktur społecznych.
Potwierdzenie jego sposobu prowadzenia badań znajdujemy w historycznym podejściu do:
1/ badań nad rozwojem ubezpieczeń społecznych (XVII wieku – Anglia, XVIII – Francja, XIX – Niemcy, Polska) – prace: „Idee przewodnie ubezpieczeń społecznych” oraz „Rozwój ubezpieczeń publicznych w Polsce”;
2/ a także w badaniach zagadnień opieki społecznej (rozwój historyczny) – prace: „Uwagi nad drogami opieki społecznej”, „O trzech elementach opieki społecznej”.
W latach 30-tych polityka społeczna stanowi centralny przedmiot zainteresowań. W swoich pracach teoretycznych dąży do ustalenia orientacji ideologicznej i bezpośredniego wpływu praktyki. Określa politykę społeczną jako naukę, która obiektywnie bada rzeczywistość, ocenia programy partii politycznych, ale się z nimi nie utożsamia.
Propozycja definicji: Polityka społeczna bada zmiany zachodzące w strukturze społecznej pod wpływem celowej działalności grup społecznych oraz ciał publicznych i szuka sposobów najbardziej celowego przeprowadzenia tych zmian.
K. Krzeczkowski interesuje się także określeniem pola badań polityki społecznej, jej stosunku do innych nauk, pozycji i roli w ogólnym systemie nauk oraz jej stosunku do dziedziny praktycznych umiejętności. To wszystko w pracach: „Problemat polityki społecznej”, „O stanowisku nauk praktycznych”.
Stanisław Rychliński (1903-1944)
Życiorys: 1920 rok – ochotnik na wojnie polsko-rosyjskiej, 1921 rok – studia w WSH pod opieką L. Krzywickiego, później praca w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej oraz asystentura w Szkole Głównej Handlowej, dzięki współpracy z Krzywickim i Krzeczkowskim zostaje kierownikiem Biura Naukowego Instytutu Gospodarstwa Społecznego oraz członkiem stałych sekcji; m.in. Budżetów Rodzinnych;
- działalność publicystyczna: Ekonomista, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, Przegląd Socjologiczny;
- staże naukowe w Londynie (dwukrotnie w ramach Funduszu Kultury Narodowej) i USA (Fundacja Rockefellera).
Problemy badawcze: ekonomia kapitalizmu, koncepcje socjalizmu, ruch zawodowy, a w latach 30-tych poświęca się polityce społecznej i socjologii, badając m.in.:
- opublikowane prace: „Czas pracy w przemyśle polskim…”, „Marnotrawstwo sił i środków w przemyśle polskim”, „Badania środowiska społecznego”, „Przeobrażenia społeczne w Stanach Zjednoczonych na tle urbanizacji”, „Ekonomia”, „Lustracje społeczne…”
- warunki bytu społeczeństwa;
- następstwa żywiołowej urbanizacji;
- przeobrażenia demograficzne i społeczne;
- zabezpieczenia społeczne.
Często nazywany prekursorem socjalistycznej polityki społecznej, gdyż:
1/ stosunkowo szybko wyzbył się „charakterystycznego” w tamtym czasie sposobu ujmowania problemów społecznych robotników;
2/ stanął na stanowisku podmiotowej roli ludzi pracy w organizacji życia społecznego;
Rychliński widzi naukę o polityce społecznego jako dyscyplinę, która przestawia się w postaci naukowo usystematyzowanego zbioru wskazówek dotyczących usuwania, łagodzenia i przeciwdziałania niesprawiedliwościom i krzywdzie doznawanej przez jednostkę i społeczeństwo w ustroju pracy najemnej. Polityka społeczna jest więc przyporządkowana programowi praktycznych działań, którego celem jest niwelowanie całokształtu bezpośrednich i pośrednich skutków wyobcowania człowieka (służebność i użytkowość).
Rychliński jest pierwszym polskim politykiem społecznym, który postuluje stworzenie zasad planu społecznego z jednej strony uzupełniającego plan gospodarczy, z drugiej – broniącego ludzi zależnych zawodowo przed ujemnymi skutkami systemu ekonomicznego.
Podsumowanie
W obrębie IGS-u uwidaczniają się przynajmniej trzy punkty widzenia na naukę polityki społecznej:
1/ L. Krzywicki widzi priorytet w diagnozowaniu kwestii socjalnych jako przedmiotu polityki społecznej.
2/ K. Krzeczkowski uważa, że dyscyplina ta powinna – nie wikłając się w koniunkturalną grę sił politycznych i stojących za nimi programów – zajmować się zmianami w strukturach społecznych, jakie zachodzą pod wpływem celowej działalności podmiotów.
3/ S. Rychliński chce wprowadzić do polityki społecznej warstwę aksjologiczną celem zaostrzenia widzenia kwestii socjalnych (wykorzystanie nauki dla dynamizacji i humanizacji działań politycznych (służebności i użytkowość polityki społecznej).
Według profesora Przemysława Wójcika polską szkołę polityki społecznej odróżniało od innych tego typu szkół:
1/ podmiotowe traktowanie ludzi pracy miast i wsi, silne akcentowanie potrzeby zapewnienia klasie robotniczej nie tylko awansu socjalno-bytowego i kulturalno-oświatowego, ale także awansu społeczno-zawodowego w produkcji i społeczno-politycznego w całokształcie życia w kraju;
2/ wielka żarliwość ideowa, pełna oddanie sprawom ludzi pracy miast i wsi, głęboki patriotyzm jej przedstawicieli;
3/ otwarty stosunek do wszystkich sił lewicy społecznej przy doktrynerskim podejściu do problemów i zjawisk życia społecznego;
4/ demaskatorska postawa wobec istniejącego systemu i czynnego zaangażowanie w walkę o reformy społeczne;
5/ szczery demokratyzm połączony z ostrą krytyką faszystowskich Niemiec i Włoch oraz polityki faszyzacji Polski;
6/ demonstrowanie przez wielu spośród jej przedstawicieli niechęci do zaangażowania politycznego przy wielkim zaangażowaniu społecznym, a nawet społecznikowskim.
Wykład XII, 24.05.2012.
Osiągnięcia polityki społecznej w okresie międzywojennym w sferze praktyki:
- 8-godzinny czas pracy właściwie w całej Europie – w Polsce nawet krótko 46-godzinny tydzień pracy);
- utrwalony i rozbudowany system ochrony pracy (m.in. ochrona macierzyństwa kobiety pracującej – urlop macierzyński);
- pojawienie się i rozwój ustawodawstwa urlopowego;
- rozwój związków zawodowych i ich wpływ na politykę płac;
- utworzenie 28.06.1919 roku MOP – Międzynarodowej Organizacji Pracy (na paryskiej konferencji pokojowej, na podstawie XIII części traktatu wersalskiego) – autonomicznej organizacji stowarzyszonej z Ligą Narodów, później ONZ; podstawowy cel MOP: promowanie sprawiedliwości socjalnej w skali międzynarodowej; działalność poprzez konwencje i zalecenia (rekomendacje), tworzenie ogólnych wzorów i norm;
- instytucje polityki społecznej i ich działania w czasie wielkiego kryzysu: pośrednictwo pracy, pomoc społeczna, ubezpieczenia;
- szczególnie szkoła niemiecka (Bortkiewicz, Wagner, Sombart, itd.);
- koncepcje J. Keynesa (jako podbudowa welfare state), a koncepcje neoliberalne;
- oraz duże osiągnięcia polskiej szkoły polityki społecznej;
- zanegowanie idei liberalnych.
Socjalizm.
Welfare state to wizja i praktyka w wymiarze gospodarczym, która odrzuca liberalizm, przede wszystkim brak interwencjonizmu. Interwencjonizm jest częścią welfare state.
Neoliberalizm, utrzymanie zasady braku interwencjonizmu, z zachowaniem jednak tej możliwości.
Socjalizm.
Welfare state to wizja i praktyka w wymiarze gospodarczym, która odrzuca liberalizm, przede wszystkim brak interwencjonizmu. Interwencjonizm jest częścią welfare state.
Neoliberalizm, utrzymanie zasady braku interwencjonizmu, z zachowaniem jednak tej możliwości.
Polityka społeczna w realnym socjalizmie.
Polityka społeczna to nie socjalizm.
Socjalizm, a polityka społeczna.
Negatywny stosunek socjalizmu rewolucyjnego do polityki społecznej jako wytworu państwa kapitalistycznego – stanowisko Marska/Engelsa:
- poprawa warunków bytu robotników jest możliwa tylko poprzez walkę klasową i tą drogą przejęcie władzy politycznej i zmiana stosunków ekonomicznych (budowa państwa socjalistycznego, opartego na własności społecznej i władzy robotników);
- działania państwa burżuazyjnego są wymuszone przez klasę robotniczą i stanowią obronę systemu kapitalistycznego;
- ustawodawstwo socjalne (np. Sozialpolitik Bismarcka) ma charakter (często) antyrobotniczy;
- podkreślenie także pozytywnych elementów w doraźnej polityce społecznej.
Ustawodawstwo socjalne w Rosji Radzieckiej – 1917 rok – W. Lenin w pracy „Materiały z rewizji partyjnego programu” zawarł postulaty socjalne partii:
1/ Czas pracy:
- czas pracy do 8 godzin (w warunkach szkodliwych dla zdrowia 4-6 godzin)
- ustawowy 42-godzinny czas pracy na wypoczynek w tygodniu;
- pełny zakaz godzin nadliczbowych;
2/ Ochrona i warunki pracy:
- zakaz pracy nocnej (gdy nie jest to niezbędne);
- zakaz zatrudniania dzieci do lat 16 i ograniczenie zatrudniania osób w wieku 16-20 lat;
- zakaz zatrudniania kobiet, gdy praca jest szkodliwa dla zdrowia;
3/ Inne:
- stworzenie systemu żłobków (matki karmiące 6-godzinny czas pracy);
- pełne ubezpieczenia społeczne pracujących;
- zakaz wydawania płacy robotniczej w postaci towarów;
Polityka społeczna w Polsce Ludowej.
Bezpośrednio po II wojnie światowej obserwujemy dążenie do kontynuowania polityki społecznej II RP.
Stopniowo jednak tendencje te zostały poddane weryfikacji (od 1949 roku):
- zlikwidowano m.in. katedry polityki społecznej w Warszawie (SGH) i Łodzi (UŁ) oraz zrezygnowano z wykładów z polityki społecznej;
- w końcu zanegowano przydatność samego terminu „polityka społeczna”.
Obciążenia ideologiczne omawianego terminu:
- Twierdzono, że polityka społeczna traktowana była wówczas często jako przysłowiowy plasterek działający powierzchownie, bez sięgania źródeł zła społecznego. Uznawano, ze utrwala ona ustrój bez prób głębszej jego przebudowy. Niektóre osiągnięcia polityki społecznej traktowano jednoznacznie jako wymierzone przeciwko ruchowi robotniczemu (reformy Bismarcka).
Kontrargumenty:
- polityka społeczna (mimo swej połowiczności i niezdecydowania) była wyrazem i osiągnięciem nowych sił (ruch socjalistyczny);
- przynosiła określone ulgi i korzyści pracownikom najemnym, co było celem także tych, którzy chcieli zmieniać ustrój (nawet to co było pomyślane jako chęć osłabienia pozycji świata pracy, stawało się jego zdobyczą) – dialektyka.
Kwestionowano potrzebę stosowania środków i metod działania, określanych jako polityka społeczna, uznając, że nowy ustrój uczyni bezprzedmiotowymi problemy, których rozwiązywaniu środki te miałyby służyć:
- wiara w automatyczne działanie zasadniczych przemian związanych z budową socjalizmu (np. uspołecznienie środków produkcji zmieni samo przez się świadomość robotników);
- rozwój gospodarczy i realizacja prawa do pracy usunie wszelkie zjawiska patologii społecznej, wynikające głównie z bezrobocia i ubóstwa;
- problemy związane z pracą zawodową kobiet dadzą się rozwiązać przez rozbudowę urządzeń socjalnych;
- przekonanie o skuteczności jednorazowych akcji, które miały załatwić pewne sprawy miała załatwić pewne sprawy ostatecznie.
Kontrargumenty:
- nowy ustrój niczego (tym bardziej sam automatycznie) nie rozwiązuje;
- szybko okazało się, że potrzebne są specjalnie działania (i specjalne środki) np. dla zapewniania pomocy inwalidom i starcom, skuteczniejszego zwalczania takich zjawisk jak: alkoholizm, przestępczość nieletnich, itp.
Pogląd, że polityka społeczna zajmuje się jedynie problemami z początku drogi do państwa socjalistycznego, więc tylko hamuje jego budową, stąd nie ma sensu się nią zajmować.
Nie kwestionując samej potrzeby stosowania określonych środków mających na celu rozwiązywanie problemów społecznych uznano jednak za niemożliwe wyodrębnienie ich w osobną sferę polityki ze względu na ścisły ich związek z całokształtem polityki państwa socjalistycznego, gdyż:
- wszelkie wydzielanie polityki społecznej jest zabiegiem sztucznym i sugeruje mylne wyobrażenia o innych działaniach państwa (niespołeczne);
- wiąże się to także z ogólniejszym zagadnieniem kryteriów, według których może następować wyodrębnienie poszczególnych działów czy gałęzi polityki państwa (1/ w pierwszej fazie polityka społeczna występowała jako działalność oderwana od ogólnej polityki państwa laisses-faire, swoboda działania, pełne wolność, 2/ później stała się jego integralnym elementem – okres międzywojenny) – mimo to konflikt
Proces „przepaństwowienia” polityki społecznej, z jakim mieliśmy po II wojnie światowej do czynienia w Polsce (i innych państwach realnego socjalizmu) polegał na nadmiarze aktywności i kontroli państwowej.
Konsekwencje procesu przepaństwowienia:
1/ postępujące ubezwłasnowolnienie obywateli, przeistaczających się w klientów czy zgoła petentów instytucji państwowych, (zanik odpowiedzialności indywidualnej);
2/ pozostawanie rzeczywistych możliwości władczych organów państwowych coraz bardziej w tyle za rozrostem ich kompetencji formalnych (władza sprowadzała się coraz częściej do „władzy negatywnej”);
3/ malejąca zdolność wyrażania przez scentralizowane organy władzy interesu ogólnospołecznego;
4/ skłonność do traktowania konsumpcji jako „reszty” oraz nadmiernego inwestowania w potencjał produkcyjny.
Wykład XIII, 31.05.2012. Ciąg dalszy.
1/ 1945-1948 – polityka ratownictwa społecznego:
- nastawienie na pomoc dla ludności wyniszczonej wojną;
- brak kalkulacji ekonomicznej działań takich jak: masowa pomoc zdrowotna, likwidacja najbardziej skrajnych przejawów kwestii wyżywienia, czy problemów mieszkaniowych.
Wprowadzono m.in. w życie w 1947 roku pierwszą ustawę o zasiłkach rodzinnych.
2/ 1949-1955 – polityka społeczna zostaje podporządkowana procesowi industrializacji Polski:
- dominacja wzrostu gospodarczego – ilościowego (nad jakościowym);
- nastawienie na rozwój szkolnictwa podstawowego i zawodowego;
- aktywizacja zawodowa ludności wiejskiej (hotele, internaty) i kobiet (żłobki, przedszkola, stołówki, kolonie, itp. środki);
- blokada nauki o polityce społecznej jako podbudowy społecznej kapitalizmu i instrumentu umacniającego formację kapitalistyczną;
- ograniczenie zakresu działań MPiOS oraz „upaństwowienie” związków zawodowych.
3/ 1956-1962 – polityka „odrabiania zaległości”, „polityka wyrównawcza”:
- zastępowanie metod: ekstensywnych – intensywnymi, maksymalizacji – optymalizacją, ilości – jakością;
- dostrzeżenie problemów ludności wiejskiej; wcześniej wieś była traktowana jako źródło siły roboczej, lub źródło kułactwa; dopiero teraz traktowano jak ważny element życia państwa;
W tym okresie przystąpiono właściwie do tworzenia podstaw polityki społecznej, polegało to m.in. na:
- tworzeniu systemu emerytalno-rentowego;
- przywróceniu instytucji opiekuna społecznego i instytucji pomocy społecznej (na podstawie ustawy z 1923 roku);
- budowaniu podstaw organizacyjnych służby zdrowia.
4/ Lata 60-te - realizacja tzw. „demograficznej polityki społecznej” (zaczęto dostrzegać problemy wywoływane przez demografię, dostrzeżono falowanie demograficzne, wyże na przemian z niżami):
- koncentracja polityki społecznej wokół zagadnień kształcenia młodego pokolenia („Tysiąc szkół na tysiąclecie”);
- tworzenie miejsc pracy w celu zaspokojenia potrzeb związanych z powojennym wyżem demograficznym (eksplozja demograficzna pierwszej połowy lat 50-tych).
5/ Lata 70-te, okres tzw. „rozwojowej polityki społecznej”:
- akcent na równoległość celów ekonomicznych i społecznych (NPG – NPSG, zatrudnianie racjonalne, skracanie czasu pracy, itd.);
- jednoczesna „ekonomizacja” (zwłaszcza po 1976 roku) polityki społecznej.
6/ Lata 80-te – faza schyłkowa:
- spadek rzeczywistych nakładów na sferę socjalną – politykę społeczną (zwłaszcza w drugiej połowie lat 80-tych);
- kwestionowanie założeń socjalistycznego państwa opiekuńczego (jako „państwa ponadopiekuńczego”).