DRUGA KSIĘGA KRÓLEWSKA

Wstęp do Ksiąg Królewskich.

2 Krl 1. DOKOŃCZENIE RZĄDÓW OCHOZJASZA.. Pan Bóg broni swojej czci.

2 Krl 2. DZIEJE ELIZEUSZA.. Eliasz tajemniczo odchodzi. Elizeusz jego następcą. Dwa cuda Elizeusza.

2 Krl 3. WOJNA MOABSKA.. Joram panuje w Izraelu (852-841) Wyprawa przeciw Moabowi.

2 Krl 4. CUDA ELIZEUSZA.. Oliwa wdowy. Elizeusz i Szunemitka. Zatruta strawa. Rozmnożenie chleba.

2 Krl 5. Uzdrowienie Naamana.

2 Krl 6. Odnaleziona siekiera. WOJNY ARAMEJSKIE. Elizeusz bierze do niewoli oddział Aramejczyków.. Głód w oblężonej Samarii. Koniec próby.

2 Krl 7. Odkrycie obozu opuszczonego przez Aramejczyków..

2 Krl 8. Epilog dziejów Szunemitki. Elizeusz i Chazael z Damaszku. Joram panuje w Judzie (848-841) Ochozjasz panuje w Judzie (841)

2 Krl 9. DZIEJE JEHU.. Uczeń Elizeusza namaszcza Jehu na króla. Jehu, obwołany królem, przygotowuje zamach stanu. Śmierć Jorama. Śmierć Ochozjasza. Śmierć Izebeli.

2 Krl 10. Zagłada rodziny królewskiej Izraela. Zagłada książąt Judy. Jehu i Jonadab. Zagłada wyznawców Baala i jego świątyni. Jehu panuje w Izraelu (841-813)

2 Krl 11. OD PANOWANIA ATALII DO ŚMIERCI ELIZEUSZA.. Dzieje Atalii (841-835)

2 Krl 12. Jonasz panuje w Judzie (835-796)

2 Krl 13. Joachaz panuje w Izraelu (813-797) Joasz panuje w Izraelu (797-782) Śmierć Elizeusza. Zwycięstwo nad Aramejczykami.

2 Krl 14. DZIEJE OBYDWU KRÓLESTW AŻ DO ZDOBYCIA SAMARII. Amazjasz panuje w Judzie (796-767) Jeroboam II panuje w Izraelu (782-753)

2 Krl 15. Azariasz panuje w Judzie (767-739) Zachariasz panuje w Izraelu (753) Szallum panuje w Izraelu (753) Menachem panuje w Izraelu (752-742) Pekachiasz panuje w Izraelu (742-739) Pekach panuje w Izraelu (739-731) Jotam panuje w Judzie (739-734)

2 Krl 16. Achaz panuje w Judzie (734-728)

2 Krl 17. Ozeasz panuje w Izraelu (731-722) Zdobycie Samarii. Przyczyny upadku królestwa Izraela. Pochodzenie Samarytan.

2 Krl 18. SCHYŁEK KRÓLESTWA JUDY: EZECHIASZ, PROROK IZAJASZ I ASYRIA. Ezechiasz królem Judy (728-688) Zajęcie Samarii i deportacja (721) Najazd Sennacheryba. Bluźniercza mowa rabsaka.

2 Krl 19. Izajasz pociesza króla. Modlitwa Ezechiasza w świątyni. Bóg odpowiada przez Izajasza. Zagłada wojska Sennacheryba.

2 Krl 20. Uzdrowienie Ezechiasza. Poselstwo Merodak-Baladana. Epilog dziejów Ezechiasza.

2 Krl 21. DWAJ KRÓLOWIE BEZBOŻNI. Manasses panuje w Judzie (699-643) Amon panuje w Judzie (643-641)

2 Krl 22. REFORMA RELIGIJNA JOZJASZA.. Jozjasz królem Judy (641-609) Odnalezienie księgi prawa. Wyrocznia Chuldy.

2 Krl 23. Odnowienie przymierza. Reforma religijna w kraju. UPADEK JEROZOLIMY.. Joachaz panuje w Judzie (609) Jojakim panuje w Judzie (608-598)

2 Krl 24. Jechoniasz (598/7) i pierwsze przesiedlenie. Sedecjasz królem (597-586)

2 Krl 25. Oblężenie i zburzenie Jerozolimy (587/586) Drugie przesiedlenie i złupienie świątyni. Godoliasz rządcą Judy. Ułaskawienie króla Jojakina.

Wstęp do Ksiąg Królewskich

Księgi Królewskie obejmują dzieje królów i królestw. Biorąc to pod uwagę, Biblia Hebrajska nazwała je "Księgą Królów", Septuaginta zaś - dzieląc pierwotnie jednolite dzieło na dwie księgi - nazwała je "3 i 4 Księgą Królestw". Powodem tej numeracji jest to, że LXX złączyła te księgi z księgami Samuela, które także nazwała "1 i 2 Księgą Królestw".

1 i 2 Krl opisują dzieje Izraela od ostatnich lat Dawida do niewoli babilońskiej (r. 586). Ostatnie rozporządzenia Dawida wprowadzają na tron Salomona. Rządy jego to najwspanialszy moment historii Izraela. Autor wysławia mądrość króla, administrację kraju, opisuje szczegółowo budowę świątyni. Nie pomija jednak ujemnych stron jego charakteru: nieobyczajności, słabości wobec wrogów zewnętrznych i trudności wewnętrznych. Po jego śmierci państwo rozpada się na dwie części: północną, która z powodu większej liczby szczepów tu zamieszkałych nazywa się królestwem izraelskim, i południową, nazwaną królestwem judzkim. Autor przedstawia rządy królów obydwóch części, włączając w to opis działalności proroków, zwłaszcza Eliasza i Elizeusza. Następuje opis upadku oraz przyczyn upadku obydwóch królestw.

Dzieje wszystkich niemal królów (poza Salomonem, Jeroboamem I i Jehu) ujęte są w stereotypowe ramy, w których autor przedstawia ważniejsze zdarzenia. Formuła wprowadzająca obejmuje datę wstąpienia na tron, podaje zwykle synchronizm z państwem sąsiednim, wskazówki co do długości panowania, rezydencji królewskiej oraz ocenę religijno-moralną władcy (stosunek do kultu). U królów państwa judzkiego Autor dodaje wiek monarchy w chwili wstąpienia na tron i imię matki. W konkluzji księga informuje o dalszych źródłach wiadomości o okresie i postaci danego króla, o jego śmierci, pogrzebie i następcy na tronie.

1 i 2 Krl przedstawiają losy Izraela pod rządami królów. To okres, w którym dokonało się wielkie oczyszczenie religijne. Rozwiały się ostatecznie złudzenia Izraela tyczące się pogańskich kultów oraz idei politycznych. Izrael zrozumiał, że królestwo Boże nie utożsamia się z ziemskimi ambicjami władców. Oczyściło się jego pojęcie o warunkach Przymierza. Ciągle zaś podkreślana jedność Boga, kultu, świątyni już przygotowuje religijną wspólnotę Izraela po niewoli babilońskiej jako typ Kościoła ostatnich czasów. Na tym polega doniosłość tej księgi w dziejach zbawczego planu Boga.

Pierwsze wydanie księgi ukazało się prawdopodobnie jeszcze przed zburzeniem Jerozolimy, w czasie reformy Jozjasza (621-609). To on uznał autorytet Prawa Mojżeszowego - i jest to fakt znamienny wobec tezy Autora, iż niezachowanie tego Prawa spowodowało wszelkie nieszczęścia Izraela. Zresztą trudno przypuścić, by po zburzeniu Jerozolimy można by pisać, że Arka Przymierza była jeszcze w świątyni albo że Edom wyzwolił się spod władzy Judy aż do dnia dzisiejszego (1 Krl 8,8; 2 Krl 8,22). Po dalszych uzupełnieniach ostatnie spisanie dzieła nastąpiło w latach 561-538. Redaktor bowiem doprowadził swe opowiadanie do uwolnienia Jojakina (Jechoniasza) w r. 560, nie wspominając o dekrecie Cyrusa (r. 538). Autor 1 i 2 Krl jest nieznany.

Autor biblijny czerpał z różnych źródeł. Sam cytuje następujące: "Księga Dziejów Salomona" (1 Krl 11,41), "Księga Kronik Królów Izraela", "Księga Kronik Królów Judy" (1 Krl 14,19; 2 Krl 24,5). Te dzieła o charakterze sprawozdawczym, kronikarskim powstały w oparciu o urzędowe dokumenty kancelarii królewskich, ale były z pewnością powszechnie znane. Obok nich należy wyróżnić: a) Kronikę Dawida, która dostarczyła materiału do 1 Krl 1-2. Jej autor, żyjący za czasów Salomona, znał dokładnie przebieg życia Dawida; b) opowiadania o prorokach Eliaszu i Elizeuszu, zredagowane przez uczniów prorockich. Początkowo istniały osobno, a potem złączone zostały w jedno dzieło; c) Kronikę świątynną, redagowaną przez kapłanów świątyni jerozolimskiej, z której Autor czerpał dzieje Joasza (2 Krl rozdz. 12 [->2 Krl 12,1]) i Achaza (2 Krl rozdz. 16 [->2 Krl 16,1]); d) opowiadanie o Izajaszu, który spełnia ważną rolę w dziejach Ezechiasza (2 Krl 18,17-20,19), spisane przez jego uczniów (por. Iz rozdz. 36-39 [->Iz 36,1]).

Praca Autora miała więc charakter kompilacyjny. Działalność jego łączy się na pewno ze środowiskiem judzkim, a chronologicznie przypada prawdopodobnie na okres po upadku Jerozolimy w r. 586. Trudno rozstrzygnąć, czy Autor napisał księgę w stylu deuteronomicznym, czy też styl ten jest wynikiem wtórnej redakcji okresu niewoli. Współczesna egzegeza skłania się raczej ku drugiemu przypuszczeniu; przy tej okazji dodano być może urywek o ułaskawieniu Jechoniasza (2 Krl 25,27-30).

Wykorzystanie tych oraz innych źródeł przez Autora świadczy o znajomości epoki oraz o chęci obiektywnego przedstawienia wydarzeń. Ten obiektywizm potwierdzają liczne świadectwa pozabiblijne: teksty i pomniki egipskie, asyryjskie, nowobabilońskie, palestyńskie oraz wykopaliska dokonane w różnych miejscowościach Palestyny i poza nią.

Dzieje Izraela w tej epoce rozgrywają się wobec trzech sąsiadujących mocarstw: Egiptu, Asyrii i Babilonii. Dawid utworzył wielkie królestwo, bo sprzyjały temu okoliczności: Egipt i Asyria, potencjalni wrogowie, przeżywały wówczas swój kryzys polityczny. Asyria odtwarza swą potęgę w IX w., aby w VII w. osiągnąć jej zenit i zniknąć z widowni dziejowej. Jej miejsce zajmuje imperium nowobabilońskie. Izrael podzielony, osłabiony nie oparł się tym potęgom.

1 i 2 Krl określają dość dokładnie daty panowania królów judzkich i izraelskich i porównują je z sobą. Niełatwo jest zharmonizować te daty. Trudność ta jednak częściowo maleje, jeśli się uwzględni częściowo inne sposoby obliczania lat w obu królestwach (predatacja i postdatacja). Wielką pomocą w ustalaniu dat chronologii biblijnej jest porównanie jej z chronologią Starożytnego Wschodu.

Autorowi 1-2 Krl chodziło o historię o charakterze religijnym. Celem odczytania teologicznego sensu dziejów, Autor zaczerpnął normy ocen z innych ksiąg lub od środowisk, które wyraziły swą myśl w tych księgach. Najpierw występuje tu teologia Pwt, która podkreśla następujące tezy: jeden Bóg, jedna świątynia, jeden kult. W tym świetle Autor ocenia postępowanie królów, analizuje przyczyny upadku i zarazem chce, aby jego dzieło było apelem do współczesnych: mają się oni nawrócić do Boga (1 Krl 8,47; 2 Krl 17,13; por. Pwt 30,1-10). Księga żąda pogłębienia idei Przymierza, i to zgodnie z nauczaniem współczesnych proroków: Ozeasza, Amosa, Jeremiasza, Ezechiela. Później Syr (rozdz. 47n) podkreśli niezmienność planu zbawczego, Bóg bowiem mimo niewierności ludu zachował sobie Resztę, utrzymał dynastię Dawidową. Do tego należy dołączyć interpretację kultową, występującą w psalmach. Chodzi tu głównie o Ps 68[67],23; Ps 44[43],1; Ps 78[77],1; Ps 79[78],1; Ps 89[88],1; Ps 137[136],1: dzieje Izraela są wielką lekcją poglądową, która wskazuje na potrzebę religijności pełnej nadziei, bo Bóg nie cofa raz zawartego Przymierza. Te różne, a niesprzeczne, reinterpretacje potwierdzają, iż Autorowi przyświecał zamiar przedstawienia dziejów swego narodu wraz z ich oceną w świetle prawd religijnych. Ukazał on rękę Bożą kierującą dziejami, zwłaszcza w obliczu klęski narodowej. Pisał, być może, celem zapobieżenia pogłębianiu się kryzysu religijnego w narodzie.

NT wylicza różne postacie i epizody opisane w 1-2 Krl: Dawid (Mt 1,1; Mt 9,27; Mt 15,22n), królestwo Dawidowe (Mk 11,10; Dz 15,16), Salomon (Mt 6,29; Łk 12,27), królowa Saby (Mt 12,42), świątynia Salomona (Dz 7,47); Mt wylicza prawie wszystkich królów dynastii Dawidowej (Mt 1,6-11). Nadto występują: Eliasz, Elizeusz, wdowa z Sarepty, Naaman (Łk 4,26; Rz 11,2; Jk 5,17). NT zakłada rzeczywistość wydarzeń 1-2 Krl, widzi ich mesjańską realizację w osobie i dziele Chrystusa: ...a oto tu jest coś więcej niż Salomon (Mt 12,42).

2 Krl 1

DOKOŃCZENIE RZĄDÓW OCHOZJASZA

Pan Bóg broni swojej czci

1 Po śmierci Achaba Moab zbuntował się przeciw Izraelowi. 2Krl 3,4-27

1,1-25,30 Podział Krl na dwie księgi jest sztuczny. Pierwsza Biblia hebr. jeszcze go nie znała.

2 Ochozjasz zaś wypadł przez kratę swej górnej komnaty w Samarii i chorował. Wysłał więc posłańców, mówiąc do nich: Idźcie, wywiedzcie się u Beelzebuba, boga Ekronu, czy wyzdrowieję z tej mojej choroby.

1,2 u Beelzebuba. Hebr.: Baal zebub, „Baal od much”, gra słów mająca ośmieszyć właściwe imię bóstwa: Baal Zebul, „Baal Książę” (por. Mt 10,25+).

1,2. Krata w górnej komnacie. Prace archeologiczne prowadzone w Samarii dowiodły, że pałac królewski pochodzący z tego okresu miał drugie piętro. Styl architektoniczny charakteryzował się elementami otwartej zabudowy. Opisana tutaj krata mogła być drewnianą siatką, dającą cień i umożliwiającą swobodną cyrkulację powietrza.

1,2. Samaria. Samaria była stolicą Północnego Królestwa Izraela. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 1 Krl 16,24.

1,2. Baal-Zebub/Beelzebub. Przez wiele lat sądzono, że forma ta jest celowym zniekształceniem imienia Baal-Zebul (Najwyższy/Główny Baal), w literaturze ugaryckiej często oznaczającego boga podziemnego świata. Wyjaśniałoby to grecką formę „Beelzebub” użytą w Ewangelii Mateusza 10,25; 12,24 (i innych tekstach), będącą w Nowym Testamencie jednym z tytułów szatana. „Zebub” znaczy „muchy” i, jeśli tytuł ma charakter pozytywny, może nawiązywać do zdolności odlatywania owadów przenoszących choroby i infekcje. Podobne znaczenie może mieć imię bóstwa z Ugarit, El-Dubub. W zaklęciach z Ugarit wzywa się Baal-Zebula, by wygnał demony choroby. Ochozjasz nie prosi jednak o zaklęcie, które spowoduje jego uzdrowienie, lecz o wyrocznię, czy odzyska zdrowie. Wyroczni dostarcza też królowi Eliasz w wersecie 6.

1,2. Ekron. Filistyńskie miasto Ekron (Tel Mikne) znajdowało się w odległości ok. 96 km od Samarii. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Sdz 1,18 i 1 Sm 5,10.

3 Lecz anioł Pański powiedział do Eliasza z Tiszbe: Wstań, wyjdź naprzeciw posłańców króla Samarii i powiedz im: Czyż nie ma Boga w Izraelu, że wy idziecie wywiadywać się u Beelzebuba, boga Ekronu? 4 Dlatego tak mówi Pan: Z łoża, do którego wszedłeś, już nie zejdziesz, ponieważ umrzesz na pewno! I odszedł Eliasz. 5 Kiedy posłańcy wrócili do Ochozjasza, rzekł do nich: Czemu już powróciliście? 6 Odpowiedzieli mu: Jakiś człowiek wyszedł naprzeciw nas i rzekł do nas: Idźcie, wróćcie do króla, który was wysłał, i powiedzcie mu: Tak mówi Pan: Czyż nie ma Boga w Izraelu, że ty polecasz wywiadywać się u Beelzebuba, boga Ekronu? Dlatego z łoża, do którego wszedłeś, już nie zejdziesz, ponieważ umrzesz na pewno! 7 On zaś rzekł do nich: Jak wyglądał ten człowiek, który wyszedł wam naprzeciw i wypowiedział do was te słowa? 8 Odpowiedzieli mu: Był to człowiek w płaszczu z sierści, przepasany pasem skórzanym dokoła bioder. Wtedy zawołał: To Eliasz z Tiszbe!

1,8 To odzienie Eliasza (por. 1 Krl 18,46; 2 Krl 2,8.13). Będą je nosili także inni prorocy (Za 13,4) oraz nowy Eliasz — Jan Chrzciciel (Mt 3,4p).

1,8. Strój Eliasza. Zob. komentarz do 1 Krl 19,19, gdzie omówiono ubiór Eliasza. W obecnym fragmencie nie opisano konkretnej szaty Eliasza, lecz podkreślono jego „owłosiony/włochaty” wygląd, mogący mieć związek ze strojem lub ciałem proroka. Drugie przypuszczenie wydaje się bardziej prawdopodobne, bowiem słowo, które BT tłumaczy jako „pas”, gdzie indziej oznacza przepaskę biodrową, która nie byłaby widoczna, gdyby prorok nosił wierzchnie szaty. Inną możliwością jest, że Eliasz nosił płaszcz z sierści, pod nim miał jednak tylko skórzaną przepaskę biodrową.

9 Posłał zatem po niego pięćdziesiątnika wraz z jego pięćdziesiątką. Przyszedł on więc do Eliasza, gdy [ten] właśnie przebywał na szczycie góry, i powiedział do niego: Mężu Boży! Król ci nakazał: Zejdź! 

10 Odpowiadając, Eliasz rzekł do pięćdziesiątnika: Jeżeli ja jestem mężem Bożym, niech spadnie ogień z nieba i pochłonie ciebie wraz z twoją pięćdziesiątką! I spadł ogień z nieba, i pochłonął go wraz z jego pięćdziesiątką. Łk 9,54-55

1,10. Ogień z nieba. Bogowie burzy Bliskiego Wschodu byli zwykle uzbrojeni w błyskawice, którymi wzniecali ogień. Asyryjscy królowie z tego okresu nazywają bogów ognistym płomieniem; bogowie mieli też spuszczać przed nimi ogień z nieba. Assarhaddon (król Asyrii z VII w. przed Chr.) porównuje marsz i zwycięstwa swoich wojsk do niedającego się ugasić ognia. W podobny sposób bóstwo uczestniczyło w bitwach prowadzonych przez śmiertelnych. Ogień rozniecany ciskanymi błyskawicami był jedną z głównych broni bogów.

11 Wtedy król powtórnie wysłał po niego innego pięćdziesiątnika wraz z jego pięćdziesiątką. Ten odezwał się i rzekł do niego: Mężu Boży! Tak mówi król: Zejdź natychmiast!

1,11 odezwał się i rzekł do niego. Według tekstu hebr., gdzie: „odpowiedział i rzekł”. BJ: „wszedł na górę i rzekł” (por. w. 9), za grec. według recenzji Lucjana.

12 Odpowiadając, Eliasz rzekł do nich: Jeżeli ja jestem mężem Bożym, niech spadnie ogień z nieba i pochłonie ciebie wraz z twoją pięćdziesiątką! A ogień Boży spadł z nieba i pochłonął go wraz z jego pięćdziesiątką. 13 Wtedy król znowu wysłał trzeciego pięćdziesiątnika wraz z jego pięćdziesiątką. Gdy trzeci pięćdziesiątnik przyszedł, padł na kolana przed Eliaszem i błagał go o miłosierdzie w tych słowach: Mężu Boży! Niech życie moje oraz życie tych sług twoich pięćdziesięciu drogie będzie w twoich oczach! 14 Oto ogień spadł z nieba i pochłonął obydwóch poprzednich pięćdziesiątników wraz z ich pięćdziesiątkami. Lecz teraz niech życie moje drogie będzie w twoich oczach! 15 Wtedy anioł Pański powiedział do Eliasza: Zejdź razem z nim, nie bój się go! Eliasz podniósł się i zszedł razem z nim do króla, 16 i powiedział do niego: Tak mówi Pan: Ponieważ wysłałeś posłańców, by wywiadywać się u Beelzebuba, boga Ekronu – czyż nie ma Boga w Izraelu, by szukać Jego wyroku? – przeto z łoża, do którego wszedłeś, już nie zejdziesz, ponieważ umrzesz na pewno!

1,16 Tekst umieszczony tutaj, za hebr., między myślnikami, w BJ pominięty jako niezręczne powtórzenie pytania z w. 3 i 6.

— W. 9-16 są — jak się wydaje — dodatkiem, pochodzącym od uczniów Elizeusza (por. 2,23-24). Mają one wpoić — pominąwszy inne względy moralne — respekt i uległość należne reprezentantom Boga.

17 Umarł więc król według wyroku Pańskiego, który Eliasz oznajmił. A brat jego, Joram, został w jego miejsce królem w drugim roku [panowania] Jorama, syna Jozafata, króla judzkiego, bo [Ochozjasz] nie miał syna.

1,17 brat jego. Według przekładów starożytnych. W tekście hebr. pominięte.

— w drugim roku (panowania] Jorama. Datę, która nie zgadza się z 3,1, podano według jakiegoś innego systemu chronologicznego.

1,17. Uwaga chronologiczna. Brat Ochozjasza, Joram, wstąpił po nim na tron i panował, zdaniem Thiele, w 852-841 przed Chr. W rezultacie w tym okresie Judą i Izraelem rządzili władcy o tym samym imieniu.

18 A czyż pozostałe czyny Ochozjasza, których dokonał, nie są opisane w Księdze Kronik Królów Izraela?

2 Krl 2

DZIEJE ELIZEUSZA

Eliasz tajemniczo odchodzi. Elizeusz jego następcą

1 Kiedy Pan miał wśród wichru unieść Eliasza do nieba, Eliasz szedł z Elizeuszem z Gilgal.

2,1-18 Pod względem literackim ten piękny passus należy już do cyklu Elizeusza, do którego jest wstępem.

2,1 Owo Gilgal położone na północ od Betel nie jest tym znanym z historii Jozuego (zob. przyp. Joz 4,19).

2,1. Gilgal. Istniało kilka miejsc o nazwie Gilgal, niełatwo więc ustalić, o które z nich tutaj chodzi. Najbardziej znane Gilgal znajdowało się w rejonie Jerycha (zob. komentarz do Joz 4,19), trudno jednak przyjąć, by odbyli najpierw podróż do Betel, później zaś wrócili do Jerycha. Oprócz tego w wersecie 2 czytamy o zejściu [BT: „przyszli”] do Betel, co nie miałoby sensu, gdyby chodziło o wspomniane Gilgal. Być może chodzi o Gilgal leżące w okolicy Geba i Mikmasz (zob. komentarz do 1 Sm 13,4), które znajdują się zaledwie kilka kilometrów na południe od Betel, skąd trzeba zejść, aby udać się do Betel.

2 Wtedy Eliasz rzekł do Elizeusza: Zostań, proszę, tutaj, bo Pan posłał mnie aż do Betel. Elizeusz zaś odpowiedział: Na życie Pana i na twoje życie: nie opuszczę cię! Przyszli zatem do Betel.

2,2. Betel. Betel było miejscem, w którym znajdował się jeden z przybytków z posagiem cielca, stanowiło zatem ważny ośrodek religijny. Pojawia się w opowieściach o patriarchach (Rdz 28), o podboju i osiedleniu się Izraelitów w Ziemi Obiecanej (Joz 8; Sdz i), o Samuelu (1 Sm 7), przez krótki czas znajdowała się tam również Arka Przymierza (Sdz 20,26-28).

3 Wtedy synowie proroccy, którzy byli w Betel, wyszli do Elizeusza i powiedzieli do niego: Czy wiesz, że Pan dzisiaj uniesie twego pana w górę, ponad twą głowę? On zaś odrzekł: Również i ja to wiem. Zamilczcie!

2,3 synowie proroccy. Tak dosł. Są to prorocy gromadzący się w bractwa i żyjący razem. Ścisłe związki z nimi utrzymywał Elizeusz w odróżnieniu od żyjącego samotnie Eliasza.

2,3. Uczniowie proroków. W starożytności można się było szkolić w sztuce prorockiej, we wczesnym okresie historii Izraela istniały też prorockie gildie nazywane „synami/uczniami proroków”. Prorocy ci wykonywali zwykle różne czynności w celu przygotowania się do otrzymania wyroczni prorockiej. W wywoływaniu stanu przypominającego trans (ekstazę) ważną rolę odgrywała muzyka, która otwierała proroka na przyjęcie boskiego przesłania. W listach z Mari występuje cała grupa pracowników świątyni, którzy byli ekstatykami i dostarczali zwykle prorockiego przesłania. W dokumentach akadyjskich pojawia się określenie mar bari (syn baru) oznaczające członka cechu wróżbiarzy, którzy czasami wypowiadali wyrocznie prorockie.

4 Wtedy powiedział do niego Eliasz: Elizeuszu! Zostań, proszę, tutaj, bo Pan posłał mnie aż do Jerycha. On zaś odrzekł: Na życie Pana i na twoje życie: nie opuszczę cię! Weszli więc do Jerycha.

2,4. Jerycho. Odległość pomiędzy Betel i Jerycho wynosiła ok. 20 km (przez większą część droga biegła w dół), do jej pokonania potrzeba było zwykle połowy dnia. W okresie panowania Achaba miejsce to zostało ponownie zasiedlone (zob. komentarz do 1 Krl 16,34).

5 Wtedy synowie proroccy, którzy byli w Jerychu, przybliżyli się do Elizeusza i powiedzieli do niego: Czy wiesz, że Pan dzisiaj uniesie twego pana w górę, ponad twą głowę? On zaś odpowiedział: Również i ja to wiem. Zamilczcie! 6 Wtedy rzekł Eliasz do niego: Zostań, proszę, tutaj, bo Pan posłał mnie aż do Jordanu. Elizeusz zaś odpowiedział: Na życie Pana i na twoje życie: nie opuszczę cię! I szli dalej razem.

2,6. Jordan. Jordan znajduje się w odległości ok. 8 km za Jerychem. Było to przypuszczalnie miejsce, w którym Jozue przekroczył Jordan.

7 A pięćdziesięciu spośród synów prorockich poszło i stanęło z przeciwka, w oddali, podczas gdy oni obydwaj przystanęli nad Jordanem. 

8 Wtedy Eliasz zdjął swój płaszcz, zwinął go i uderzył w wody, tak iż się rozdzieliły w obydwie strony. A oni we dwóch przeszli po suchym łożysku. Wj 14,16; Wj 14,22

9 Kiedy zaś przeszli, Eliasz rzekł do Elizeusza: Żądaj, co mam ci uczynić, zanim wzięty będę od ciebie. Elizeusz zaś powiedział: Niechby – proszę – dwie części twego ducha przeszły na mnie!

2,9 dwie części twego ducha. Starszy brat otrzymywał podwójną część dziedzictwa ojcowskiego (Pwt 21,17). Elizeusz chce być uznany za głównego spadkobiercę duchowego dziedzictwa Eliasza. Trudna prośba, gdyż ducha proroczego nie można przekazywać: pochodzi on od Boga i tylko Bóg da znać, że została wysłuchana, pokazując Elizeuszowi to, co zakryte przed ludzkimi oczyma (por. w. 12 i 2 Krl 6,17); „synowie proroków” dostrzegają jedynie naturalną oprawę tajemnicy.

2,9. Dwie części. Prosząc o dwie części, Elizeusz nie wyraża pragnienia otrzymania dwukrotnie więcej ducha od Eliasza, lecz dwukrotnie więcej od innych jego następców. Było to tradycyjne prawo dziedziczenia przysługujące pierworodnym, którzy mieli „nieść pochodnię” rodziny. Elizeusz prosi o przyznanie mu tej pozycji jako następcy Eliasza.

10 On zaś odrzekł: Trudnej rzeczy zażądałeś. Jeżeli mnie ujrzysz, jak wzięty będę od ciebie, spełni się twoje życzenie; jeśli zaś nie ujrzysz, nie spełni się. 

11 Podczas gdy oni szli i rozmawiali, oto [zjawił się] wóz ognisty wraz z rumakami ognistymi i rozdzielił obydwóch; a Eliasz wśród wichru wstąpił do niebios. 2Krl 6,16-17 Syr 48,9; Syr 48,12

2,11. Miejsce zabrania Eliasza do nieba. W czasie swojej „kariery” prorockiej Eliasz nawiązywał do pewnych wydarzeń z życia Mojżesza. Teraz obaj prorocy przeszli na wschodni brzeg Jordanu, zmierzając w stronę góry Nebo (na której umarł Mojżesz), oddalonej o ok. 16 km od Jordanu. W tekście nie wspomina się o górze Nebo, nie sugeruje się też, że znajdowali się na górze; ogólnie umieszcza się ich jednak w tej samej okolicy.

2,11. Rydwan/wóz ognisty wraz z rumakami ognistymi; wicher. Hebrajskie słowo przetłumaczone jako „wicher” jest zwykle bezpośrednio związane z działaniem Boga (burza w Jon 1), czasami również z Jego obecnością (Hi 38,1). Trudniej ustalić znaczenie obrazów związanych z rydwanem, w tekście biblijnym nie przypisano bowiem żadnej roli wozowi i koniom. Na Bliskim Wschodzie głównym bóstwom towarzyszą niekiedy rydwany. Wiadomo o bogu imieniem Rakib-El, który był woźnicą rydwanu kananejskiego boga Ela. W tekstach starożytnych jest on związany z Hadadem, bogiem burzy, wiemy jednak zbyt mało, by wskazać na jakieś inne interesujące związki (np. rydwanu i wichru, jak w omawianym fragmencie). W literaturze akadyjskiej Bunene, doradca boga słońca, Szamasza, opisany został jako woźnica rydwanu. Związek rydwanu z bogiem słońca dostarcza innego możliwego wyjaśnienia obrazu ognistego wozu. Woźnica odpowiadał za przewożenie bóstwa, szczególnie w czasie bitwy. W religijnych wyobrażeniach Izraelitów Jahwe jest czasami przedstawiany (lub manifestuje się) w sposób typowy dla myśli Bliskiego Wschodu. Na przykład, podczas rywalizacji Eliasza z prorokami Baala Jahwe ukazany został jako Bóg, który panuje nad płodnością i ogniem, zaś przenośny język Biblii często łączy Go ze słońcem (np. Ps 84,11). Wizerunek Jahwe, podany w tym wersecie, ma pewne cechy wspólne z obrazem Hadada, boga burzy, któremu towarzyszy woźnica rydwanu. Podobieństwa te wskazują na możliwość zastosowania znanych obrazów w celu opisania udziału Bóstwa w tym bezprecedensowym wydarzeniu.

12 Elizeusz zaś patrzał i wołał: Ojcze mój! Ojcze mój! Rydwanie Izraela i jego jeźdźcze. I już go więcej nie ujrzał. Ująwszy następnie swoje szaty, Elizeusz rozdarł je na dwie części 2Krl 13,14

2,12. Ojcze mój! Tytuł „ojciec” w języku hebrajskim i akadyjskim używany jest na oznaczenie przywódcy grupy. Na podobnej zasadzie słowo „syn” oznacza jej członka.

2,12. Rydwan Izraela i jego jeźdźcy. Nie wiadomo, czy jest to reakcja Elizeusza na scenę, która rozegrała się przed jego oczami, czy tytuł odnoszący się do Eliasza. Jeśli prawdziwe jest drugie przypuszczenie (jak sugeruje 2 Krl 13,14), tytuł może wskazywać na pozycję Eliasza jako woźnicy rydwanu lub na jego bliski związek z bóstwem (por. boga Bunene w komentarzu do 2 Krl 2,11) oraz na to, że Eliasz prowadzi rydwan.

2,12. Rozdarcie szat. Obok posypywania głowy popiołem, rozdarcie szat było na Bliskim Wschodzie powszechną formą wyrażania żałoby. Wśród poza-biblijnych przykładów można wymienić ugarycki epos o Akchat (ok. 1600 przed Chr.), w którym siostra bohatera rozdziera szaty swego ojca i przepowiada nadciągającą suszę. Gest ten wyrażał cierpienie z powodu śmierci krewnego, przyjaciela lub ważnej postaci.

13 i podniósł płaszcz Eliasza, który spadł od niego z góry. Wrócił i stanął nad brzegiem Jordanu.

2,13. Płaszcz Eliasza. Eliasz narzucił płaszcz na Elizeusza, by wybrać go do służby w 2 Krl 19,19. Chodzi tutaj o zewnętrzną szatę, inną od tej, która została opisana w 1 Sm 15,27. Charakterystyczna szata prorocka wykonana była przypuszczalnie ze skóry zwierzęcej i pokryta włosiem (zob. Za 13,4), chociaż nie wszystkie szaty miały podobny wygląd. Niewiele wiadomo na temat ubioru proroków Bliskiego Wschodu, trudno więc dokonać analizy porównawczej. Na asyryjskich inskrypcjach z początku tego okresu ukazano kilka postaci noszących płaszcze z głowami lwów. Niektóre z nich wykonują czynności rytualne (taniec) i towarzyszą bóstwu. Badacze sądzą, że mogą to być egzorcyści. Płaszcz Eliasza wskazuje tutaj na ducha i moc, którą odziedziczył Elizeusz.

14 I wziął płaszcz Eliasza, który spadł od niego z góry, i uderzył w wody. Wtedy rzekł: Gdzie jest Pan, Bóg Eliasza? I uderzył w wody, a one rozdzieliły się na obydwie strony. Elizeusz zaś przeszedł [środkiem].

2,14 który spadł od niego z góry. Za tekstem hebr. W BJ pominięte jako glosa, która się tu wkradła przypadkowo z w. 13. Grec. dodaje: „lecz one się nie rozdzieliły”. W BJ pominięte za tekstem hebr. — Bóg Eliasza? W tekście hebr. dodano po tych słowach: „także i on”. To glosa, mająca uwypuklić orzeczenie: „uderzył”, nawiązujące do w. 8.

15 Synowie proroccy, którzy byli w Jerychu, ujrzeli go z przeciwka i oświadczyli: Duch Eliasza spoczął na Elizeuszu. Wyszli zatem naprzeciw niego, oddali mu pokłon do ziemi

2,15 którzy byli w Jerychu. Za tekstem hebr. W BJ pominięte jako glosa.

16 i powiedzieli do niego: Oto wśród twoich sług jest pięćdziesięciu dzielnych ludzi. Niechaj pójdą i poszukają pana twojego, czy go nie uniósł Duch Pański i nie spuścił na jakąś górę lub na jakąś dolinę. Lecz on odpowiedział: Nie posyłajcie! 1Krl 18,12+

17 A gdy nalegali na niego zbyt mocno, powiedział: Poślijcie! Posłali więc pięćdziesięciu mężów, którzy szukali Eliasza trzy dni i nie znaleźli go. Pwt 34,6; Ml 3,23+

18 Skoro wrócili do niego, gdy przebywał w Jerychu, rzekł do nich: Czyż wam nie powiedziałem: Nie chodźcie?

2,18 Bezowocne poszukiwania potwierdzają jedynie fakt, że Eliasza nie ma już na tym świecie; jego los jest tajemnicą, której Elizeusz nie chce wyświetlić. Tekst nie mówi wprawdzie, że Eliasz nie umarł, można to jednak łatwo wywnioskować. Na temat „powrotu Eliasza” por. Ml 3,23+.

Dwa cuda Elizeusza

19 Mieszkańcy miasta mówili do Elizeusza: Popatrz! Położenie miasta jest miłe, jak sam, panie mój, widzisz, lecz woda jest niezdrowa, a ziemia nie daje plonów.

2,19-25 Mamy tu dwie opowieści tego samego typu co rozdz. 4. Elizeusz jest obdarzony mocą Bożą, by ocalać lub zatracać: ona działa dobroczynnie w odniesieniu do tych, którzy uznają jego misję, nie można jednak bezkarnie drwić z męża Bożego.

2,19. Niezdrowa woda. Historię problemów z wodą w źródle Ain es-Sultan, w okolicach Jerycha, można prześledzić w komentarzach do Joz 6,26 oraz 1 Krl 16,34. Alternatywą w stosunku do teorii o pasożytach, podanej we wspomnianych komentarzach, jest hipoteza głosząca, że przesunięcia geologiczne mogące mieć związek z upadkiem Jerycha spowodowały, iż woda dostała się w obszar radioaktywnego oddziaływania warstw skalnych i stała się niezdatna do picia.

20 On zaś rzekł: Przynieście mi nową misę i włóżcie w nią soli! I przynieśli mu.

2,20. Nowa misa i sól. Użycie nowej misy wskazuje, że naczynie wolne było od nieczystości, a zatem chodziło przypuszczalnie o jakąś czynność rytualną. Wydaje się, że zamiast użytego w przekładzie BT słowa „misa”, lepiej tłumaczyć „plaska butelka”, chociaż hebrajskie słowo, które pojawia się w Biblii tylko w tym wersecie, i jego znaczenie, nie są pewne.

21 Wtedy podszedł do źródła wody, wrzucił w nie sól i powiedział: Tak mówi Pan: Uzdrawiam te wody, już odtąd nie wyjdą stąd ani śmierć, ani niepłodność. Wj 15,25n

22 Wody więc zostały uzdrowione aż po dzień dzisiejszy – według słowa, które wypowiedział Elizeusz. 23 Stamtąd poszedł do Betel. Kiedy zaś postępował drogą, mali chłopcy wybiegli z miasta i naśmiewali się z niego szyderczo, mówiąc do niego: Chodź no, łysku! Chodź no, łysku!

2,23. Wiek szyderców. Grupę chłopców opisano na dwa różne sposoby. W pierwszym (w. 23) posłużono się rzeczownikiem i przymiotnikiem, które gdzie indziej oznaczają dzieci lub nastolatków. W drugim (w. 24) użyto określenia oznaczającego młodsze pokolenie, od niemowląt (np. Rt 4,16) po ludzi w wieku średnim (np. 1 Krl 12,8; Roboam miał ponad czterdzieści lat, doradcy zaś byli jego rówieśnikami). Chodzi przypuszczalnie o grupę nastolatków. Elizeusz wypowiedział przekleństwo, lecz karę wymierzył Bóg.

2,23. Łysek. Jeśli Eliasz był mocno owłosiony (zob. komentarz do 2 Krl 1,8), łysina Elizeusza mogła sugerować niektórym, że nigdy nie będzie on posiadał takiej mocy jak jego mistrz. Szyderstwa będące zaprzeczeniem jego powołania i pozycji prorockiej musiały zostać wyraźnie obalone przez natychmiastowe spełnienie wypowiedzianego przekleństwa. Aby potwierdzić swoją pozycję prorocką w wersetach 19-22, Elizeusz cofa przekleństwo, zaś w wersetach 23-24 je rzuca.

24 On zaś odwrócił się, spojrzał na nich i przeklął ich w imię Pańskie. Wówczas wypadły z lasu dwa niedźwiedzie i rozszarpały spośród nich czterdzieści dwoje dzieci.

2,24. Niedźwiedzie. W tym okresie nie wyginął jeszcze gatunek niedźwiedzia syryjskiego, występujący na lesistych obszarach Izraela. Niedźwiedzie pojawiały się zwykle na zalesionych obszarach górskich, gdzie znajdowały schronienie w pieczarach i lasach. Obszary zalesione znajdowały się bliżej Betel niż Jerycha. Atak rozszalałych dzikich zwierząt często traktowano jak sąd Boży (zob. komentarz do 2 Krl 17,25).

25 Stamtąd Elizeusz poszedł na górę Karmel, skąd udał się do Samarii.

2,25. Podróż Elizeusza. Odległość z Jerycha do Betel wynosiła ok. 20 km, zaś z Betel na górę Karmel prawie 120 km. Powrót z góry Karmel do Samarii wymagał pokonania odległości niemal 65 km.

2 Krl 3

WOJNA MOABSKA

Joram panuje w Izraelu (852-841)

1 Joram, syn Achaba, objął władzę nad Izraelem w Samarii w osiemnastym roku [panowania] Jozafata, króla judzkiego, i królował dwanaście lat.

3,1 dwanaście lat. Ta liczba należy do jakiegoś wtórnego systemu chronologicznego. Według pewniejszych danych Joram z Izraela będzie panował nie dłużej niż osiem lat.

3,1. Uwaga chronologiczna. O sukcesji Jorama wspomniano wcześniej w 2 Krl 1,17, chodziło tam jednak o drugi rok panowania Jorama, syna Jozafata. Tutaj wydarzenie to zostało odniesione do osiemnastego roku panowania Jozafata. Skłoniło to Thielego do wniosku, że w pewnym okresie ojciec i syn wspólnie sprawowali władzę (koregencja). Rokiem, o który chodzi w tym wersecie, jest, zdaniem Thielego, 852 przed Chr.

2 Czynił on to, co jest złe w oczach Pana, jednakże nie tak bardzo, jak jego ojciec i jego matka, ponieważ usunął stelę Baala, którą sporządził jego ojciec.

3,2. Święty kamień Baala/stela Baala. Święte kamienie ustawiano często w przybytkach i świątyniach we wnękach, w których umieszczano też posągi bożków. Czasami na stelach znajdowały się płaskorzeźby wyobrażające bóstwo, zwykle jednak były puste. Kamienie takie odnaleziono w licznych odkrywkach archeologicznych w Izraelu, m.in. w Dan, Gezer i Arad.

3 Przylgnął jednak do grzechu, do którego doprowadził Izraela Jeroboam, syn Nebata, i nie zerwał z nim.

3,4. Mesza, król Moabu. Mesza jest znany z inskrypcji (Kamień Moabitów/stela Meszy), na której opisano szczegółowo dawne panowanie Izraela nad Moabem i świętowano wyzwolenie z niewoli dokonane przez Meszę. Licząca 120 cm wysokości inskrypcja została odnaleziona w Dibon, na północ od rzeki Arnon, w 1868. Stanowiła ona upamiętnienie wzniesienia przybytku, wymienia też po imieniu Omriego i, anonimowo, jego syna (Achaba lub, być może, jego wnuka, Jorama). Nawiązuje do narodowego bóstwa Moabitów, Kemosza, który wykorzystał Izraelitów do ukarania Moabu, później jednak dał zwycięstwo Moabitom. W następnym wersecie nawiązuje do zakończonego powodzeniem powstania Meszy przeciwko władzy Izraelitów (za panowania Ochozjasza?), zatem wydarzenia opisane na Kamieniu Moabitów poprzedzają wypadki opisane w tym rozdziale.

3,4. Danina. Chociaż danina w postaci stu tysięcy owiec jest ogromna, blednie w porównaniu z ponad ośmiuset tysiącami owiec, które asyryjski król Sennacheryb miał zabrać do Babilonu.

Wyprawa przeciw Moabowi

4 Mesza, król Moabu, był hodowcą trzód i dostarczał królowi izraelskiemu sto tysięcy owiec i wełnę ze stu tysięcy baranów.

3,4 Odnaleziona w Dibon „stela Meszy” wspomina, że Moab podlegał Izraelowi za czasów Omriego i Achaba, opiewa też zwycięską wojnę, zakończoną wyzwoleniem Moabu, przemilcza jednak mało chwalebny epizod, którego pamięć zachowała się w Biblii.

5 Lecz po śmierci Achaba król Moabu zbuntował się przeciwko królowi izraelskiemu. 1Krl 22

6 W tym samym czasie król Joram wyszedł z Samarii i dokonywał przeglądu całego Izraela. 

7 Podróżując, polecił oświadczyć Jozafatowi, królowi judzkiemu: Król Moabu zbuntował się przeciwko mnie. Czy zechcesz wyruszyć ze mną na wojnę przeciw Moabowi? Odpowiedział: Wyruszę; ja tak, jak i ty, lud mój, jak i twój lud, konie moje, jak i twoje konie. 1Krl 22,4

3,7 W BJ tu oraz w w. 11, 12, 14 pominięto imię króla judzkiego, gdyż z chronologii wynika, że opisywana wojna miała miejsce dopiero za syna Jozafata, Jorama judzkiego. Imię Jozafata zostało — jak się zdaje — dodane do tekstu pierwotnego z racji znanej pobożności tego władcy oraz z powodu analogicznej roli, jaką odgrywa on w 1 Krl 22: tu raz jeszcze król judzki podczas spotkania z królem izraelskim prezentuje się jako gorliwy jahwista (w. 11 i 13-14).

8 A on jeszcze zapytał: Którą drogą wyruszymy? Odpowiedział: Drogą przez pustynię Edomu.

3,6-8. Strategia bitwy. Sojusznicy nie mogli zwyczajnie wyruszyć przeciwko Moabowi z północy, bowiem Mesza zbudował umocnienia na równinach Medeba, na północ od Arnonu. Z tego względu wojska pomaszerowały na południe przez Jerozolimę, Hebron i Arad, okrążając południowy kraniec Morza Martwego (w okolicy pustyni Edomu) i dotarły do Moabu z nieoczekiwanej strony. Marsz z Samarii do Aradu wymagał pokonania ok. 136 km. Z tego miejsca do Kir-Chareszet było kolejnych 80 km, jeśli wybrano właściwą drogę.

3,8. Pustynia Edomu. Trudno jest ustalić położenie pustyni Edomu, jednak z uwagi podanej w wersecie 9 wynika, że wojska odbyły siedmiodniowy marsz, zatem chodzi o obszar leżący na wschód od Edomu. Być może udali się na południe od Wadi Zared, a następnie wykonali manewr, by zaatakować Moabitów od wschodu.

9 Zatem wyruszyli w drogę: król izraelski, król judzki i król Edomu. Kiedy zaś krążyli po drogach siedem dni, zabrakło wody dla wojska obozującego i dla bydła, które szło za nimi.

3,9 Współdziałanie Judy i jego wasala Edomu jest niezbędne dla króla izraelskiego po to, by mógł zaatakować Moab od południa, obchodząc Morze Martwe i przemieszczając się przez terytorium edomickie.

3,9. Brak wody. Od momentu opuszczenia Jerozolimy wojska przechodziły przez suchą, niegościnną ziemię, na której znajdowało się niewiele źródeł wody. W tym klimacie szybko dochodzi do odwodnienia organizmu, które może mieć śmiertelne skutki.

10 Wtedy król izraelski zawołał: Biada! Albowiem Pan zwołał tych trzech królów, by ich wydać w ręce Moabu. 1Krl 22,7

11 Jozafat zaś odrzekł: Czy tu nie ma proroka Pańskiego, byśmy przez niego mogli zapytać się Pana? Odpowiedział jeden ze sług króla izraelskiego: Jest tu Elizeusz, syn Szafata, który polewał wodą ręce Eliasza. 1Krl 19,21

3,11. Obecność proroka. W armiach Bliskiego Wschodu znajdowali się zwykle ludzie pełniący funkcje religijne (kapłani i prorocy), by umożliwić zasięganie wyroczni, odczytywanie omenów, składanie ofiar i symbolizować obecność Bożą żołnierzom.

3,11. Polewanie wodą rąk Eliasza. Elizeusz został tutaj określony jako osobisty pomocnik proroka Eliasza. Chociaż wykonywał przedtem przyziemne funkcje, sam związek z legendarnym już prorokiem dawał teraz nadzieję uzyskania Boskiej pomocy.

12 Jozafat zaś powiedział: Jest z nim słowo Pańskie. Więc król izraelski, Jozafat, i król Edomu poszli do niego. 13 Elizeusz zaś rzekł do króla izraelskiego: Cóż mi do ciebie, a tobie do mnie? Idź do proroków ojca twego i do proroków twojej matki! Odpowiedział mu król Izraela: Nie! Czyż Pan zwołał tych trzech królów, aby ich wydać w ręce Moabu?

3,13. Prorocy ojca i matki. Ojciec i matka Jorama (Achab i Izebel) faworyzowali proroków Baala i Aszery. Interesujące, że Joram nie wyparł się tych proroków ani bogów, którym służyli, lecz odrzekł jedynie, że to Jahwe polecił rozpoczęcie kampanii, dlatego to Jego należy się poradzić. Może to oznaczać, że ten władca Północnego Królestwa zasięgał wyroczni Jahwe i że uzyskał pozytywną odpowiedź w sprawie podejmowanych przez siebie operacji militarnych, chociaż do zawarcia sojuszu mogło dojść jedynie dlatego, że Jozafat radził się Jahwe w sprawie swojego w nim udziału (zob. 2 Krn 18,4-7). Boże kierownictwo, niezależnie od sposobu, w jaki zostało udzielone, zostało teraz zinterpretowane przez Jorama jako wola zniszczenia Moabitów, wyrażona przez Jahwe.

14 Elizeusz odrzekł: Na życie Pana Zastępów, przed którego obliczem stoję! Gdybym nie miał względu na Jozafata, króla judzkiego, to ani bym na ciebie nie zważał, ani bym na ciebie nie spojrzał. 1Krl 18,15; 1Sm 10,6

15 Teraz jednak przyprowadźcie mi harfiarza. Kiedy zaś harfiarz grał na strunach, spoczęła na Elizeuszu ręka Pańska

3,15 Muzyka pomagała osiągnąć stan ekstazy.

3,15. Harfiarz. Wydaje się, że hebrajskie słowo lepiej tłumaczyć jako „minstrel/pieśniarz”, nie wspomniano tutaj bowiem o żadnym instrumencie. Najprawdopodobniej człowiek ten grał na lirze, podobnej do tej, na której Dawid grywał przed Saulem. We wczesnym okresie prorocy posługiwali się wieloma sposobami, by przygotować się do przyjęcia prorockiej wyroczni. Muzyka odgrywała ważną rolę w wywoływaniu stanu przypominającego trans (ekstazę), który miał otwierać człowieka na przyjęcie Boskiego przesłania. W listach z Mari wspomina się o grupie ludzi, służących w świątyni, którzy byli ekstatykami, i często przekazywali prorockie przesłanie. Lira miała zwykle dwa ramiona wychodzące z pudła rezonansowego. Struny umocowane były do poprzecznej ramy, umieszczonej w górnej części instrumentu. Starożytne liry odnaleziono w Megiddo.

16 i powiedział: Tak mówi Pan: Wykopcie w tym wąwozie rów przy rowie. 17 Bo tak mówi Pan: Nie zobaczycie wiatru, nie zobaczycie deszczu, a przecież wąwóz ten napełni się wodą i pić będziecie wy, wasze stada i wasze bydło.

3,17 wasze stada. Tak tekst hebr. W BJ: „wasze oddziały”, za grec. według recenzji Lucjana.

3,17. Zaopatrzenie w wodę. Możliwe, że wojska znajdowały się w okolicy Wadi Zared. Podobnie jak wszystkie potoki, Zared tylko podczas dużych opadów wypełniał się wodami spływającymi ze wzgórz. Z tego powodu źródła mogły nieoczekiwanie napełnić się wodą. Kopanie dołów w korycie potoku mogło służyć zebraniu wody, by cała nie spłynęła w dół obok nich. Prorocką wiedzę o deszczu padającym na wyżej położonych terenach, który mógł dostarczyć wody na tym terenie, posiadała również Debora (zob. komentarz do Sdz 4,14-16).

18 Lecz jeszcze tego jest mało w oczach Pana, ponieważ wyda On Moab w wasze ręce. 

19 Zburzycie wszystkie miasta obwarowane i wszystkie znaczniejsze miasta. Wytniecie wszystkie drzewa użyteczne. Zasypiecie wszystkie źródła wód. Wszystkie zaś pola uprawne spustoszycie, narzucając kamieni. Pwt 20,19

3,19 Słowa w nawiasie podane za tekstem hebr. W BJ pominięte za grec.

20 Rano więc – w porze składania ofiar pokarmowych – oto napłynęła woda drogą od strony Edomu, tak iż okolica wypełniła się wodą. 21 Skoro wszyscy Moabici dowiedzieli się, że królowie wyruszyli, aby stoczyć z nimi bitwę, zwołali wszystkich zdolnych do noszenia broni i stanęli na granicy. 22 Kiedy rano wstali, a słońce rozbłysło nad wodami, Moabici ujrzeli z oddali wodę czerwoną jak krew.

3,22 Czerwone zabarwienie dawały niewątpliwie piaski wadi el-Hesa. Istnieje gra słów między ’adom, „czerwony”, dam, „krew”, i nazwą Edom.

3,22. Woda czerwona jak krew. Nietrudno wyobrazić sobie wodę przybierającą kolor krwi w piaszczysto-kamiennym łożysku w gorący, mglisty dzień - szczególnie jeśli Moabici nie mieli powodu sądzić, że woda pozostała gdzieniegdzie w dołach, wydrążonych w łożysku potoku. Jednak jeśli naprawdę sądzili, że była to krew, gdzie znajdowały się ciała? Jeśli Moabici wyruszyli w poszukiwaniu łupu, bardziej prawdopodobne jest, że ujrzeli coś, co wyglądało na opuszczony obóz. Dlatego odczytali wygląd wody jako znak wewnętrznych waśni w Izraelu, które doprowadziły do opuszczenia obozu po bratobójczej walce. I rzeczywiście, szereg mezopotamskich omenów, wyrażających powszechne wierzenia, zawiera wskazówkę, że jeśli rzeka niesie krew, oznacza to, że wskutek wewnętrznych waśni żołnierze zaczęli walczyć przeciwko sobie, brat z bratem. Obraz krwi spływającej jak rzeka pojawia się w asyryjskich opisach bitew.

23 Powiedzieli więc: To krew! Z pewnością królowie powycinali się nawzajem, uderzywszy jeden na drugiego. A teraz, Moabie – po łupy! 24 Kiedy przyszli pod obóz Izraela, Izraelici powstali i uderzyli na Moabitów, tak iż ci przed nimi rzucili się do ucieczki. Oni zaś szli naprzód i bili Moabitów.

3,24 Oni zaś szli naprzód. Za grec. Tekst hebr. skażony.

25 Burzyli miasta. Każdy rzucał kamienie na wszelkie pola uprawne, aby je nimi pokryć. Zasypywali wszystkie źródła wody. Wycinali wszelkie drzewa użyteczne. Wreszcie pozostało tylko Kir-Chareszet. Osaczyli je procarze i rzucali w nie kamieniami.

3,25 pozostało tylko Kir-Chareszet. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „w Kir-Chareszet nie pozostało nic prócz kamieni”. Kir-Chareszet — stolica Moabu (Iz 16,7.11; Jr 48,31.36) — leżała w miejscu dzisiejszego miasta Kerak.

3,25. Sposób potraktowania Moabu. Zniszczenie środowiska naturalnego miało sparaliżować gospodarkę Moabu na wiele lat. Źródła i pola mogły zostać oczyszczone z kamieni, jednak konieczność dokonania tego spowodowałaby, że proces odnowienia produkcji rolniczej byłby długi i powolny. Czasami źródła znajdowały sobie inne, mniej korzystne ujścia, zaś pola były tak zniszczone, że ich urodzajność wydatnie się zmniejszała. Wycinanie lasów mogło wywołać jeszcze większe szkody w systemie równowagi ekologicznej. Pozbawiano w ten sposób nieprzyjaciół nie tylko cienia i źródła drewna, lecz zwiększano erozję zewnętrznej warstwy gleby, zaś zmniejszenie zalesienia przyspieszało proces powstawania nieużytków. Niektóre drzewa owocowe (np. palma daktylowa) przynosiły owoce dopiero po dwudziestu latach. Zniszczenie upraw i wycinanie lasów było typową taktyką stosowaną przez armie najeźdźców, by w ten sposób pognębić podbite państwa i skłonić je do uległości. Dokumenty i reliefy asyryjskie szczegółowo ukazują stosowane przez Asyryjczyków środki karne, m.in. ścinanie drzew, niszczenie łąk i systemu kanałów irygacyjnych.

3,25. Kir-Chareszet. Chodzi o stolicę w południowej części Moabu, znaną też jako Kir-Moab i utożsamianą ze współczesnym Kerek, oddalonym o 27,5 km na południe od Arnonu, przy Drodze Królewskiej. W rejonie tym nie prowadzono większych prac wykopaliskowych, jednak badania powierzchniowe potwierdziły istnienie niewielkich śladów z okresu żelaza.

26 Kiedy król Moabu ujrzał, że nie może sprostać bitwie, wziął ze sobą siedmiuset mężów dobywających miecza, aby przebić się do króla Edomu, lecz nie zdołał.

3,26 Edomu. Za tekstem hebr. W BJ: „Aramu”, na zasadzie domysłu — przecież Edomici oblegają miasto.

27 Wtedy wziął swego syna pierworodnego, który miał po nim panować, i złożył go jako ofiarę całopalną na murze. Wówczas wielki gniew nastał u Izraela, tak iż odeszli od niego i wrócili do swojego kraju.

3,27 Początek ostatniego zdania w BJ: „nad Izraelitami był wielki gniew”. Interpretacja jest przedmiotem dyskusji. Ofiara z własnego syna to akt rozpaczy króla moabskiego, by zjednać sobie boga Kemosza. Spełniona na murach, wywołała panikę wśród oblegających, którzy poczuli się przedmiotem gniewu Bożego.

3,27. Ofiary z dzieci. Dowody składania ofiar z dzieci odnaleziono w ośrodkach fenickich w Afryce Północnej (Kartagina) i na Sardynii; obrzędy te praktykowano również w Syrii i Mezopotamii w okresie asyryjskim (VIII-VII w. przed Chr.). Wzmianki o poświęcaniu dzieci w ofierze bogu pojawiają się w kilku narracjach biblijnych. Być może ofiary takie miały zapewniać urodzaj (Mi 6,6-7) lub zwycięstwo militarne (Sdz 11,30-40), jak to ma miejsce tutaj. W żadnym jednak przypadku Jahwe nie uważał takich ofiar za godne przyjęcia (Pwt 18,10). Fenicka inskrypcja z XVIII w. przed Chr. wspomina o ofiarach składanych Molochowi przed bitwą przez mieszkańców Cylicji i ich nieprzyjaciół.

2 Krl 4

CUDA ELIZEUSZA

Oliwa wdowy 1Krl 17,8-15

1 Pewna kobieta spośród żon synów prorockich zawołała do Elizeusza tymi słowami: Twój sługa, a mój mąż, umarł. A ty wiesz, że twój sługa bał się Pana. Lecz lichwiarz przyszedł, aby zabrać sobie dwoje moich dzieci na niewolników.

4,1. Uczniowie proroków. Zob. komentarz do 2 Krl 2,3.

4,1. Niewola za długi. Z powodu zmiennych warunków klimatycznych panujących na większości obszarów Bliskiego Wschodu rolnicy i drobni posiadacze ziemscy często popadali w długi. Problemy ulegały pogłębieniu, jeśli susza i będące jej wynikiem kiepskie zbiory utrzymywały się dłużej niż rok. Wówczas zmuszeni byli sprzedawać swoje ruchomości, a w końcu oddawać członków rodziny i samych siebie w niewolę za długi. Prawo Izraelitów uwzględniało taką sytuację, gwarantując sprawiedliwy okres służby wierzycielowi, a jednocześnie ograniczając jej czas. Nikt nie mógł znajdować się w niewoli dłużej niż sześć lat. Po upływie tego okresu niewolnicy musieli zostać wyzwoleni i uwolnieni od zobowiązań. Dla niektórych mogło to być dobre rozwiązanie, wielu nie miało jednak ziemi, do której mogliby powrócić, wybierali więc pozostanie na służbie, przeprowadzenie się do miasta lub wstąpienie do wojska.

2 Elizeusz zaś rzekł do niej: Co mógłbym uczynić dla ciebie? Wskaż mi, co posiadasz w mieszkaniu? Odpowiedziała: Służebnica twoja nie posiada niczego w mieszkaniu prócz oliwy, którą bym się mogła namaścić.

4,2. Oliwa. Była to oliwa z oliwek, używana jako tłuszcz piekarniczy. Zwykle mieszano ją z mąką przed rozpoczęciem pieczenia, czasami też smarowano nią ciasto.

3 On zaś rzekł: Idź, pożycz sobie z zewnątrz naczynia od wszystkich twoich sąsiadów, naczynia puste, i to niemało. 4 Następnie wrócisz, zamkniesz drzwi za sobą i za synami i będziesz nalewała do tych wszystkich naczyń, a wypełnione odstawisz. 5 Odeszła więc od niego. Następnie zamknęła drzwi za sobą i za swoimi synami. Ci jej donosili naczynia, a ona nalewała. 6 Kiedy naczynia się napełniły, rzekła do swego syna: Przynieś mi jeszcze naczynie! Odpowiedział jej: Już nie ma naczyń. Wtedy oliwa przestała płynąć. 7 Poszła więc kobieta oznajmić mężowi Bożemu, który powiedział: Idź, sprzedaj oliwę, zwróć twój dług, z reszty zaś żyj ty i twoi synowie!

4,7 mężowi Bożemu. Zwyczajny tytuł Elizeusza w opowieściach pochodzących od „uczniów proroków” (por. rozdz. 4 i 6,17).

Elizeusz i Szunemitka

8 Pewnego dnia Elizeusz przechodził przez Szunem. Była tam kobieta bogata, która zawsze nakłaniała go do spożycia posiłku. Ilekroć więc przechodził, udawał się tam, by spożyć posiłek. 1Krl 1,3

4,8. Szunem. Miasto Szunem znajdowało się na wschodnim krańcu doliny Jizreel, na południowym zboczu wzgórza More. Miasto to pojawia się w egipskich opisach tras podróży; w Szunem odnaleziono ślady pochodzące z okresu żelaza.

9 Powiedziała ona do swego męża: Oto jestem przekonana, że świętym mężem Bożym jest ten, który ciągle do nas przychodzi. 10 Przygotujmy mały pokój na górze, obmurowany, i wstawmy tam dla niego łóżko, stół, krzesło i lampę. Kiedy przyjdzie do nas, to tam się uda.

4,10. Pokój na dachu/górny pokój. Typowe domostwo Izraelitów z okresu żelaza określane jest mianem „czteroizbowego domu”. Na parterze znajdowała się jedna duża izba. W części frontowej podzielona była na trzy równoległe izby przylegające do pomieszczenia znajdującego się w części tylnej. W centrum trzech izb frontowych znajdował się otwarty dziedziniec. Sądzi się, że większość owych domów miała piętro, chociaż zachowało się na to niewiele dowodów archeologicznych. Znaczenie hebrajskich terminów architektonicznych, których użyto w tym fragmencie, nie jest znane.

11 Gdy więc pewnego dnia Elizeusz tam przyszedł, udał się na górę i tam ułożył się do snu. 12 I powiedział do Gechaziego, swojego sługi: Zawołaj tę Szunemitkę! Zawołał ją i stanęła przed nim. 13 Rzekł do niego: Proszę, powiedz jej: Oto podjęłaś dla nas te wszystkie starania. Co można uczynić dla ciebie? Czy może przemówić słowo za tobą do króla lub do dowódcy wojska? Odpowiedziała: Ja mieszkam pośród swego ludu.

4,13 mieszkam pośród swego ludu. Elizeusz proponuje wstawienie się za nią na dworze. Kobieta odpowiada dumnie, że wystarczy protekcja jej rodu.

14 Mówił dalej: Co więc można uczynić dla niej? Odpowiedział Gechazi: Niestety, ona nie ma syna, a mąż jej jest stary. 15 Rzekł więc: Zawołaj ją! Zawołał ją i stanęła przed wejściem. 

16 I powiedział: O tej porze za rok będziesz pieściła syna. Odpowiedziała: Ach, mężu Boży, panie mój! Nie oszukuj służebnicy twojej! Rdz 18,10

4,16 (mężu Boży). Za tekstem hebr. (por. 5,8). W grec. pominięte i tak też BJ.

17 Potem kobieta poczęła i urodziła syna o tej samej porze, po roku, jak jej zapowiedział Elizeusz.

4,17 o tej samej porze, po roku. Według tekstu hebr., w którym powtórzono te słowa z w. 16. BJ: „w porze”, na zasadzie domysłu.

18 Chłopiec dorastał. Pewnego dnia wyszedł do swego ojca, do żniwiarzy, 

19 i odezwał się do ojca: Moja głowa! Moja głowa! On zaś rozkazał słudze: Zabierz go do matki! 1Krl 17,17-24

20 Zabrał go i zaprowadził do jego matki. Pozostał on na jej kolanach aż do południa i umarł.

4,18-20. Przyczyna śmierci. Śmierć dziecka przypisywano zwykle udarowi słonecznemu, chociaż sugerowano również wylew krwi, powikłania mózgowe w malarii wywołanej przez Plasmodium vivax i zapalenie opon mózgowych. Z powodu niewielkiej liczby szczegółów trudno jest postawić jakąś pewną diagnozę.

21 Wtedy weszła ona i położyła go na łóżku męża Bożego, zamknęła za sobą drzwi i wyszła.

4,21 Wiara tej kobiety: Elizeusz, który wyjednał dla niej syna, będzie go mógł jej przywrócić. W czasie oczekiwania nikt nie powinien wiedzieć o śmierci chłopca (w. 23) i dlatego ukrywa ona zwłoki.

22 Zawołała swego męża, mówiąc: Przyślij mi, proszę, jednego ze sług z jedną oślicą. Pobiegnę do męża Bożego i wrócę. 23 Odpowiedział: Czemu wyruszasz do niego dzisiaj? Nie ma ani nowiu, ani szabatu. Odrzekła: Bądź spokojny!

4,23 Nie ma ani nowiu, ani szabatu. Widać stąd, że było w zwyczaju odwiedzanie w dni świąteczne osób odznaczających się świętością.

4,23. Nów/szabat. Z powodu posługiwania się kalendarzem księżycowym Izraelici za pierwszy, świąteczny dzień miesiąca uważali dzień nowiu księżyca (przypadający co 29-30 dni). Tego dnia, podobnie jak w szabat, ustawała wszelka praca (zob. Am 8,5), składano też ofiary Bogu (Lb 28,11-15). W okresie monarchii król stał się ważną postacią tych obchodów (zob. Ez 45,17). Święta nowiu księżyca odgrywały ważną rolę w Mezopotamii od schyłku III tysiąclecia przed Chr. aż do okresu neobabilońskiego, w połowie I tysiąclecia przed Chr. Święto dostarczało ludziom okazji do radzenia się jasnowidzów lub zasięgania wyroczni, co może wyjaśniać związek Elizeusza z tymi świątecznymi dniami.

24 Osiodłała oślicę i rzekła do sługi swego: Prowadź, ruszaj! Nie zatrzymuj mnie w drodze, aż ci rozkażę. 25 Wyruszyła i dotarła do męża Bożego na górze Karmel. Kiedy mąż Boży ujrzał ją z daleka, rzekł do sługi swego, Gechaziego: Oto owa Szunemitka.

4,25. Góra Karmel. Ponieważ nie podano informacji na temat miejsca koło góry Karmel, w którym zatrzymał się Elizeusz, trudno jest podać jakieś precyzyjne wyjaśnienie, jednakże odległość z Szunem do okolic Karmelu wynosi ok. 32 km.

26 Teraz więc biegnij, proszę, jej na spotkanie i zapytaj ją: Czy dobrze się miewasz? Czy dobrze się miewa twój mąż? Czy dobrze się miewa twoje dziecko? Odpowiedziała: Dobrze. 27 Kiedy przyszła do męża Bożego na górę, ujęła go za nogi. A Gechazi przybliżył się, żeby ją odsunąć. Lecz mąż Boży powiedział: Zostaw ją, bo dusza jej w smutku pogrążona, a Pan zakrył to przede mną i nie oznajmił mi.

4,27. Ujęcie za nogi. Ujęcie kogoś za nogi było gestem wyrażającym samoponiżenie i usilną prośbę. Chociaż nie pojawia się nigdzie indziej w Starym Testamencie, w literaturze akadyjskiej wielu uchodźców lub petentów ujmuje króla za nogi, by okazać w ten sposób uległość lub poddanie i oznajmić swoją prośbę.

28 Ona zaś rzekła: Czy ja prosiłam pana mojego o syna? Czyż nie powiedziałam: Nie oszukuj mnie? 

29 Wtedy [Elizeusz] powiedział Gechaziemu: Przepasz biodra, weź laskę moją w dłoń, a idź! Jeżeli spotkasz kogoś, nie pozdrawiaj go; a jeżeli ktoś ciebie pozdrowi, nie odpowiadaj mu. I położysz laskę moją na chłopcu. Łk 10,4

4,29 nie odpowiadaj mu. Niepozdrawianie nikogo po drodze było znakiem jakiejś bardzo pilnej misji. — Lasce Elizeusza — jak się zdaje — jest przypisywana jakaś magiczna moc (podobnie jak lasce Mojżesza, Wj 4,17), dalszy ciąg opowieści pokaże jednak, że niczego nie można dokonać bez modlitwy i bez osobistej interwencji proroka.

4,29. Przepasanie bioder. Aby upewnić się, że długa szata nie będzie utrudniała ruchów podczas forsownej czynności, długie poły płaszcza zakładano za pas.

4,29. Położenie laski na chłopcu/twarzy chłopca. W Biblii nie ma innych wzmianek o proroku posiadającym laskę (laskę Mojżesza opisuje inne hebrajskie słowo); w innych fragmentach słowo to oznacza bliżej nieokreślony kij, używany do podpierania się - często kulę lub laskę. Na podstawie wersetu 31 można wnosić, że Elizeusz i Gechazi uważali, że laska może ożywić chłopca. W zaklęciach akadyjskich laska pełni czasami rolę narzędzia używanego przez egzorcystów przeciwko demonom asakku (wywołującym gorączkę i chorobę). Ponieważ chłopca bolała głowa, laskę położono na jego twarzy.

30 Lecz matka chłopca rzekła: Na życie Pana i na twoje życie: Nie opuszczę cię! Wtedy Elizeusz wstał i poszedł za nią. 31 Gechazi zaś wyprzedził ich i położył laskę na chłopcu, lecz nie było ani głosu, ani znaku życia. Gechazi więc wrócił do niego i oznajmił mu, mówiąc: Chłopiec się nie obudził. 32 Elizeusz wszedł do domu, a oto na jego łóżku chłopiec leżał martwy. 33 Wszedł, zamknął drzwi za sobą i za nim i modlił się do Pana. 

34 Następnie wszedł [na łóżko], rozciągnął się na dziecku, przyłożył twarz swoją do jego twarzy, oczy swoje do jego oczu, dłonie swoje do jego dłoni – i pochylony nad nim pozostawał tak, aż się rozgrzało ciało chłopca. 1Krl 17,21

4,34. Metoda postępowania Elizeusza. W mezopotamskich utworach, zawierających zaklęcia, demony wywierają przez dotyk wpływ na swoje ofiary - dotyk jest więc idiomem oznaczającym opanowanie przez demona. Zgodnie z tym wierzeniem energia lub siła życiowa przekazywane były z jednego ciała do drugiego za pośrednictwem kontaktu poszczególnych części. Naśladując metodę postępowania stosowaną rzekomo przez demony, prorok mógł, dzięki mocy Jahwe (należy zwrócić uwagę na modlitwę), wypędzić demony i przywrócić życie chłopcu. Epizod ten uważa się często za jeden z klasycznych biblijnych przykładów magii sympatycznej.

35 Znowu chodził po domu tam i z powrotem. Potem wszedł [na łóżko] i pochylił się nad nim. Wtedy chłopiec kichnął siedem razy i otworzył oczy.

4,35 BJ: „wchodził i pochylał się nad nim siedem razy: wtedy chłopiec ziewnął i otworzył oczy”. Taki porządek zdania w grec. i w vet. lat. — Bóg tchnie w nozdrza Adama tchnienie życia (Rdz 2,7), przez nos człowiek oddycha (Iz 2,22). Kichnięcie wskazuje na powrót do życia.

4,35. Ziewnął siedem razy. Hebrajskie słowo przetłumaczone jako „ziewnął” pojawia się jedynie w tym fragmencie i jego znaczenie nie jest pewne. Kontekst dopuszcza również inne znacznie, np. „drgnął konwulsyjnie” lub „jęknął”.

4,16-35. Danie, zabranie i wskrzeszenie syna. W ugaryckim eposie o Akchat sprawiedliwy król, Danii, otrzymał syna (Akchat) od bogów. Później syn ten popadł w niełaskę bogów, którzy odebrali mu życie. Następnie został przez nich ponownie ożywiony. Chociaż żaden z elementów opowieści o Akchat nie odpowiada szczegółom narracji biblijnej, podstawowy motyw bogów posiadających moc dawania, zabierania i oddawania był powszechnie znany w starożytności.

36 On zaś zawołał Gechaziego, mówiąc: Zawołaj tę Szunemitkę! Kiedy ją zawołał, a przyszła do niego, powiedział: Zabierz twojego syna! 37 Weszła, upadła do jego stóp i oddała mu pokłon aż do ziemi, następnie zabrała swojego syna i odeszła.

Zatruta strawa

38 Elizeusz wrócił do Gilgal. A głód był w kraju. Gdy synowie proroccy siedzieli przed nim, rzekł do sługi swego: Nastaw wielki kocioł i ugotuj polewkę dla synów prorockich. 2Krl 2,1

4,38. Gilgal. Położenie Gilgal nie jest znane; zob. komentarz do 2 Krl 2,1.

4,38. Kocioł. Był to garnek do gotowania mający szeroki otwór, wykonany z gliny lub metalu.

39 Jeden zaś wyszedł na pole, aby nazbierać jarzyn. Znalazł dziką roślinę i narwał z niej pnączy dzikich kolokwint, napełniając nimi swój płaszcz. Wrócił i nakroił ich do kotła z polewką, bo ich nie znano.

4,39 dzikich kolokwint. Owoce niezwykle gorzkie, będące jednocześnie silnym środkiem przeczyszczającym.

4,39. Składniki polewki. Uważa się powszechnie, że źródłem trującej substancji była żółta dynia (kolokwinta), dzisiaj często określana mianem jabłek Sodomy. Owoce te mogą być śmiertelnie trujące.

40 Następnie podał ludziom do spożycia. Gdy tylko skosztowali polewki, krzyknęli: Śmierć jest w kotle, mężu Boży! i nie mogli jeść. 41 On zaś powiedział: Przynieście więc mąki! I wsypał ją do kotła, mówiąc: Nalej ludziom i niech jedzą! I już nie było nic szkodliwego w kotle.

4,41. Dodanie mąki. Starożytni wierzyli, że mąka lub posiłek posiada magiczną moc, zdolną usuwać działanie złej magii. Mąkę stosowano często podczas wypowiadania zaklęć magicznych i rytuałów na Bliskim Wschodzie, jednak nie w taki sposób, w jaki został tutaj opisany. Czasami z ciasta wykonywano figurkę, której następnie używano podczas magicznego rytuału. Czasami wokół przedmiotu, nad którym miał zostać wykonany rytuał, wysypywano mączny krąg. Elizeusz posługuje się metodami zbliżonymi do stosowanych w magii, zawsze dodaje jednak nowe czynności, nie używa też elementów rytualnych.

Rozmnożenie chleba Mt 14,13-21+; Mt 15,32-38+

42 Pewien człowiek przyszedł z Baal-Szalisza, przynosząc mężowi Bożemu chleb z pierwocin, dwadzieścia chlebów jęczmiennych i świeże zboże w worku. On zaś rozkazał: Podaj ludziom i niech jedzą!

4,42 zboże w worku. W BJ: „ziarna w kłosie”. Obydwa przekłady na zasadzie domysłu.

4,42. Baal-Szalisza. Baal-Szalisza utożsamiano tradycyjnie z Berhsarisa znajdującym się na równinie Szaronu, w odległości ok. 24 km na północny zachód od Joppy. Niektórzy badacze opowiadają się jednak za miejscem położonymi bliżej Gilgal, np. Ain Samija we wschodniej części górzystej krainy Efraima, w odległości ok. 9 km na północny zachód od Betel.

4,42. Dar dla Elizeusza. Dar składał się z pierwocin, które przekazywano zwykle jako ofiarę na rzecz przybytku, przeznaczoną do użytku kapłanów. Jako mąż Boży, Elizeusz najwyraźniej kwalifikował się do przyjęcia tych darów.

43 Lecz sługa jego odrzekł: Jakże to rozdzielę między stu ludzi? A on odpowiedział: Podaj ludziom i niech jedzą, bo tak mówi Pan: Nasycą się i pozostawią resztki. 44 Położył więc to przed nimi, a ci jedli i pozostawili resztki – według słowa Pańskiego.

2 Krl 5

Uzdrowienie Naamana

1 Naaman, wódz wojska króla Aramu, miał wielkie znaczenie u swego pana i doznawał względów, ponieważ przez niego Pan spowodował ocalenie Aramejczyków. Lecz ten człowiek – dzielny wojownik – był trędowaty.

5,1 Pan spowodował ocalenie Aramejczyków. Jahwe, Bóg całego świata, rządzi zarówno przeznaczeniem Aramu, jak też Izraela; nauczanie płynące z tego rozdziału jest analogiczne do teologii 1 Krl 18.

— był trędowaty. W tekście hebr. przed tym wyrażeniem dodane: „dzielny wojownik”, co w BJ pominięte za grec. według recenzji Lucjana. Ten „trąd”, podobnie jak trąd Gechaziego (w. 27), jest prawdopodobnie tylko jakąś chorobą skóry, a nie prawdziwym trądem, gdyż nie pociąga za sobą zerwania relacji społecznych. Por. Kpł 13,1+.

5,1. Aram/Syria. Ziemia Aram, rozciągająca się na północ od ziemi Izraela, była przez Greków nazywana Syrią. Ze źródeł, które obecnie posiadamy, wynika, że Aramejczycy zamieszkiwali rejon górnego Eufratu przez całe II tysiąclecie przed Chr., najpierw jako rolnicy i pasterze, później jako polityczna i narodowa koalicja. W tym okresie ludy te były najprawdopodobniej związane sojuszem i stwarzały zagrożenie dla Izraela.

5,1. Trąd. Językoznawcy doszli do wniosku, że hebrajski termin tłumaczony zwykle jako „trąd” oznacza raczej „organiczną zmianę chorobową” lub, wyrażając się w sposób mniej techniczny, „łuszczącą się skórę”. Plamy na skórze mogły puchnąć, sączyć się lub złuszczać. Równie szeroką terminologię stosowano w języku akadyjskim. Babilończycy, podobnie jak Izraelici, uważali taki stan chorobowy za przejaw nieczystości i kary bogów. Nie potwierdzono występowania klinicznej postaci trądu (choroby Hansena) na Bliskim Wschodzie przed czasami Aleksandra Wielkiego. W tekstach starożytnych nie wymienia się też żadnego z głównych objawów choroby Hansena, zaś wskazane symptomy przemawiają za tym, że była to inna jednostka chorobowa. Dolegliwość opisana w tekście biblijnym nie została przedstawiona jako zaraźliwa. Jej charakterystyka sugeruje, że mogła to być łuszczyca, egzema, grzybica woszczynowa i choroba łojotokowa skóry, a także grupa infekcji grzybiczych. Wielka odraza kulturowa do chorób skóry mogła wynikać z jej zmienionego wyglądu lub smrodu, który przypominał zapach rozkładających się ciał (dlatego choroby te były łączone ze śmiercią). Naturalna odraza przyczyniała się w dużym stopniu do traktowania chorych jak wyrzutków, z okresem kwarantanny, który był raczej motywowany względami rytualnymi niż medycznymi.

2 Aramejczycy podczas napadu łupieskiego uprowadzili z ziemi Izraela młodą dziewczynę, którą przeznaczono do usług żonie Naamana. 3 Ona rzekła do swojej pani: O, gdyby pan mój udał się do proroka, który jest w Samarii! Ten by go wówczas uwolnił od trądu. 4 Naaman więc poszedł oznajmić to swojemu panu, powtarzając słowa dziewczyny, która pochodziła z kraju Izraela. 5 A król Aramu odpowiedział: Ruszaj w drogę! A ja poślę list do króla izraelskiego. Wyruszył więc, zabierając ze sobą dziesięć talentów srebra, sześć tysięcy syklów złota i dziesięć ubrań na zmianę.

5,5. Dar Naamana. Dar złożony przez Naamana był niezwykłe hojny - iście królewskie podziękowanie. 10 talentów równało się 30 000 syklów, czyli ok. 75 kg srebra. 6000 syklów złota odpowiada ok. 75 kg tego kruszcu (1 sykl złota równał się 15 syklom srebra). Wielkość daru można lepiej zrozumieć, jeśli się sobie uprzytomni, że przeciętne roczne wynagrodzenie wynosiło 10 syklów srebra, zaś za 1 sykl złota można było nabyć tonę zboża.

6 I przedłożył królowi izraelskiemu list następującej treści: Z chwilą gdy dojdzie do ciebie ten list, [wiedz], iż posyłam do ciebie Naamana, sługę mego, abyś go uwolnił od trądu.

5,6. Prośba króla obcego państwa o uzdrowienie. Znanych jest kilka przypadków wysłania poselstwa do króla obcego państwa z prośbą o pomoc w odzyskaniu zdrowia. Babilońscy egzorcyści byli cenieni przez Chetytów, a egipscy lekarze - sławni ze swej umiejętności leczenia różnych dolegliwości, szczególnie chorób oczu.

7 Kiedy przeczytano list królowi izraelskiemu, rozdarł swoje szaty i powiedział: Czy ja jestem Bogiem, żebym mógł uśmiercać i ożywiać? Bo ten poleca mi uwolnić człowieka od trądu! Tylko dobrze zastanówcie się i rozważcie, czy on nie szuka zaczepki ze mną? Rdz 30,2; 1Sm 2,6+

5,7. Rozdarcie szat. Rozdarcie szat, szczególnie szat królewskich, było znakiem żałoby. Gest taki mógł symbolizować kryzys państwowy lub wielką tragedię. Nie wiadomo, o którego króla Izraela chodziło, lecz Elizeusz miał najczęściej do czynienia z Joramem.

8 Lecz kiedy Elizeusz, mąż Boży, dowiedział się, iż król izraelski rozdarł swoje szaty, polecił powiedzieć królowi: Czemu rozdarłeś szaty? Niech on przyjdzie do mnie, a dowie się, że jest prorok w Izraelu.

5,8 Elizeusz, mąż Boży. W grec, tu oraz w w. 20, samo „Elizeusz”. W tekście hebr.: „Elizeusz, mąż Boży” albo tylko „mąż Boży” w 5,14-15; 6,9-10.15; 7,2, i tak też tu we wszystkich podanych miejscach. W BJ preferuje się grec. uważając, że w niej właśnie zachowano pierwotną formę opowieści o Elizeuszu, gdzie proroka nazywano tylko imieniem. Określenie „mąż Boży” pojawiło się w krótkich historiach zebranych przez „uczniów proroków” (por. 4,7), skąd się dostało w podane tu miejsca tekstu hebr.

9 Więc Naaman przyjechał swymi końmi i swoim powozem i stanął przed drzwiami domu Elizeusza. 

10 Elizeusz zaś kazał mu przez posłańca powiedzieć: Idź, obmyj się siedem razy w Jordanie, a ciało twoje będzie takie jak poprzednio i staniesz się czysty! J 9,7

5,10. Podróż do Jordanu. Ponieważ Elizeusz znajdował się przypuszczalnie w Samarii (zob. komentarz do w. 24), podróż do Jordanu oznaczała pokonanie ok. 65 km. Nie było wygodnego, bezpośredniego połączenia pomiędzy Samarią a Jordanem. Prorok musiał najprawdopodobniej powrócić do miejsca, z którego przybył: udać się na północ do Dotan, przez dolinę Dotan przejść do doliny Jizreel, później zaś z Jizreel, przez przejście w Gil-boa, przedostać się do Bet-Szean, stamtąd zaś do Jordanu.

5,10. Obmycie się w Jordanie. W mezopotamskim rytuale zwanym namburbi człowiek dokonywał ochronnego oczyszczenia, siedmiokrotnie zanurzając się w rzece, raz zwrócony twarzą w górę, raz w dół strumienia. Podczas rytuału wpuszczano również do rzeki dary dla boga Ea. Wierzono, że strumień wody unosi nieczystości do podziemnego świata. Metoda zastosowana przez Elizeusza wydałaby się znajoma ludziom, żyjącym w kręgu rytuałów magicznych. Jeśli chodzi o miejsca o właściwościach leczniczych, w Izraelu było ich kilka (np. w okolicach Tyberiady) - chlubiły się gorącymi źródłami zdolnymi wyleczyć z wszelkich chorób skóry. Jednak w tekście wskazuje się wyraźnie na rzekę Jordan, której nie można było pomylić ze źródłem mineralnym.

11 Rozgniewał się Naaman i odszedł ze słowami: Przecież myślałem sobie: Na pewno wyjdzie, stanie, następnie wezwie imienia Pana, Boga swego, poruszy ręką nad miejscem [chorym] i odejmie trąd.

5,11. Oczekiwana metoda uzdrowienia. Naaman oczekiwał najwyraźniej innej metody uzdrowienia. Uniesienie rąk („uniesienie” wydaje się lepszym tłumaczeniem hebrajskiego słowa od „poruszenia”) często towarzyszyło inwokacjom lub zaklęciom magicznym. Wzmianka o modlitwie z uniesionymi w górę rękami pojawia się na aramejskiej inskrypcji z Zakkur, gest ten przedstawiono również na kilku reliefach (prawa ręka, dłoń zwrócona do środka, zgięta w łokciu). Istnieje cały szereg akadyjskich zaklęć zwanych shuilla (uniesiona ręka). Zachowane przykłady pochodzą z okresu, odpowiadającego wydarzeniom opisanym w tekście. Utwory te składają się z inwokacji i pochwały bóstwa, prowadzącej do modlitwy przebłagalnej, modlitwy o ochronę lub o usunięcie zła. W kontekście starożytnego obrazu świata wydawałoby się dziwne wykonywanie rytuałów pod nieobecność maga - recytującego zaklęcia, wykonującego gesty magiczne i kierującego wykonywaniem kolejnych czynności. Nieobecność proroka skłoniła Naamana do wniosku, że każda woda może zostać użyta do dokonania oczyszczenia. Oczekiwał on, że różnicę spowoduje Elizeusz, prorok Boży, ten jednak zadbał o to, by nie przypisano mu takiej roli.

12 Czyż Abana i Parpar, rzeki Damaszku, nie są lepsze od wszystkich wód Izraela? Czyż nie mogłem się w nich wykąpać i być oczyszczonym? Pełen gniewu zawrócił, by odejść.

5,12. Abana i Parpar. Inny wariant tekstu, w którym pojawia się nazwa Amana, wydaje się bardziej prawdopodobny, wiemy bowiem o górze Amana w paśmie Antylibanu i rzece Amana (znanej dzisiaj jako Barada), która wpływa z boku na równinę Damaszku. Mniej pewności jest co do Parpar, nazwa ta może jednak oznaczać rzekę El-Awadż, która płynie wzdłuż zboczy góry Hermon, do mokradeł leżących na południowy wschód od Damaszku.

13 Lecz słudzy jego przybliżyli się i przemówili do niego tymi słowami: Mój ojcze, gdyby prorok kazał ci spełnić coś trudnego, czy byś nie wykonał? O ileż więc bardziej, jeśli ci powiedział: Obmyj się, a będziesz czysty. 

14 Odszedł więc Naaman i zanurzył się siedem razy w Jordanie, według słowa męża Bożego, a ciało jego na powrót stało się jak ciało małego chłopca i został oczyszczony. Mt 3,13-15p Łk 4,27

15 Wtedy wrócił do męża Bożego z całym orszakiem, wszedł i stanął przed nim, mówiąc: Oto przekonałem się, że na całej ziemi nie ma Boga poza Izraelem! A teraz zechciej przyjąć dar od twego sługi!

5,15 Tylko Jahwe jest prawdziwym Bogiem. Ten jedyny Bóg ma jednak specjalne relacje z ludem i z ziemią Izraela. Z tego właśnie powodu Naaman weźmie ze sobą trochę ziemi z Samarii, by móc na niej wznieść w Damaszku ołtarz dla Jahwe (por. w. 17).

16 On zaś odpowiedział: Na życie Pana, przed którego obliczem stoję nie wezmę! Tamten nalegał na niego, aby przyjął, lecz on odmówił. 17 Wtedy Naaman rzekł: Jeśli już nie [chcesz], to niech dadzą twemu słudze tyle ziemi, ile para mułów unieść może, ponieważ odtąd twój sługa nie będzie składał ofiary całopalnej ani ofiary krwawej innym bogom, jak tylko Panu.

5,17. Zabranie ze sobą ziemi. Naaman daje jasno do zrozumienia, że wywiezienie ziemi ma związek z ofiarami. Sugeruje to, że zamierza zbudować ołtarz z ziemi, którą ze sobą zabierze (hebrajskie słowo oznaczające tutaj „ziemię” jest tym samym, które pojawia się w poleceniu wzniesienia ołtarza w Wj 20,24; na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do tego fragmentu).

18 To jedynie niech Pan Bóg tylko przebaczy twemu słudze: kiedy pan mój wchodzi do świątyni Rimmona, aby tam oddać pokłon, opiera się na moim ramieniu – wtedy i ja muszę oddać pokłon w świątyni Rimmona. Gdy więc będę oddawał pokłon w świątyni Rimmona, tę tylko czynność niech Pan Bóg przebaczy twemu słudze!

5,18 (Gdy więc będę oddawał pokłon w świątyni Rimmona). Grec. i Wulgata: „w tym samym czasie gdy on to czyni”. Dublet w tekście hebr. — „Rimmon” jest innym imieniem Hadada, boga burzy, głównego bóstwa Damaszku.

5,18. Świątynia Rimmona. Sądzi się, że Rimmon (=Ramman, „grzmiący”) to tytuł boga burzy, Hadada, najwyższego bóstwa aramejskiego panteonu. Chociaż związki takie z pewnością istniały, tytuł ten pojawia się wyłącznie w Biblii (zob. jednak wzmiankę o Hadad-Rimmon w Za 12,11). Ograniczone prace wykopaliskowe w Damaszku nie doprowadziły do odkrycia świątyni, o której tutaj mowa. Odnalezienie bazaltowego ortostatu (pokrytego reliefem, ustawionego pionowo kamienia) z tego okresu, stanowiącego fragment meczetu w Umajjad, wskazuje, że budowla ta została wzniesiona na miejscu dawnej świątyni.

19 Elizeusz odpowiedział mu: Idź w pokoju! Kiedy odszedł od niego szmat drogi,

5,19 „Idź w pokoju!”. Elizeusz usprawiedliwia ten zewnętrzny objaw idolatrii.

20 Gechazi, sługa Elizeusza, męża Bożego, powiedział sobie: Oto mój pan oszczędził tego Aramejczyka, Naamana, nie przyjmując od niego rzeczy, które przyniósł. Na życie Pana – pobiegnę za nim i wezmę od niego cokolwiek. 21 I pobiegł Gechazi za Naamanem. Kiedy Naaman ujrzał, że biegnie za nim, zeskoczył z wozu na jego spotkanie i powiedział: Czy [wszystko] idzie dobrze? 22 Odpowiedział: Dobrze. Pan mój polecił mi powiedzieć: Teraz oto przyszli do mnie dwaj młodzieńcy z góry Efraima, synowie proroccy. Daj mi, proszę, jeden talent srebra i dwa ubrania na zmianę.

5,22. Uczniowie proroków. Zob. komentarz do 2 Krl 2,3.

23 Odpowiedział Naaman: Racz przyjąć dwa talenty. Nalegał na niego, zawiązał dwa talenty srebra w dwóch workach, do tego dwa ubrania na zmianę, i wręczył dwom swoim sługom, którzy to nieśli przed nim.

5,22-23. Prośba Gechaziego. Zważywszy na to, co Naaman gotów był ofiarować, prośba Gechaziego była więcej niż skromna, nadal oznaczała jednak znaczną sumę. Talent srebra stanowił wynagrodzenie za trzysta lat pracy, zaś Naaman kwotę tę podwaja. Gechazi pragnie w ten sposób zapewnić sobie byt do końca życia.

24 Kiedy przyszedł do Ofelu, Gechazi odebrał te rzeczy z ich rąk i złożył w domu. Następnie odprawił mężów, którzy odeszli.

5,24 Jakiś Ofel istniał także w Jerozolimie. W obydwu przypadkach chodzi o ufortyfikowane wzniesienie, na którym znajdowała się rezydencja królewska. Słowo to znaczy „narośl”.

5,24. Wzgórze [brak w przekładzie BT, przyp. tłum.]. Hebrajskie słowo, które w pewnych przekładach oddano jako „wzgórze”, jest terminem technicznym oznaczającym obszar „akropolu”, związany zwykle z miastem królewskim. Sugeruje to, że Elizeusz mieszkał wówczas w Samarii.

25 Sam zaś poszedł i stawił się przed swoim panem, a Elizeusz zapytał go: Skąd ty idziesz, Gechazi? Odparł: Sługa twój nigdzie nie chodził. 26 Lecz on powiedział do niego: Nie, serce moje ci towarzyszyło, kiedy ktoś odwrócił się na wozie swoim na twoje spotkanie. Czy teraz jest czas brać srebro, aby nabywać ubrania, drzewa oliwne, winnice, drobne i większe bydło, niewolników i niewolnice?

5,26. Zganienie Gechaziego. Niezależnie od tego, czy pieniądze te pochodziły z prywatnych środków Naamana, czy ze skarbca aramejskiego króla, Gechazi mógł się domyślić, że przyjmując dar, odebrał jedynie to, co wcześniej zagrabiono Izraelitom. Gechaziemu nie chodziło jednak o dobroczynność ani o zapełnienie państwowego skarbca. Wzmianka Elizeusza o gajach oliwnych, winnicach, bydle i sługach wskazuje na to wszystko, co Gechazi mógłby nabyć za otrzymane pieniądze. Bogactwo takie pozwoliłoby mu żyć w bogactwie i luksusie. Gechazi zamienił wysokie powołanie prorockie na zawód najemnika, który wykorzystuje Bożą moc do odniesienia osobistego zysku.

27 A trąd Naamana przylgnie do ciebie i do twojego potomstwa na zawsze. Gechazi więc oddalił się od niego biały jak śnieg od trądu. Wj 4,6; Lb 12,10

5,27 Koniec wiersza niepewny. Jego rekonstrukcja opiera się na grec.

5,27. Przeniesienie choroby. W świecie starożytnym wierzono, że czarownice i wróżbiarze mogą zsyłać choroby za pomocą uroków i czarów. Rytuały odprawiane w celu usunięcia różnych dolegliwości (np. rytuały zwane namburbu) obejmowały przeniesienie zła na jakiś inny przedmiot, a następnie zniszczenie go. Starożytni mogliby sądzić, że za sprawą rytualnego obmycia choroba Naamana została przeniesiona na wodę i zabrana daleko. Naaman miał jednak również kontakt z przywiezionymi darami, które posłużyły tutaj za środek, za którego pomocą zło zostało przeniesione z Naamana na Gechaziego. Przypomina to proces, który ludzie współcześni nazwaliby zarażeniem (chociaż nie są znane zakaźne infekcje skórne tak szybko przenoszone za pomocą naturalnych środków).

5,27. Los Gechaziego. Zob. komentarz na temat trądu w 2 Krl 5,1. Nie był to wyrok śmierci, bowiem stan ten nie zagrażał życiu, nie groził nawet całkowitym zniszczeniem zdrowia. Dolegliwość tę można by określić mianem choroby społecznej, bowiem jej główną konsekwencją było wykluczenie chorego ze społeczności jako niepożądanego wyrzutka. Porównanie do „śniegu” najprawdopodobniej wskazuje raczej na łuszczycę niż na barwę skóry (określenie „biały” dodano w przekładzie BT).

2 Krl 6

Odnaleziona siekiera

1 Synowie proroccy powiedzieli do Elizeusza: Oto miejsce, w którym z tobą mieszkamy, jest za ciasne dla nas.

6,1 miejsce, w którym z tobą mieszkamy. Prawdopodobnie Gilgal, gdzie Elizeusz przebywał parokrotnie w otoczeniu jakichś proroków (4,38).

6,1. Uczniowie proroków. Zob. komentarz do 2 Krl 2,3.

2 Chcemy iść nad Jordan, i niech każdy stamtąd weźmie jedną belkę, abyśmy urządzili sobie schronienie, gdzie moglibyśmy zamieszkać! Odpowiedział: Idźcie!

6,2. Belki (słupy) do budowy domów. Problem uczniów proroka polegał na tym, że miejsce, w którym mieszkali, było za małe. Postanowili więc zbudować większy dom. Gęsto zalesiona dolina Jordanu była odpowiednim miejscem, w którym można było znaleźć potrzebne drzewo (najprawdopodobniej do budowy domu użyto by drewna akacji, tamaryszku i wierzby).

3 Ktoś odezwał się: Racz, proszę, iść razem ze sługami twoimi. Odpowiedział: Pójdę, 4 i poszedł z nimi. Przyszedłszy nad Jordan, ścinali drzewa. 5 Wówczas jednemu przy ścinaniu pnia siekiera wpadła do wody i on zawołał: Ach, panie! i to jeszcze pożyczona.

6,5. Żelazna głownia siekiery [BT: siekiera]. Chociaż ludzkość wykorzystywała żelazo już od dawna, zaś metal ten był coraz szerzej dostępny w miarę ulepszania technologii jego wytwarzania, przedmioty wykonane z żelaza były nadal bardzo drogie.

6 Lecz mąż Boży zapytał: Gdzie wpadła? On zaś wskazał mu miejsce. Wtedy odłupał kawał drewna, wrzucił tam i sprawił, że siekiera wypłynęła.

6,6. Wypłynięcie siekiery. Jednym z rodzajów magii były obrzędy związane z kontaktem i przeniesieniem. Wierzono, że przez kontakt z obiektem posiadającym magiczną moc, właściwości lub charakterystyczne cechy były przekazywane z jednego przedmiotu na drugi. Tekst biblijny nie wspomina, jaki rodzaj drzewa ściął Elizeusz, lecz na obszarze Mezopotamii do tego typu obrzędów używano drewna tamaryszku. Chociaż niektórzy mogą zaprzeczać, by prorok Boży w tak dużym stopniu wykorzystywał czynności magiczne, pozostaje faktem, że starożytni obserwatorzy uznaliby jego działania za czynności magiczne. Zob. komentarz do 2 Krl 4,34 i 5,11.

7 I powiedział: Wyjmij [ją] sobie! On zaś wyciągnąwszy rękę, chwycił ją.

WOJNY ARAMEJSKIE

Elizeusz bierze do niewoli oddział Aramejczyków

8 Król Aramu wojował z Izraelem. Odbył naradę ze swoimi sługami, oświadczając, że chce rozbić obóz w określonym miejscu.

6,8 oświadczając, że chce rozbić obóz w określonym miejscu. BJ: „powiedział: zaatakujcie pewne określone miejsce”, tinhatu, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: tachanotî, co nieprzekładalne.

9 Wtedy mąż Boży polecił powiedzieć królowi izraelskiemu: Strzeż się przechodzić przez owo miejsce, bo tamtędy schodzą Aramejczycy.

6,9 przechodzić przez owo miejsce. Tak tekst hebr., gdzie meabôr. BJ: „gdy chodzi o to miejsce”, baabur, na zasadzie domysłu. — schodzą. Na zasadzie domysłu (por. w. 8). Tekst hebr.: nechittîm, co nieprzekładalne.

10 Król izraelski posyłał [zwiadowcę] na to miejsce, które mąż Boży wskazywał mu wyraźnie, by tam był na czatach, i to wielokrotnie. 11 Przeraziło się serce króla Aramu z tego powodu. Zwołał więc sługi swoje i zapytał ich: Czemu nie wskazujecie mi, kto zdradza nas przed królem izraelskim?

6,11 kto zdradza nas. Za grec. Tekst hebr.: „kto spośród naszych (jest)”(?).

6,9-11. Prorocy udzielający informacji o znaczeniu militarnym. Na Bliskim Wschodzie prorocy często dostarczali królom informacji o znaczeniu wojskowym. Dane przekazane przez Elizeusza są znacznie bardziej szczegółowe od tych, które zachowały się w literaturze starożytnej.

12 Odpowiedział mu jeden ze sług jego: Nie jest tak, panie mój, królu! To Elizeusz, który jest prorokiem w Izraelu, oznajmia królowi izraelskiemu słowa, które ty wymawiasz w swoim pokoju sypialnym. 13 Król zaś powiedział: Idźcie i zobaczcie, gdzie on się znajduje, a każę go ująć. Doniesiono mu: Oto jest w Dotan.

6,13. Dotan. Starożytne miasto położone w miejscu dzisiejszego Tell Dotan wywoływało imponujące wrażenie. Znajdowało się w odległości 16 km na północ od Samarii, przy drodze uczęszczanej przez kupców i pasterzy udających się do doliny Jizreel. Obszar wokół miasta (dolina Dotan) posiadał doskonałe pastwiska, miasto to było więc jednym z głównych w regionie już we wczesnym okresie brązu (3200-2400 przed Chr.) i służyło za charakterystyczny punkt, będący drogowskazem dla wędrowców. Chociaż nie ma o nim wzmianki w źródłach pozabiblijnych, archeolodzy potwierdzili, że w okresie żelaza II było to jedno z głównym miejsc zasiedlenia.

14 Wtedy wysłał tam konie, rydwany i silny oddział wojska. Wyruszyli w nocy i otoczyli miasto. 15 Kiedy sługa męża Bożego wstał rano i wyszedł, oto wojsko razem z końmi i rydwanami otaczało miasto. Wtedy sługa jego powiedział do niego: Ach, panie! Co zrobimy?

6,15 Kiedy sługa męża Bożego, „sługa”, meszaret, za tekstem hebr. Dalszy ciąg wiersza skłania do przypuszczenia, że jego początek uległ skażeniu. BJ: „Nazajutrz Elizeusz” (grec, zob. przyp. 5,8). „Nazajutrz”, mimmohorat, na zasadzie domysłu.

16 Odpowiedział: Nie lękaj się, bo liczniejsi są ci, co są z nami, aniżeli ci, którzy są z nimi. 

17 Potem Elizeusz modlił się tymi słowami: Panie! Racz otworzyć jego oczy, aby widział. Pan otworzył oczy sługi, a on zobaczył: oto góra pełna była ognistych rumaków i rydwanów otaczających Elizeusza. 2Krl 2,10-12; 2Krl 7,6

6,17. Ogniste rumaki i rydwany. Tekst hebrajski nie mówi, że rumaki i rydwany wypełniały góry (liczba mnoga), lecz górę (liczba pojedyncza), oraz że otaczały Elizeusza. Wskazuje to, że „górą”, o którą tutaj chodzi, był tell, na którym znajdowało się miasto Dotan (ok. 60 m powyżej otaczającej je równiny). Rumaki i rydwany stanowiły straż ochraniającą proroka. Jahwe jest często ukazywany jako „Pan Zastępów” - wódz wojsk niebieskich. Jeden z oddziałów jego rydwanów wziął tutaj udział w bitwie. Na temat dodatkowych informacji o ognistych rumakach i rydwanach zob. komentarz do 2 Krl 2,11-13. Na temat dodatkowych informacji dotyczących Jahwe jako boskiego wojownika zob. komentarz do 2 Sm 4,3-7.

18 Kiedy [Aramejczycy] schodzili do niego, Elizeusz modlił się do Pana tymi słowami: Dotknij, proszę, tych ludzi ślepotą! I dotknął ich Pan ślepotą, zgodnie z prośbą Elizeusza. Rdz 19,11

6,18 ślepotą! BJ: „zaćmieniem”, za tekstem hebr. Nie chodzi tu o całkowitą ślepotę, ale o chwilowe przyćmienie wzroku (por. Rdz 19,11), natomiast swojemu słudze Bóg pokazał (w. 17) to, co zakryte przed oczyma ludzkimi.

6,18. Ślepota. Tego hebrajskiego słowa oznaczającego ślepotę użyto jeszcze tylko w odniesieniu do mieszkańców miasta Sodomy, zgromadzonych wokół domu Lota (Rdz 19). Termin ten jest pokrewny akadyjskiemu wyrazowi oznaczającemu jednodniową ślepotę, w języku hebrajskim (podobnie jak w aramejskim) oznacza też kurzą ślepotę (odpowiadającą sytuacji opisanej w Rdz 19). Obydwa rodzaje dolegliwości opisano w tekstach akadyjskich jako choroby wymagające podjęcia magicznych środków zaradczych. Główną przyczyną ślepoty dziennej (hemeralopia) i zmierzchowej (kurzej) (nyctalopia) jest brak witaminy A; niedobory witaminy B mogły przyczynić się do poczucia zagubienia, wyraźnie widocznego w obydwu fragmentach. Interesujące jest zatem, że wątroba (bogata w witaminę A) odgrywa ważną rolę w mezopotamskich obrzędach magicznych, mających na celu usunięciu tego staniu. W eposie o Tukulti-Ninurcie znajduje się fragment, w którym asyryjski król opowiada, w jaki sposób bogowie udzielili mu pomocy podczas bitwy. Szamasz (bóg słońca i sprawiedliwości) miał oślepić oczy jego nieprzyjaciół.

19 Wtedy Elizeusz odezwał się do nich: To nie ta droga, to nie to miasto. Chodźcie za mną, a zaprowadzę was do człowieka, którego szukacie. I zaprowadził ich do Samarii.

6,19. Podróż z Dotan do Samarii. Pokonanie liczącej 16 km drogi przez osłabioną armię wojowników, którzy nie widzieli zbyt dobrze, zajęłoby trochę czasu.

20 Kiedy weszli do Samarii, Elizeusz powiedział: Panie! Otwórz im oczy, aby widzieli. Pan otworzył im oczy i zobaczyli, że są właśnie pośrodku Samarii. 21 Gdy tylko król izraelski ujrzał ich, powiedział do Elizeusza: Czy mam ich zabić, mój ojcze?

6,21 mój ojcze? Tytuł świadczy o szacunku króla dla proroka (por. 8,9 i 13,14).

6,21. „Ojciec” jako tytuł. Tytuł „ojciec” jest określeniem przywódcy grupy zarówno w języku hebrajskim, jak i akadyjskim. Podobnie „syn” jest określeniem członka grupy. Użycie tego tytułu przez króla wskazuje na uznanie przez niego pozycji Elizeusza i odzwierciedla szacunek, jakim otaczany był mąż Boży.

22 Odpowiedział: Nie zabijaj! Czy zabijasz tych, których pojmałeś swoim mieczem i swoim łukiem? Daj im chleba i wody, aby jedli i pili, a następnie wrócili do swego pana.

6,22 Poza przypadkami klątwy wypowiedzianej przez Jahwe lub innymi nadzwyczajnymi okolicznościami nie było w Izraelu zwyczaju masakrowania jeńców wojennych (por. 1 Krl 20,31).

23 Wtedy [król] zgotował im wielką ucztę. Kiedy się najedli i napili, odprawił ich, i odeszli do swojego pana. Odtąd już oddziały aramejskie nie robiły wypadów do kraju Izraela.

6,22-23. Sposób potraktowania jeńców. Określenie „jeńcy łuku” w tekstach akadyjskich oznacza ludzi wziętych do niewoli jako część łupu. Takich jeńców oddawano do dyspozycji zwycięzcy, który mógł ich wykorzystać do pracy niewolniczej, sprzedać lub puścić wolno. Zamiarem Elizeusza było wykorzystanie sytuacji do stworzenia przyjacielskich stosunków z Aramejczykami. Uczta, którą ich podjęto (może nawet ceremonialny posiłek), towarzyszyła zwykle szczególnym okazjom lub ustanowieniu traktatowego przymierza.

Głód w oblężonej Samarii

24 Potem Ben-Hadad, król Aramu, ściągnął całe wojsko, wyruszył i oblegał Samarię.

6,24 Być może Ben-Hadad III z Damaszku (zob. rozdz. 13). Porządek wszystkich tych opowieści jest — jak się wydaje — sztuczny.

6,24. Ben-Hadad. Aramejska historia tego okresu nadal zawiera wiele niewiadomych, zaś trudności wynikają m.in. z tego, że kilku władców nosiło imię Ben-Hadad („syn [boga] Hadada”). Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że w pochodzących z tego czasu inskrypcjach Salmanassara III pojawia się postać Hadadezera (zob. komentarz do 2 Sm 8,3). Pierwszy Ben-Hadad, wspomniany w rozdziale 15, panował w pierwszej części IX w. przed Chr., chociaż podanie precyzyjnych dat nie jest możliwe. W 2 Krl 8 król zamordowany przez Chazaela (ok. 842 przed Chr.) nosi imię Ben-Hadad. Wzmianka o Ben-Hadadzie pojawia się też na inskrypcji poświęconej bogowi Melkartowi, ponownie nie wiadomo jednak, do którego Ben-Hadada się odnosi. Uczeni sugerowali następującą kolejność: Ben-Hadad I (1 Krl 15), Ben-Hadad II (1 Krl 20), Hadadezer (inskrypcja Salmanassara, imię Hadadezer jest uważane przez niektórych badaczy za wariant imienia Ben-Hadad), Ben-Hadad III (inskrypcja poświęcona Melkartowi), Chazael, Ben-Hadad IV. Nie dysponujemy obecnie innymi źródłami, które pozwoliłyby na wyświetlenie tej kwestii. Jeśli fragment ten umieszczono we właściwym miejscu chronologicznym, w wersecie 24 chodzi o Ben Hadada III. Jeśli uporządkowanie materiału ma charakter bardziej tematyczny niż chronologiczny, oblegany władca mógł być następcą Chazaela.

25 Powstał zatem wielki głód w Samarii. Bo oto nieprzyjaciele oblegali ją, tak iż głowa osła kosztowała osiemdziesiąt srebrnych syklów, a ćwiartka kaba dzikiej cebuli – pięć syklów srebra.

6,25 dzikiej cebuli. Lekcja charconîm na zasadzie domysłu. Hebr. charě jônîm, „nawóz gołębi”(?), jest tu niemożliwe.

6,25. Oblężenie prowadzące do głodu. Oblężenie polegało na doprowadzeniu mieszkańców do skrajnego wyczerpania z powodu głodu i pragnienia, by skapitulowali bez walki. Głód nie był w tym przypadku wywołany przez przyczyny naturalne, lecz stanowił wynik oblężenia, które prowadziło do wyczerpania zapasów żywności.

6,25. Ceny żywności budzącej odrazę. „Głowa osła” była najbardziej odrażającym pokarmem, jaki można sobie wyobrazić, mimo to kosztowała zawrotną cenę. Pamiętajmy, że przeciętne miesięczne wynagrodzenie wynosiło ok. 1 sykla. Drugi artykuł, dosłownie „gołębie odchody” [BT: „ćwiartka kaba dzikiej cebuli”], mógł być naprawdę gołębim nawozem, który w dramatycznych czasach spożywany był jako pokarm, lub strączkami ciernistej odmiany akacji (wzmianki o jej spożywaniu pojawiają się czasami w literaturze akadyjskiej). Niezależnie od tego, czy używano tego artykułu jako pokarmu czy paliwa, nawet kilka jego uncji kosztowało wielokrotność miesięcznego wynagrodzenia. W legendzie o Naram-Sinie (który panował w Mezopotamii pod koniec III tysiąclecia przed Chr.) 6,5 kwarty jęczmienia (o wartości mniejszej od wartości tygodniowego pokarmu) miało podczas oblężenia wartość 50 syklów srebra (odpowiadających wynagrodzeniu za pięć lat pracy).

26 Kiedy król izraelski przechodził po murze, pewna kobieta zawołała do niego: Wspomóż mnie, panie mój, królu! 27 Odpowiedział: Pan ciebie nie wspomaga, z czego ja mam ciebie wspomóc? Czy z klepiska lub z tłoczni? 

28 Następnie król rzekł do niej: Co ci jest? Odpowiedziała: Ta oto kobieta powiedziała mi: Daj twojego syna, a zjemy go dzisiaj, mojego zaś syna zjemy jutro. Pwt 28,53-57

29 Ugotowałyśmy więc mojego syna i zjadłyśmy go. Następnego dnia powiedziałam do niej: Daj twego syna, żebyśmy go zjadły, lecz ona ukryła swojego syna.

6,29. Przypadki kanibalizmu. Kanibalizm jest typowym elementem przekleństw z traktatów asyryjskich pochodzących z VII w. przed Chr. Była to ostatnia deska ratunku przed śmiercią głodową. Taki poziom desperacji i rozpaczy mógł wystąpić w okresach wielkiego głodu (przykładem może być epos Atrachasis) lub podczas oblężenia (np. oblężenia Babilonu przez Asurbanipala około 650 przed Chr.), kiedy wyczerpaniu uległy zapasy żywności (wspomniano o tym w tekście, zgodnie z przepowiednią zawartą w dokumentach traktatowych). Oblężenie było metodą walki często stosowaną w starożytności, przypadki te nie musiały być więc tak rzadkie, jak mogłoby się to wydawać.

30 Kiedy król usłyszał słowa kobiety, rozdarł swoje szaty. Gdy zaś przechadzał się po murze, lud widział, że pod spodem nosił wór na swoim ciele. 1Krl 20,31; 1Krl 21,27 Rt 1,17+

31 Oświadczył wtedy: To niech mi uczyni Bóg i tamto dorzuci, jeżeli głowa Elizeusza, syna Szafata, ostanie się na nim dzisiaj!

6,31 Elizeusz niewątpliwie zachęcał do oporu, obiecując pomoc Jahwe; król, który go posłuchał, myśli teraz, że prorok oszukał go.

Koniec próby

32 Kiedy Elizeusz przebywał w swoim domu, a starszyzna siedziała razem z nim, król wysłał przed sobą człowieka. Lecz zanim posłaniec wszedł do Elizeusza, ten odezwał się do starszyzny: Czy widzicie, że ten syn zabójcy posłał człowieka po moją głowę? Uważajcie! W chwili gdy posłaniec będzie wchodził, zamknijcie drzwi i powstrzymajcie go nimi. Czyż za nim nie słychać odgłosów kroków jego pana?

6,32. Starsi. Starsi reprezentowali wpływowe rodziny miasta lub plemienia. Zasiadali oni wspólnie z Elizeuszem, by otrzymać wyrocznię, jak właściwie postąpić, albo ogłosić, że wybawienie jest bliskie. W tym czasie niewymieniony z imienia król stracił cierpliwość z powodu zbyt długiego oczekiwania na wyrocznię (w. 33) i uznał, że oblężenie jest karą wymierzoną przez Jahwe. W Izraelu nie zawsze wyraźnie rozgraniczano pojęcie proroka jako głosiciela oraz proroka jako inicjatora wydarzeń. Źródłem zamieszania był rozpowszechniony pogląd, nadal obowiązujący w Izraelu, że słowa wypowiedziane przez proroków mają moc skłonienia bogów do określonych działań. Król Izraelitów musiał uznać, że Elizeusz odegrał jakąś rolę w skłonieniu Jahwe do podjęcia kroków przeciwko Samarii.

33 Gdy jeszcze rozmawiał z nimi, oto król przystąpił do niego i powiedział: Patrz! To nieszczęście pochodzi od Pana. Dlaczego mam jeszcze nadzieję pokładać w Panu?

6,33 król. Lektura melek na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: mal’ak, „posłaniec”.

2 Krl 7

1 Elizeusz zaś odpowiedział: Posłuchajcie słowa Pańskiego! Tak mówi Pan: Jutro o tej samej porze jedna sea najczystszej mąki będzie za jednego sykla, dwie sea jęczmienia też za jednego sykla – w bramie Samarii.

7,1. Zmiana cen. Sea to ok. 7,5, kwarty, co wystarczyłoby do przygotowania posiłku na cały tydzień dla jednego dorosłego, nadal utrzymywała się więc inflacja (zob. jednak komentarz do 2 Krl 6,25, by zaobserwować poprawę sytuacji). Informacje na temat cen pojawiają się również w literaturze babilońskiej. Podczas gdy w normalnych warunkach za 1 sykla można było nabyć ok. 100 kwart jęczmienia, tutaj kwota taka pozwała na zakup jedynie 15 kwart. Podczas oblężenia Babilonu przez Asurbanipala cena jęczmienia sięgnęła 1 sykla za 10 kwart. Do wyżywienia czteroosobowej rodziny potrzeba było około 4 kwart dziennie.

2 W odpowiedzi na to tarczownik, na którego ramieniu król się wspierał, rzekł do męża Bożego: Chociażby nawet Pan zrobił okna w niebiosach, czy mogłoby się spełnić to słowo? Odpowiedział [Elizeusz]: Ty ujrzysz to na własne oczy, lecz jeść z tego nie będziesz! Rdz 7,11; Rdz 8,2; Iz 24,18; Ml 3,10 2Krl 7,17

7,2. Tarczownik. Sądzi się, że hebrajski termin, który został tutaj użyty, oznacza trzeciego wojownika z załogi rydwanu, którego obowiązkiem było trzymanie tarczy chroniącej woźnicę i łucznika. Czasami słowo to jest stosowane w odniesieniu do wojownika nienależącego do oddziału rydwanów i oznacza giermka; niekiedy wskazuje również królewskiego adiutanta, wykonującego czynności administracyjne.

7,2. Pan zrobił okna w niebiosach. W tekście użyto poetyckiego określenia „okna w niebiosach”, by opisać „otwory”, przez które padał deszcz. Nie jest to opis naukowy, lecz oddający doznania obserwatora (odpowiadający naszemu stwierdzeniu, że słońce zachodzi). W kręgu kultury Bliskiego Wschodu fraza ta pojawia się jeszcze tylko w kananejskim micie o Baalu, budującym swój dom, gdzie „okno” jego domostwa opisano jako szczelinę w chmurach. Nawet tam nie ma ona jednak związku z deszczem. Tarczownik mówi w sposób ogólny o Bożym zaopatrzeniu, ponieważ w kontekście nie chodzi o wodę, lecz pokarm.

Odkrycie obozu opuszczonego przez Aramejczyków 2Krl 19,35-36

3 Czterech trędowatych znajdowało się u wejścia do bramy. Jeden do drugiego powiedział: Po co tutaj siedzimy, aż pomrzemy? Kpł 13,46

7,3. Trąd. Na temat chorobowych zmian skórnych określanych w przekładach mianem „trądu” zob. komentarz do 2 Krl 5,l. Ludzie żyjący na marginesie społeczeństwa posiadali mniejsze środki od mieszkańców miast.

4 Jeżeli powiemy: Chodźmy do miasta, a w mieście panuje głód, to tam umrzemy. A teraz – szybko – zbiegnijmy do obozu aramejskiego. Jeżeli nas pozostawią przy życiu, to będziemy żyli. Jeżeli zaś nas zabiją, to umrzemy. 5 Powstali zatem o zmierzchu, aby wejść do obozu aramejskiego. Dotarli aż do krańca obozu aramejskiego: a oto nie było tam nikogo. 

6 Pan bowiem sprawił, że w obozie aramejskim usłyszano turkot rydwanów, tętent koni i wrzawę ogromnego wojska, tak iż mówili, jeden do drugiego: Oto król izraelski najął przeciwko nam królów chittyckich i królów egipskich, aby ruszyli przeciwko nam. 2Krl 6,17

7,6 królów chittyckich i królów egipskich. W pierwszym wypadku chodzi o książąt północnej Syrii. Nie ma podstaw, aby poprawiać Micrajim (Egipt) na Mucri, zagadkowy kraj w Azji Mniejszej.

7,6. Wojska chetyckie i egipskie. Chetyci opuścili swoje ziemie ojczyste w Anatolii kilka wieków wcześniej i osiedlili się w rejonie położonym na północ od Aramu, skupieni wokół miast-państw Karkemisz i Karatepe. Możliwe, że nawet Chamat było w tym czasie nadal uważane za państwo Chetytów. Już wówczas państwa chetyckie miały za sobą wojny z Aramejczykami. Trudniejsza do wyjaśnienia jest wzmianka o Egipcie, ponieważ niewiele jest dowodów aktywności lub choćby zainteresowania ówczesnego Egiptu krajami Lewantu. Oprócz tego wzmianka o królach (liczba mnoga) Egiptu byłaby dziwaczna. Niektórzy badacze sugerowali, że uwaga ta (hebrajskie słowo msrym) nie odnosi się do Egiptu, lecz Musri (msry), chociaż nie ma zgody co do miejsca, w którym państwo to miałoby się znajdować. Wspomniane Musri należy uważać za to samo Musri, o którym wspomina się na inskrypcjach Salmanassara III pochodzących z tego okresu. Musri wymieniono wśród sprzymierzeńców z „ziemi Hatti”, którzy walczyli przeciwko Salmanassarowi III w 853 przed Chr., w bitwie pod Karkar (pojawiają się zaraz po królu Izraela Jehu na liście danin z Czarnej Steli Salmanassara III pochodzącej z 841 przed Chr.). Jeśli Musri oznacza Egipt, jak sądzi wielu badaczy, dowodzi to, że państwo egipskie było jednak aktywne w tym regionie. Jeśli zaś chodzi o państwo z północnej Syrii, pozostaje ono dla nas w dalszym ciągu nieznane. Niektórzy opowiadali się za tą możliwością, ponieważ Musri określono jako sąsiada Arpadu (położonego na północ od Aleppo w północnej Syrii) w aramejskim traktacie Sefire z VIII w. przed Chr. Inni sądzą, że Musri to raczej imię króla niż nazwa miejsca.

7 Powstali więc [Aramejczycy] i uciekli o zmierzchu, zostawiając swoje namioty, swoje konie, swoje osły, obóz jak stał i uciekli, aby ratować życie. 8 Owi trędowaci zaś dotarli aż do krańca obozu, weszli do jakiegoś namiotu, jedli i pili. Następnie wynieśli stamtąd srebro, złoto i ubrania, które poszli ukryć. Potem wrócili, weszli do innego namiotu, wynieśli stamtąd łup, który poszli ukryć. 9 Wtedy powiedział jeden do drugiego: Nie postępujemy właściwie. Dzień dzisiejszy jest dniem radosnej nowiny, a my milczymy. Jeżeli będziemy zwlekali aż do brzasku porannego, to spotka nas kara. Dalej, chodźmy teraz i zanieśmy wieść do pałacu królewskiego. 10 Poszli tam, zawołali na straże miasta i oznajmili im: Weszliśmy do obozu aramejskiego, lecz nie ma tam nikogo, nawet nie słychać żadnego głosu ludzkiego, tylko konie na uwięzi, osły na uwięzi i namioty, jak stały.

7,10. Straże miasta/odźwierni. Bramy otoczonego murami miasta zamykano na noc; były one oczywiście zaryglowane przez cały czas trwania oblężenia.

11 Strażnicy, nawołując się, zanieśli wieść do wnętrza pałacu królewskiego. 12 Król wstał w nocy i powiedział do sług swoich: Chcę wam wyjaśnić, co knują Aramejczycy przeciwko nam. Wiedzą, że głodujemy. Dlatego wyszli z obozu, aby się ukryć na polu, mówiąc: Kiedy wyjdą z miasta, pochwycimy ich żywcem i wtargniemy do miasta.13 Jeden ze sług jego odpowiedział: Niech wezmą pięć pozostałych koni; z tymi, które tutaj pozostały żywe, będzie tak, jak z całym mnóstwem Izraela, które ginie, poślijmy, a zobaczymy.

7,13 Można na ten zwiad poświęcić kilka koni, gdyż i tak padłyby z głodu. — Fragment wiersza między myślnikami w tekście hebr. jest pogmatwany i zawiera oczywiste powtórki. BJ: „będzie z nimi tak, jak z całością (oczywiście: „koni”), która zginęła”.

14 Wzięto więc dwa rydwany z końmi, które król wysłał za wojskiem aramejskim, polecając: Jedźcie i zbadajcie! 15 Ruszyli za nimi aż do Jordanu. Oto cała droga pełna była szat i broni, które Aramejczycy porzucili podczas swej ucieczki. Posłańcy wrócili i powiadomili króla.

7,15. Wycofanie się Aramejczyków. Przywódcy Samarii podejrzewali podstęp często stosowany w świecie starożytnym - zasadzkę, podczas której napastnicy pozorowali rezygnację z oblężenia i wycofanie się do domu. Być może najbardziej znanym przykładem takiego podstępu był zastosowany przez Greków podczas oblężenia Troi, w okresie toczącej się kilka wieków wcześniej wojny opisanej w Iliadzie. Uciekający Aramejczycy byli obserwowani aż do Jordanu, oddalonego od Samarii o ok. 64 km.

16 Wówczas lud wyszedł i złupił obóz aramejski. Wtedy jedna sea najczystszej mąki kosztowała jednego sykla, dwie sea jęczmienia też jednego sykla – według słowa Pańskiego. 17 Król rozkazał, żeby tarczownik, na którego ramieniu się wspierał, sprawował nadzór w bramie. Lecz tłum zadeptał go w bramie na śmierć, tak jak przepowiedział mąż Boży, który mówił w chwili przyjścia króla do niego. 

18 Kiedy bowiem mąż Boży powiedział do króla: Jutro o tej samej porze dwie sea jęczmienia będą za jednego sykla, a jedna sea najczystszej mąki za jednego sykla – w bramie Samarii, 2Krl 7,2

19 wówczas tarczownik odpowiedział mężowi Bożemu: Chociażby nawet Pan zrobił okna w niebiosach, czy mogłoby się spełnić to słowo? On zaś rzekł: Ty ujrzysz to na własne oczy, lecz jeść z tego nie będziesz. 20 I tak się z nim stało. Zadeptał go bowiem tłum w bramie na śmierć.

7,20 W. 17b-20 są prawdopodobnie dodatkiem, w którym powtarza się w. 1-2 oraz 17a.

2 Krl 8

Epilog dziejów Szunemitki

1 Elizeusz powiedział do kobiety, której syna wskrzesił: Wstań, idź razem z twoją rodziną, zamieszkaj na obczyźnie – tam, gdzie będziesz mogła – ponieważ Pan sprowadził głód. Idzie on już na kraj na okres siedmiu lat.

8,1-6 Epilog historii Szunemitki jest naturalną kontynuacją 4,37.

2 Kobieta wstała i spełniła to, co powiedział mąż Boży. Poszła ona razem ze swoją rodziną i żyła na obczyźnie w kraju Filistynów przez siedem lat.

8,2. Kraj Filistynów. Chociaż roczny poziom opadów w Samarii jest nieznacznie wyższy niż na południowych równinach przybrzeżnych (kraj Filistynów), aluwialna równina nadmorska jest w mniejszych stopniu uzależniona od opadów deszczu, logiczne było więc usiłowanie przetrwania suszy na tym terenie.

3 Po upływie siedmiu lat kobieta wróciła z kraju Filistynów i udała się do króla, błagając o zwrot jej domu i jej pola.

8,3 błagając o zwrot jej domu i jej pola. Dobra te przywłaszczyli sobie podczas jej nieobecności sąsiedzi lub dzierżawcy.

4 Król zaś – w czasie rozmowy z Gechazim, sługą męża Bożego – powiedział: Opowiedz mi wszystkie wielkie dzieła, których dokonał Elizeusz. 5 Podczas gdy Gechazi opowiadał królowi, jak prorok wskrzesił zmarłego, właśnie nadeszła kobieta, której syna wskrzesił, i odwołała się do króla w sprawie domu i pola. Wtedy Gechazi powiedział: Panie mój, królu, oto kobieta i oto jej syn, którego wskrzesił Elizeusz. 6 Król wypytał kobietę, a ona mu opowiedziała. Wtedy król przydzielił jej jednego dworzanina, nakazując: Przywróć jej całą posiadłość oraz wszystkie dochody z pola od dnia, odkąd opuściła kraj, aż do dzisiaj.

8,3-6. Konfiskata ziemi. Ziemia, która została porzucona, wracała zwykłe do królestwa do czasu zgłoszenia roszczeń do niej. To, że roszczenia składa tutaj kobieta, wskazuje, że straciła męża; w takiej sytuacji domagała się ziemi, działając w imieniu swojego syna, który był prawnym dziedzicem własności.

8,6. Dochody z pola. Zwykle nie można było liczyć na otrzymanie zaległych dochodów z pola za czas nieobecności. Kwotę tę uznawano za zapłatę dla tych, którzy troszczyli się o pole i pracowali na nim pod nieobecność właściciela.

Elizeusz i Chazael z Damaszku

7 Elizeusz przyszedł do Damaszku. Kiedy Ben-Hadad, król Aramu, chorował, oznajmiono mu: Mąż Boży przyszedł aż tutaj.

8,7 Tym razem Ben-Hadad II, jak w 1 Krl 20,1.

8,7. Damaszek. Odległość z Samarii do Damaszku wynosiła ok. 200 km; jej pokonanie pieszo wymagałoby nieco ponad tydzień. Na temat dodatkowych informacji dotyczących tego miejsca zob. komentarz do 2 Sm 8,5.

8,7. Ben-Hadad. Na temat trudności z identyfikacją władców noszących imię Ben-Hadad zob. komentarz do 2 Krl 6,24. Ponieważ wydarzenia te miały miejsce w okresie wstąpienia Chazaela na tron, był to przypuszczalnie 842 przed Chr. Z dokumentów Salmanassara wynika, że Chazael zamordował Hadadezera.

8 Wtedy król powiedział do Chazaela: Weź dar ze sobą, idź na spotkanie męża Bożego i przez niego wypytaj się Pana, czy wyzdrowieję z tej choroby. 2Krl 5; 2Krl 1,2

8,8 Przed bezprawnym objęciem tronu (w. 15) Chazael występuje jako jeden z urzędników Ben-Hadada.

8,8. Chazael. Wzmianki na temat Chazaela pojawiają się w dokumentach innego ówczesnego władcy, Salmanassara III, króla Asyrii, w których ukazano go jako uzurpatora. Chazael występuje też na kilku inskrypcjach aramejskich i asyryjskich. Po klęsce zachodniej koalicji, która stawiała czoło Salmanassarowi w bitwie pod Karkar, Chazael nie zmienił wrogiego nastawienia do Asyrii, przez wiele lata tocząc z nią zażarte boje i broniąc się w obleganym Damaszku (chociaż wcześniej zapłacił znaczny okup). Począwszy od 836 przed Chr., Salmanassar prowadził wojnę na innym froncie (głównie w Urartu), później zaś został zastąpiony na tronie przez słabych władców. Dzięki temu przez większą część swojego panowania Chazael mógł się skoncentrować na Izraelu. Na temat dodatkowych informacji dotyczących jego operacji wojennych przeciwko Izraelowi zob. komentarz do 2 Krl 10,32.

8,8. Radzenie się Jahwe. Chociaż Aramejczycy nie oddawali czci Jahwe, nie mogli zaprzeczyć Jego istnieniu i mocy. Politeistyczne religie starożytnego świata były systemem otwartym, w którym szanowano boską moc niezależnie od tego, jakie było jej źródło. Podobnym szacunkiem darzono proroków; nigdy nie rezygnowano też z radzenia się proroków w czasie choroby. Chociaż wydaje się, że mogło to urazić kapłanów związanych z kultem Baala (zob. komentarz do 2 Krl 1,2), ludzie byli zwykle gotowi podjąć takie ryzyko w celu zdobycia wyroczni boskiej.

9 Wyszedł więc Chazael mu na spotkanie, wziął ze sobą dary i wszelkie kosztowności z Damaszku, obładowując czterdzieści wielbłądów. Przyszedł i stanął przed nim, mówiąc: Twój syn, Ben-Hadad, król Aramu, posłał mnie do ciebie z pytaniem: Czy wyzdrowieję z tej choroby? 2Krl 6,21+

8,9. Dar. Podobnie jak w przypadku Naamana, dar Chazaela był ogromny. W starożytności dary składane bogom stanowiły często próbę manipulacji - zmierzały do powstania zobowiązań wobec ludzkich darczyńców. Ponieważ wierzono, że prorocy posiadają wpływ na bogów, których reprezentują, dar króla miał na celu uzyskanie pomyślnej wyroczni. Władca nie chciał sobie kupić fałszywej wyroczni, lecz pragnął uzyskać pełne mocy słowa prorockie, które spowodują, iż bogowie opowiedzą się po jego stronie.

10 Odpowiedział mu Elizeusz: Idź i powiedz mu: Będziesz żył na pewno. Lecz Pan objawił mi, że na pewno on umrze. 1Krl 19,15

8,10 Tłumaczenie tego wiersza opiera się na jednym ze znaczeń tzw. infinitivus absolutus, gdy zajmuje on miejsce przed czasownikiem. Podobną pozycję i znaczenie ma w Rdz 2,16 i gdzie indziej. W celu uwolnienia Elizeusza od zarzutu kłamstwa w tekście hebr. zamieniono zaimek „mu”, lô, na negację, lo’: „Idź i powiedz: nie wyzdrowiejesz”. W rzeczywistości Ben-Hadad jest tu nieważny, objawienie dotyczy przede wszystkim Chazaela, który zajmie jego miejsce. Elizeusz nie zachęca do morderstwa, on tylko przewiduje realizację zamiarów Bożych jako rzecz nieuchronną.

11 Następnie stężała mu twarz, zmieszał się mocno i zapłakał mąż Boży.

8,11 stężała mu twarz. Według tekstu hebr., gdzie wajjasem. BJ: „wzrok znieruchomiał”, wajjiszom, na zasadzie domysłu. — Są to fizyczne oznaki ekstazy.

12 A Chazael zapytał: Dlaczego pan mój płacze? Odpowiedział: Ponieważ wiem, co złego uczynisz synom Izraela: ich warownie zniszczysz ogniem, kwiat ich wojowników pozabijasz, ich drobne dzieci roztrzaskasz, a ich brzemiennym kobietom będziesz rozpruwał łona. 2Krl 15,16; Am 1,13

8,12. Sposób traktowania podbitych miast. Opisana tutaj taktyka była typowym sposobem postępowania, mającym na celu uniemożliwienie przyszłej rebelii. Spalenie umocnionych miast niweczyło wszelką nadzieję na ich wykorzystanie podczas ewentualnego powstania przeciwko okupantowi. Stracenie mężczyzn, dzieci, a nawet nienarodzonych, zmniejszało liczebność obecnej i przyszłej armii. W asyryjskich tekstach opisujących podboje wspomina się o paleniu młodych chłopców i dziewcząt. Wzmianki o „rozpruwanych” kobietach znajdujących się w zaawansowanej ciąży pojawiają się bardzo wcześnie. Zwyczaj ten przypisywano asyryjskiemu królowi Tiglat-Pileserowi I (ok. 1100 przed Chr.) w hymnie sławiącym jego podboje. Na marginesie wspomina się o tym w lamentacjach neobabilońskich.

13 Wtedy Chazael zawołał: Czymże jest twój sługa, ten pies, żeby miał wykonać tę wielką zapowiedź? Elizeusz odpowiedział: Pan objawił mi, że będziesz królem Aramu.

8,13 pies. Tutaj zwyczajny wyraz pokory (por. 1 Sm 24,15; 2 Sm 9,8): Chazael dziwi się chwalebnemu przeznaczeniu, które mu przepowiedziano.

8,13. Pies. W starożytności psy były ogólnie uważane za szkodniki, dlatego porównanie się do nich powszechnie odczytywano jako wyraz pokory lub samoponiżenia. Podobne przykłady znaleźć można w listach z Lakisz i listach z Amarna.

14 Oddalił się więc Chazael od Elizeusza i poszedł do swego pana, który go zapytał: Co ci zapowiedział Elizeusz? A on odrzekł: Zapowiedział mi, że na pewno będziesz żył. 15 Następnego dnia Chazael wziął nakrycie, zamoczył w wodzie i rozciągnął na jego twarzy, tak iż on umarł. Chazael zaś w jego miejsce został królem.

8,15 Chazael wziął nakrycie. BJ wiernie za oryginałem hebr., pozostawiając w zawieszeniu identyfikację podmiotu zdania (jest nim zaimek „on”): „Następnego dnia wziął nakrycie, zamoczył i rozciągnął na (jego? swojej?) twarzy”. To niewątpliwie Chazael uśmierca Ben-Hadada, a nie ten ostatni sam sobie zadaje śmierć.

Joram panuje w Judzie (848-841)

16 W piątym roku [panowania] Jorama, syna Achaba, króla izraelskiego, a Jozafat był królem Judy, Joram, syn Jozafata, został królem judzkim. 2Krn 21,5-7

8,16 Według przekładów starożytnych. Fragment w nawiasie jest dodatkiem w tekście hebr.

8,16-24. JORAM, KRÓL JUDY. Na temat informacji dotyczących tej części księgi zob. komentarz do 2 Krn 21.

17 W chwili objęcia rządów miał trzydzieści dwa lata i królował osiem lat w Jerozolimie. 18 Kroczył on drogą królów izraelskich, podobnie jak czynił ród Achaba, ponieważ córka Achaba była jego żoną. Czynił on to, co jest złe w oczach Pana.

8,18 córka. Według tekstu hebr., gdzie bat. BJ: „z domu”, mibbet, na zasadzie domysłu. — Chodzi tu o Atalię (por. rozdz. 11), która była albo córką Omriego i siostrą Achaba (por. w. 26 i 2 Krn 22,2), albo córką Achaba (tu (tekst hebr.) i 2 Krn 21,6). Chronologia sugeruje pierwsze z tych rozwiązań.

19 Jednakże Pan nie chciał zniszczyć Judy ze względu na swego sługę, Dawida, tak jak mu obiecał, iż da mu przed sobą płomyk na zawsze. 2Sm 7,11-16+ 1Krl 11,36+ 2Krn 21,8-10

8,19 przed sobą. Według 1 Krl 11,36. Tekst hebr.: „jego synom”.

20 Za jego czasów Edom wyrwał się spod władzy Judy i wybrał sobie króla.

8,20 Edom. Por. Lb 20,23+. Za czasów Jozafata (1 Krl 22,48) i jeszcze na początku panowania Jorama (3,9) był on lennym królestwem Judy.

21 Wtedy Joram ze wszystkimi rydwanami przeszedł do Sair. Kiedy powstał w nocy [do natarcia], przebił się przez Edomitów, którzy okrążyli jego oraz dowódców rydwanów. Lud zaś uciekł do swoich namiotów.

8,21 Sair to nieznana miejscowość w Transjordanii. Dalszy ciąg tekstu hebr. jest obcięty. Zapewne usiłowano wymazać z pamięci jakąś klęskę. Podobnie w w. 22.

22 Edom zatem wyrwał się spod władzy Judy aż do dnia dzisiejszego. W tym samym czasie wyrwała się także Libna.

8,22 Miasto Libna przeszło wtedy w ręce Filistynów.

23 A czyż pozostałe dzieje Jorama i wszystkie jego czyny nie są opisane w Księdze Kronik Królów Judy? 

24 I spoczął Joram ze swymi przodkami, i pochowano go obok przodków w Mieście Dawidowym, syn zaś jego, Ochozjasz, został w jego miejsce królem. 2Krn 21,20

Ochozjasz panuje w Judzie (841) 2Krn 22,1-6

25 W dwunastym roku [panowania] Jorama, syna Achaba, króla Izraela – Ochozjasz, syn Jorama, został królem Judy.

8,25-29.OCHOZJASZ, KRÓL JUDY. Na temat informacji dotyczących tej części księgi zob. komentarz do 2 Krn 22.

26 W chwili objęcia władzy Ochozjasz miał dwadzieścia dwa lata i królował jeden rok w Jerozolimie. Jego matka miała na imię Atalia i była córką Omriego, króla izraelskiego. 

27 Kroczył on drogą rodu Achaba i czynił to, co jest złe w oczach Pańskich, tak jak ród Achaba, ponieważ był spowinowacony z rodem Achaba. 1Krl 22,3-4; 2Krl 9,14-15

28 Ochozjasz wyruszył z Joramem, synem Achaba, na wojnę przeciw Chazaelowi, królowi Aramu, w Ramot w Gileadzies. Lecz Aramejczycy zranili Jorama. 29 Zatem król Joram wycofał się do Jizreel, aby leczyć się z ran, które mu zadali Aramejczycy w Ramot, kiedy walczył przeciw Chazaelowi, królowi Aramu. Wtedy Ochozjasz, syn Jorama, król judzki, przyszedł odwiedzić Jorama, syna Achaba, w Jizreel, ponieważ był on chory.

2 Krl 9

DZIEJE JEHU

Uczeń Elizeusza namaszcza Jehu na króla

1 Prorok Elizeusz wezwał jednego z synów prorockich i powiedział mu: Przepasz biodra, weź ze sobą to naczyńko z oliwą i idź do Ramot w Gileadzie.

9,1. Namaszczanie królów. Zwyczaj namaszczania królów był praktyką stosowaną powszechnie w pewnych częściach Bliskiego Wschodu. Egipcjanie i Chetyci wierzyli, że namaszczenie chroni człowieka przed mocą bóstw podziemnego świata. Źródła chetyckie zawierają wiele informacji na temat uroczystości koronacyjnych. Nie ma dowodów na to, że namaszczenia udzielano królom Mezopotamii. W Egipcie nie namaszczano faraonów, ci namaszczali jednak swoich urzędników i wasali. Namaszczenie udzielone przez faraona czyniło ich jego poddanymi i otaczało opieką egipskiego władcy. W listach z Amarna pojawia się wzmianka o namaszczeniu króla Nuhasse (państwa, które leżało na obszarze współczesnej Syrii) przez faraona. Przykłady te pasują do obrazu namaszczenia Jehu, które miało mu zapewnić wsparcie proroków, a więc także Jahwe. Namaszczenie Dawida przez lud w 2 Sm 2,4 sugerowało jakąś formę umowy między Dawidem a Izraelitami, nad którymi miał panować. W Nuzi osoby zawierające umowę handlową udzielały sobie wzajemnie namaszczenia oliwą. W Egipcie namaszczenie oliwą było elementem uroczystości weselnych. W kręgu kulturowym Izraela namaszczenie było znakiem wybrania i często ściśle wiązało się z udzieleniem Ducha. Oprócz tego, w całym świecie starożytnym namaszczenie symbolizowało awans społeczny i prawny. W obrzędzie namaszczenia króla może być obecne wyobrażenie ochrony i zmiany pozycji społecznej - obrzęd ten ubezpieczał władcę zasiadającego na tronie i łączył go ze sferą boską.

9,1. Ramot w Gileadzie. Do tej pory nie udało się w sposób pewny ustalić położenia Ramot w Gileadzie, większość badaczy wskazuje jednak na Tell Ramii z powodu jego wielkości, położenia i dużej ilości ceramiki z okresu żelaza. Nie prowadzono tam jednak rozleglejszych prac archeologicznych. Jeśli hipoteza ta jest prawdziwa, Ramot w Gileadzie znajdowało się przy Drodze Królewskiej, w miejscu gdzie droga południowa wiodąca z Damaszku skręcała na zachód i przecinała Jordan w pobliżu Bet-Szean, wkraczając następnie do doliny Jizreel, by połączyć się z głównym szlakiem zwanym Drogą Pnia (zob. wstawkę na temat starożytnych szlaków handlowych w komentarzu do Rdz 38).

2 Przyszedłszy tam, rozejrzyj się za Jehu, synem Jozafata, syna Nimsziego. Wejdź i nakłoń go, by podniósł się z grona swoich towarzyszy i zaprowadź go do najskrytszej izby. 

3 Wtedy weźmiesz naczyńko z oliwą i wylejesz ją na jego głowę, mówiąc: Tak mówi Pan: Namaściłem cię na króla nad Izraelem. Następnie otworzysz drzwi i uciekniesz bezzwłocznie. 1Krl 19,16

4 Młodzieniec więc, młody prorok, udał się do Ramot w Gileadzie.

9,4 (młody prorok). Za tekstem hebr. W BJ pominięte jako glosa.

5 Kiedy przyszedł, oto dowódcy wojska siedzieli razem. A on powiedział: Mam ci powiedzieć słowo, wodzu! Jehu zapytał: Komu spośród nas wszystkich? Odpowiedział: Tobie, wodzu! 1Krl 16,4; 1Krl 16,13; 1Krl 19,10; 1Krl 21

6 Wtedy Jehu podniósł się i wszedł do domu. Tamten zaś wylał mu na głowę oliwę, mówiąc do niego: Tak mówi Pan, Bóg Izraela: Namaściłem cię na króla nad ludem Pańskim, nad Izraelem. 7 Wytracisz ród Achaba, twego władcy, a ja pomszczę krew sług moich, proroków, i krew wszystkich sług Pańskich na Izebel.

9,7 pomszczę... 8 Zginie cała rodzina. Według tekstu hebr. W BJ: „pomszczę... 8 i na całej rodzinie”, za grec.

8 Zginie cała rodzina Achaba. Wytępię Achabowi nawet malca, niewolnika i wolnego w Izraelu. 1Krl 21,21-24

9 I postąpię z rodziną Achaba jak z rodziną Jeroboama, syna Nebata, i jak z domem Baszy, syna Achiasza. 1Krl 14,10-11; 1Krl 16,3-4

10 Izebel zaś pożrą psy na polu Jizreel, a nikt [jej] nie pochowa. Następnie otworzył drzwi i uciekł.

9,10 W. 7-10a zostały dodane przez autora Krl: w pierwotnej opowieści młodzieniec zgodnie z rozkazem Elizeusza musiał uciekać zaraz po namaszczeniu (w. 3).

9,6-10. Prorocy i inspirowane zamachy stanu. W południowym królestwie Judy sprawa sukcesji na tronie została w trwały sposób rozwiązana przez przymierze zawarte z linią Dawida. W Królestwie Północnym kolejni władcy wskazywani byli przez przepowiednię prorocką (1 Krl 11,29-39), jednak bez żadnej gwarancji sukcesji dynastycznej. Każda z głównych dynastii (Jeroboama, Baszy, Omriego, Jehu) powstawała i upadała zależnie od prorockiej przepowiedni. Czasami król wyznaczony przez proroctwo gotów był czekać na właściwy czas (Jeroboam), czasami, jak tym razem, przepowiednia prorocka prowadziła do zamachu stanu. Na Bliskim Wschodzie kapłani często odgrywali ważną rolę polityczną, nigdzie jednak prorocy nie byli kreatorami królów, tak jak to miało miejsce w Izraelu. Mimo to starożytni wierzyli, że prorocy nie tylko zwiastują przesłanie bogów, lecz, czyniąc to, inicjują ich działanie. Asyryjski król Assarhaddon pouczał swych wasali, by przekazywali mu doniesienia o wszelkich niestosownych lub negatywnych wypowiedziach, szczególnie imiona proroków, ekstatyków i wyjaśniaczy snów. Nic więc dziwnego, że prorok negatywnie nastawiony wobec władcy musiał się znajdować pod kontrolą, by nie spowodować szkód. Staje się też zrozumiałe, dlaczego król mógł pragnąć uwięzienia proroka - słowa mogły doprowadzić do wybuchu powstania lub zagłady królewskiego domu.

Jehu, obwołany królem, przygotowuje zamach stanu

11 Jehu wyszedł do sług swego władcy, którzy go zapytali: Czy wszystko idzie dobrze? Po co ten szaleniec przyszedł do ciebie? Odpowiedział im: Wy znacie człowieka i jego gadaninę.

9,11 zapytali. Według przekładów starożytnych. W tekście hebr. 1. poj.

— ten szaleniec. Tak lud odnosił się do proroków (Jr 29,26; Oz 9,7). Termin ten w żadnym wypadku nie jest pogardliwy, zawiera jednak w sobie odcień szyderstwa; odpowiedź Jehu będzie utrzymana w takim samym tonie.

12 Lecz oni powiedzieli: Kłamstwo! Opowiedz, proszę, nam! Wtedy rzekł: Tak a tak powiedział do mnie: Tak mówi Pan: Namaściłem cię na króla Izraela. 13 Wtedy pośpiesznie zdjęli swoje okrycia, rozesłali je pod jego stopami, na samych stopniach, zatrąbili i ogłosili: Jehu jest królem!

9,13 zdjęli swoje okrycia, rozesłali je pod jego stopami. W podobny sposób tłum odda honory królewskie Jezusowi (Mt 21,8p).

14 Jehu, syn Jozafata, syna Nimsziego, uknuł spisek przeciw Joramowi. Otóż Joram wraz z całym Izraelem strzegł Ramot w Gileadzie przed Chazaelem, królem Aramu. 1Krl 22,3

9,14 strzegł Ramot w Gileadzie. Miasto zatem zostało odzyskane przez Izraelitów; Syryjczycy usiłowali zdobyć je na nowo.

9,14. Bitwa w okolicach Ramot w Gileadzie. Kolejność opisanych tutaj wydarzeń jest bardzo skomplikowana, był to bowiem rok 841, ten sam, w którym król Asyrii Salmanassar III najechał Aram i stoczył wiele bitew z Chazaelem. Z dokumentów Salmanassara wynika, że Chazael przegrał bitwę u stóp góry Hermon, po czym zdołał się wycofać do Damaszku, w którym był bezskutecznie oblegany. Po zaniechaniu oblężenia Damaszku Salmanassar wywarł swój gniew na obszarze Hauranu, na wschód od Ramot w Gileadzie. Stamtąd pomaszerował ku górze Karmel, u której stóp odebrał daninę od Jehu. Droga z Hauranu do góry Karmel musiała wieść doliną Jizreel. Jeśli wszystkie te wydarzenia mają do siebie pasować, można się domyślać, że Aram wyruszył na wojnę przeciwko Ramot w Gileadzie wczesną wiosną. Napotkał tam na połączone siły Judy i Izraela. Salmanassar wyruszał zwykle na swoje kampanie wojenne około pierwszego maja. Ponieważ z Asyrii do Damaszku było ok. 880 km, jego wojska przybyły na miejsce około połowy czerwca. Gdy tylko do Chazaela dotarły wieści o zbliżaniu się Salmanassara, udał się na północ i wydał bitwę wojskom asyryjskim u stóp góry Hermon. Jehu, znajdujący się wówczas w Ramot w Gileadzie, również otrzymał wieści o ruchach Asyryjczyków i stanął wobec pytania o politykę, którą w tej sytuacji powinien obrać Izrael. Zebrawszy wsparcie od stronnictwa przychylnego Asyryjczykom i przyjmując namaszczenie prorockie, Jehu rozpoczął zamach stanu. W okresie gdy Salmanassar prowadził bezskuteczne oblężenie Damaszku i pustoszył okolicę Hauranu, Jehu mordował członków domu Achaba oraz czcicieli Baala. Kiedy umocnił swoją władzę, umożliwił Salmanassarowi przejście przez dolinę Jordanu i zapłacił mu daninę u podnóża góry Karmel.

15 Jednakże król Joram wycofał się do Jizreel, aby leczyć się z ran, które mu zadali Aramejczycy, gdy walczył przeciw Chazaelowi, królowi Aramu. Jehu powiedział: Jeżeli taki jest wasz zamiar, niech nie wyjdzie z miasta zbieg, aby zanieść wieść do Jizreel. 16 Następnie Jehu wsiadł na rydwan i wyruszył do Jizreel, ponieważ Joram tam leżał chory. A Ochozjasz, król judzki, przybył odwiedzić Jorama.

9,14-16. Podróż z Ramot w Gileadzie do Jizreel. Odległość z Ramot w Gileadzie do Jizreel wynosi ok. 72 Krn. Jizreel było miastem położonym u południowo-wschodniego wejścia do doliny Jizreel, pomiędzy górą More a górą Gilboa. Tam właśnie Ach ab wzniósł sobie zimową stolicę. Podczas prac archeologicznych prowadzonych w tym rejonie odsłonięto ruiny dużego pałacu królewskiego z tego okresu, zajmującego znaczną część wzgórza (zob. komentarz do 2 Krl 9,30).

17 Kiedy stojący na czatach na wieży w Jizreel ujrzał zdążający orszak Jehu, zawołał: Widzę orszak! Joram zaś rozkazał: Weź jeźdźca, poślij naprzeciw nich i niech zapyta, czy [to oznacza] pokój?

9,17 Król nie przeczuwa początkowo żadnej zdrady, niepokoi się jednak, że z Ramot mogą nadejść złe wieści.

18 Więc jeździec na koniu ruszył naprzeciw Jehu i powiedział: Tak mówi król: Czy [to oznacza] pokój? Odpowiedział Jehu: Co ciebie obchodzi pokój? Jedź za mną! Stojący zaś na czatach oznajmił: Posłaniec przybył do nich, lecz nie wraca. 19 Wysłał więc król drugiego jeźdźca na koniu, który podjechał do nich i powiedział: Tak mówi król: Czy to oznacza pokój? Odpowiedział Jehu: Co ciebie obchodzi pokój? Jedź za mną! 20 Stojący zaś na czatach oznajmił: Dotarł aż do nich, lecz nie wraca. A sposób jazdy tamtego jest podobny do jeżdżenia Jehu, syna Nimsziego, ponieważ jeździ szaleńczo.

9,17-20. Wysłanie poselstwa naprzeciw zbliżającym się wojskom. Szybkie zbliżanie się małego oddziału rydwanów mogło oznaczać tylko kilka rzeczy - żadna z nich nie była jednak dobra. Wojownicy ci mogli uciekać przed wrogiem lub przybywać w złych zamiarach. Jeździec mógł być posłańcem z wiadomościami dla króla lub negocjatorem. Najbardziej niezwykłe było to, że mimo niepewnej sytuacji, królowie (najwyraźniej bez osłony straży przybocznej) wyszli na spotkanie Jehu (w. 21), narażając się w ten sposób na niebezpieczeństwo.

21 Wtedy Joram kazał zaprzęgać. Zaprzężono więc jego rydwan. Zatem Joram, król izraelski, i Ochozjasz, król judzki – każdy na swoim rydwanie – wyruszyli naprzeciw Jehu; spotkali go na polu Nabota z Jizreel. 2Krn 22,7-8

9,21. Nabot. Na temat informacji dotyczących tła wydarzeń związanych z postacią Nabota zob. komentarz do 1 Krl 21.

Śmierć Jorama

22 Kiedy Joram ujrzał Jehu, zapytał: Czy [to oznacza] pokój, Jehu? Ten zaś odpowiedział: Jaki pokój? Gdy jeszcze trwają czyny nierządne twojej matki, Izebel, i liczne jej czary!

9,22 czyny nierządne. W sensie metaforycznym — uprawiania kultu fałszywych bogów, podobnie jak w Prorokach, z możliwą aluzją do prostytucji sakralnej (por. Pwt 23,19+), owej skazy religii fenickiej.

9,22. Bałwochwalstwo i czary. Podobne oskarżenie podano jako przyczynę obalenia królowej matki już w połowie II tysiąclecia przed Chr., kiedy to król Chetytów, Murszili II, przeciwstawił się ostatniej babilońskiej żonie swojego ojca pod pretekstem, że uprawia ona czary. Należy pamiętać, że obydwu królów łączyło pokrewieństwo z Izebel, która była matką Jorama i babką Ochozjasza.

23 Wtedy Joram zawrócił i rzucił się do ucieczki, wołając do Ochozjasza: Zdrada, Ochozjaszu! 24 Lecz Jehu chwycił za łuk i trafił Jorama między ramiona, tak iż strzała przeszyła jego serce, a on opadł na swój rydwan. 

25 Wtedy [Jehu] rzekł do Bidkara, swego tarczownika: Zabierz go i rzuć na rolę Nabota z Jizreel. Bo przypomnij sobie: ja i ty jechaliśmy konno we dwóch za jego ojcem, Achabem, kiedy Pan wypowiedział przeciw niemu ten wyrok: 1Krl 21

26 Naprawdę, widziałem wczoraj wieczorem krew Nabota i krew synów jego – wyrocznia Pana. I odpłacę tobie na tym polu – wyrocznia Pana. Teraz więc zabierz go i rzuć na pole – według słowa Pańskiego. 1Krl 21,19

Śmierć Ochozjasza 2Krn 22,8-9

27 Kiedy Ochozjasz, król judzki, zobaczył to, uciekł drogą w stronę Bet-Haggan. Lecz Jehu ścigał go i rozkazał: Także jego zabijcie! Zranili go więc na jego rydwanie u podejścia do Gur, które leży w pobliżu Jibleam. A on uciekał dalej do Megiddo, gdzie umarł.

9,27 Zranili. Według przekładu syr. W tekście hebr. pominięte.

9,27. Bet-Haggan/Jibleam/Megiddo. Ochozjasz wybrał drogę biegnącą na południe od Jizereel. Prowadziła ona do domu (Judy), lecz również do stolicy północnego państwa, Samarii, gdzie Ochozjasz spodziewał się znaleźć schronienie. Droga południowa okrąża południowy skraj doliny Jizreel, biegnąc u podnóży gór Gilboa. Bet-Haggan leży w miejscu, gdzie droga wznosi się z doliny na równinę Dotan, następnie zaś zakręca w stronę wzgórz Samarii. Jibleam znajdowało się w najwyższym punkcie wzniesienia, na północnym krańcu równiny. Leżało w odległości niemal 16 km od Jizreel. W poruszającym się z pełną prędkością rydwanie odległość tę można było pokonać w mniej niż pół godziny. Ochozjasz nadal znajdowałby się jednak w odległości 24 km od Samarii. Gdy podjął decyzję, by ruszyć do Megiddo, musiał zawrócić na północny zachód; do Megiddo było jedynie 19,5 km. Ranny król mógł tam znaleźć schronienie. Droga ta była łatwiejsza, biegła przez równinę, wzdłuż południowo-zachodniego krańca doliny Jizreel. Bet-Haggan (współczesne Dżenin) pojawia się w egipskich tekstach złorzeczących oraz w listach z Amarny, gdzie nosi nazwę Gina. W rejonie tym znajduje się tell, w którym odnaleziono fragmenty ceramiczne z okresu żelaza. Jibleam figuruje w rocznikach faraona Totmesa III i jest utożsamiane z Chirbet Belama. W żadnym z tych miejsc nie prowadzono prac wykopaliskowych.

28 Słudzy jego przewieźli go do Jerozolimy i pochowali w grobie jego, razem z przodkami, w Mieście Dawidowym.

9,28 razem z przodkami. Według tekstu hebr. W BJ pominięte za grec.

29 W jedenastym roku panowania Jorama, syna Achaba, Ochozjasz został królem judzkim.

Śmierć Izebeli

30 Kiedy Jehu wszedł do Jizreel, a Izebel się o tym dowiedziała, poczerniła sobie powieki, ustroiła głowę i wyglądała z góry przez okno.

9,30. Czyny Izebel. W świecie starożytnym sproszkowane czernidło do powiek (galena [siarczek ołowiu] lub stybnit [antymonit, trójsiarczek antymonu)), zmieszane z oliwą lub wodą, służyło do makijażu oczu podkreślającego ich kontur o kształcie migdała. Strojenie głowy mogło obejmować skraplanie włosów wonnościami, farbowanie włosów lub splatanie warkoczy. Izebel starała się wyglądać atrakcyjnie pod każdym względem: fizycznym, społecznym i politycznym. Istnieje znany starożytny motyw kobiety wyglądającej przez okno, którego klasycznym przykładem są rzeźby z kości słoniowej znalezione w Nimrud, Samarii i Arslan Tasz (niewiasta nosi tam na głowie egipską perukę). W literaturze starożytnej ukazano kobietę w oknie, wpatrującą się w dal, czekającą wieści o mężu lub synu, którzy poszli na wojnę (zob. komentarz do Sdz 5,28). W przeciwieństwie do obrazów literackich rzeźby z kości słoniowej, zdaniem badaczy, często przedstawiają nierządnice (być może ma to związek z kultem Asztarte). Wzmianka ta może być więc subtelnym przypomnieniem o kulcie Asztarte, wspieranym przez Izebel (należy zwrócić uwagę na oskarżenia, które Jehu wysuwa pod jej adresem w w. 22).

9,30. Pałac Izebel. Ruiny pałacu Izebel odkryto we wczesnych latach 90. XX w. Zbudowana na planie prostokąta budowla była otoczona murem kazamatowym z narożnymi wieżami. Do środka wiodła sześciokomorowa brama, mury otaczała fosa oraz ziemny nasyp. Fosa była dołem wykopanym aż do skalnego podłoża, o przeciętnej głębokości 6 m. W Palestynie budowano suche fosy, które miały zapobiegać drążeniu podkopów pod murami. Jizreel znajdowało się w odległości ok. 37 km od Samarii.

31 Gdy Jehu wchodził przez bramę, zawołała: Czy dobrze ci się wiedzie, Zimri, zabójco swego pana? 1Krl 16,9-18

9,31 Sarkastyczna aluzja do Zimriego, który zabił Elę, króla izraelskiego, i sam panował tylko przez osiem dni.

9,31. Nazwanie Jehu przydomkiem „Zimri”. Dynastia Omriego, do której należał Achab i Izebel, przejęła władzę z rąk uzurpatora Zimriego (zob.1 Krl 16). Nawiązując do tego incydentu, Izebel może ostrzegać Jehu, że jego zamach stanu nie musi się zakończyć bezpiecznym panowaniem, oraz że on sam może zostać w podobny sposób obalony. Jej pytanie („Czy zapanował pokój?” [BT: „Czy dobrze ci się powodzi?”]) sugeruje nie tylko chęć negocjacji, lecz również chęć dowiedzenia się, czy naprawdę wierzy, że wymordowanie członków domu Achaba zapewni pokój krajowi lub jemu samemu. Innym rozwiązaniem było sprzymierzenie się z Izebel i osiągnięcie przez to pewnych korzyści, wynikających z ciągłości władzy. Jeśli jej wygląd miał być dla Jehu pokusą, mogła dawać do zrozumienia, aby przejął harem dawnego władcy i w ten sposób nadał prawomocność swojej władzy (na temat tej praktyki zob. komentarz do 2 Sm 3,7). Utrata haremu na rzecz innego pretendenta do tronu została opisana w rocznikach Sennacheryba jako znak odsunięcia od władzy.

32 On zaś podniósł głowę w stronę okna i zawołał: Kto jest ze mną? Kto? I spojrzeli ku niemu z góry dwaj lub trzej eunuchowie.

9,32. Eunuchowie. Eunuchowie byli królewskimi urzędnikami, którym powierzono pieczę nad haremem władcy. Jako kastraci nie stwarzali oni zagrożenia dla kobiet znajdujących się w haremie, nie mogli mieć też z nimi potomstwa, które można by wziąć błędnie za królewskich dziedziców. Należy zauważyć, że hebrajskie słowo, którego użyto tutaj na oznaczenie eunuchów, nie musiało być stosowane jedynie w odniesieniu do nich - niektórzy badacze sądzą, że oznacza ono szerszą grupę urzędników królewskich. Jednak w tym kontekście wydaje się logiczne, że królowej towarzyszyli dworzanie strzegący haremu.

33 Wtedy rozkazał: Wyrzućcie ją! I wyrzucili ją, a jej krew obryzgała mur i konie, które ją roztratowały. 34 Następnie wszedł, a kiedy najadł się i napił, powiedział: Zajmijcie się tą przeklętą i pochowajcie ją, ponieważ jest córką króla. 35 Wyszli, aby ją pogrzebać, lecz znaleźli po niej tylko czaszkę, nogi i dłonie. 

36 Kiedy wrócili i oznajmili mu, powiedział: Oto słowo Pana, które wypowiedział przez sługę swego, Eliasza z Tiszbe: Na polu Jizreel psy będą żarły ciało Izebel. 2Krl 9,10; 1Krl 21,23

9,36. Pożarta przez psy. Asyryjczycy mieli zwyczaj (szczególnie za panowania Asurbanipala) pozostawiania ciał zabitych wrogów na ulicach, by zostały pożarte przez psy (także przez świnie, szakale i ptaki). Znany jest przypadek, w którym ciała zabitych zostały poćwiartowane i rzucone na pożarcie psom. Przekleństwa ze starożytnych traktatów przepowiadają taki los buntownikom. Celem owej nikczemności było zwykle uniemożliwienie przeprowadzenia właściwego pogrzebu, co skazywało zmarłego na wieczną tułaczkę, zamiast doświadczania spokoju w życiu pośmiertnym. Być może najbardziej interesujący jest pod tym względem akadyjski tekst ze zbioru zaklęć Maklu, który rzuca na czarowników (zob. w. 22) przekleństwo, by ich ciało zostało rozerwane na strzępy przez psy. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 1 Krl 16,4.

37 A trup Izebel będzie jak gnój na polu w obrębie Jizreel, tak że nie będzie można powiedzieć: To jest Izebel. Jr 8,2

9,37 w obrębie Jizreel. Tak tekst hebr. W BJ pominięte jako glosa za częścią rkpsów grec.

2 Krl 10

Zagłada rodziny królewskiej Izraela Sdz 9,5; 1Krl 15,29; 1Krl 16,11; 2Krl 11,1

1 W Samarii było siedemdziesięciu synów Achaba. Jehu napisał list i wysłał go do Samarii, do przywódców miasta, do starszyzny i do opiekunów dzieci Achaba – list następującej treści:

10,1 siedemdziesięciu synów. Jest to tradycyjna liczba określająca całość czyjegoś potomstwa (Rdz 46,27; Sdz 8,30; 9,2; 12,14). Chodzi o synów i wnuków Achaba, ale przede wszystkim o synów Jorama.

— do przywódców miasta. Za grec. według recenzji Lucjana. Tekst hebr.: „do przywódców Jizreel”.

— dzieci Achaba. Za grec. według recenzji Lucjana. Tekst hebr.: „Achaba”.

10,1. Jizreel. Zob. komentarz do 2 Krl 9,14-16.

2 Teraz, gdy dotrze do was to pismo, macie ze sobą synów pana waszego, macie rydwany i konie, miasto warowne oraz broń. 3 Rozpatrzcie więc, kto z synów pana waszego jest najlepszy i najodpowiedniejszy, posadźcie go na tronie jego ojca i bijcie się o dom pana waszego! 4 Ogarnęła ich bardzo wielka trwoga i powiedzieli: Oto dwaj królowie mu się nie oparli, a jakże my się oprzemy? 5 Wtedy zarządca pałacu, zarządca miasta, starszyzna i wychowawcy przekazali Jehu tę odpowiedź: Jesteśmy twoimi sługami. Wszystko, cokolwiek nam rozkażesz, wypełnimy. Nikogo nie wybierzemy na króla. Czyń, co jest słuszne w twoich oczach. 6 Jehu napisał do nich drugi list tej treści: Jeżeli jesteście ze mną i słuchacie mego rozkazu, weźcie głowy synów waszego pana i przyjdźcie do mnie jutro o tym samym czasie do Jizreel! A synowie króla, siedemdziesięciu ludzi, przebywali u znakomitych obywateli miasta, którzy ich wychowywali.

10,6 weźcie głowy synów. BJ: „weźcie przełożonych nad domownikami”. Hebr. rosz znaczy zarówno „głowa”, jak i „przełożony”. Tę dwuznaczność, być może zamierzoną przez Jehu, odbiorcy jego listu zrozumieli w najbardziej brutalny sposób (w. 7), na nich zatem spada teraz cała odpowiedzialność (w. 9).

10,6. Wymazanie linii poprzednika. Pozostawienie przy życiu jakichkolwiek członków rodziny władcy siłą usuniętego z tronu stwarzało zagrożenie wojną domową. Krewni byli zobowiązani pod groźbą utraty honoru do wywarcia krwawej zemsty, z pewnością znaleźliby też ludzi gotowych ich poprzeć w walce o odzyskanie tronu. Takie unicestwianie rodu panującego było praktyką powszechnie stosowaną na Bliskim Wschodzie.

7 Skoro tylko list ten przyszedł do nich, wzięli synów króla, zamordowali wszystkich siedemdziesięciu, głowy ich włożyli do koszów i posłali do niego, do Jizreel. 8 Posłaniec przyszedł oznajmić mu: Przyniesiono głowy synów króla. On zaś powiedział: Ułóżcie je w dwa stosy u wejścia do bramy, aż do rana!

10,7-8. Głowy w koszu. Asyryjczycy wprowadzili zwyczaj układania kopców z głów wrogów, poległych podczas bitwy lub tych, których ukarano za bunt. Stosy takie umieszczano zwykle na zewnątrz bram miejskich jako ostrzeżenie dla mieszkańców, że nieposłuszeństwo spotka się z surową karą.

9 Rano zaś wyszedł i stojąc, przemówił do całego ludu: Jesteście bez winy. Oto ja uknułem spisek przeciwko panu mojemu i zabiłem go. Lecz kto zabił tych wszystkich? 1Krl 21,21-24

10 Zrozumiejcie nareszcie, że nic ze słowa Pana, które On wypowiedział przeciw domowi Achaba, nie przepadnie. Pan wykonał to, co powiedział przez sługę swego, Eliasza. 11 I Jehu pozabijał wszystkich pozostałych z rodziny Achaba w Jizreel, wszystkich jego możnych, zaufanych i kapłanów, tak iż nikomu z nich nie pozwolił umknąć.

10,11. Zbiorowa egzekucja. Hebrajskie słowo, które przełożono jako „zaufani”, w źródłach akadyjskich i ugaryckich jest terminem oznaczającym członków królewskiego dworu wspieranych przez władcę. Byli to członkowie straży królewskiej, przypuszczalnie cudzoziemskiego pochodzenia, posiadający przywileje przysługujące członkom dworu. Oprócz członków rodziny Achaba stracono jego urzędników i kapłanów.

Zagłada książąt Judy 2Krn 22,8

12 Następnie wstał i wyruszył do Samarii. Kiedy Jehu był w drodze, w Szałasach Pasterskich,

10,12. Szałasy Pasterskie/Bet-Eked. Miejsce to musiało znajdować się gdzieś przy liczącej niemal 48 km drogi prowadzącej z Jizreel do Samarii, nie udało się go jednak do tej pory zlokalizować. Było to miejsce, w którym zbierali się pasterze lub gdzie spędzali owce, przypuszczalnie leżało więc na równinie Dotan.

13 napotkał braci Ochozjasza, króla judzkiego, i zapytał: Kim wy jesteście? Odpowiedzieli: Jesteśmy braćmi Ochozjasza i przyszliśmy pozdrowić synów króla i synów królowej matki.

10,13 braci Ochozjasza. Chodzi o jego krewnych. Udają się oni z wizytą do synów Jorama i Izebel. Niemożliwe, by przejeżdżając przez Samarię nie dowiedzieli się o masakrze przedstawionej w w. 6-7. Epizod ten dostał się widocznie w nie swoje miejsce.

14 Wtedy rozkazał: Pochwyćcie ich żywych! Pochwycono więc ich żywych i zamordowano ich nad cysterną w Szałasach, czterdziestu dwóch ludzi; nie oszczędził z nich ani jednego.

10,12-14. Potraktowanie krewnych Ochozjasza. Ponieważ Joram, król Izraela, był wujem Ochozjasza, króla Judy, wszyscy krewni Ochozjasza byli przynajmniej pośrednio związani więzami krwi z domem Achaba. Wystarczyło to, by wydać na nich wyrok śmierci. Studnia, o której mowa, jest cysterną/zbiornikiem typowym dla miejsc, w których gromadzili się pasterze. Do takiej cysterny w okolicy Dotan bracia wrzucili Józefa.

Jehu i Jonadab Jr 35,1-11

15 Odszedłszy stamtąd, Jehu spotkał Jonadaba, syna Rekaba, który wyszedł mu naprzeciw i pozdrowił go. Zapytał go: Czy serce twoje jest szczere, jak serce moje w stosunku do serca twego? Odpowiedział Jonadab: Tak. Jeżeli tak, podaj mi rękę! Podał mu rękę, a on posadził go przy sobie na rydwanie

10,15 Czy serce twoje jest szczere. Tekstu hebr. nie da się tu przetłumaczyć. BJ: „Czy twoje serce jest szczere w stosunku do mego serca, jak moje serce”, za grec.

— Jonadab, syn Rekaba, był gorliwym jahwistą, który narzucił swojemu rodowi reguły życia pustynnego (Jr 35,1-11). Zrozumiałe, że popierał on Jehu, jednak epizod ten, podobnie jak poprzedni, nie znajduje się chyba we właściwym miejscu.

10,15. Sojusz z Jonadabem. Jonadab był przywódcą Rekabitów, mało znanego klanu Izraela, którego członkowie wiedli ascetyczny i na wpół wędrowny tryb życia (niektórzy badacze sądzą, że miał on związek z ich zawodem wędrownych rzemieślników), znani też byli z konserwatyzmu religijnego (zob. wzmiankę na ich temat w Jr 35, pochodzącą z okresu o dwieście lat późniejszego).

16 i powiedział: Chodź ze mną, a zobaczysz moją gorliwość wobec Pana. I jechał z nim na swoim rydwanie. 17 Następnie wjechał do Samarii i pozabijał wszystkich, co pozostali po Achabie w Samarii, aż zniszczył go według słowa, które Pan wypowiedział do Eliasza.

Zagłada wyznawców Baala i jego świątyni

18 Jehu zgromadził cały lud i powiedział do niego: Achab za mało czcił Baalas, Jehu będzie czcił go bardziej. 19 Teraz więc zwołajcie do mnie wszystkich proroków Baala, wszystkie jego sługi i wszystkich jego kapłanów. Niech nikogo nie zabraknie, ponieważ mam złożyć wielką ofiarę krwawą Baalowi. Kogokolwiek by zabrakło, nie pozostanie przy życiu. Jehu działał w sposób podstępny, aby wytracić sługi Baala.

10,19 wszystkie jego sługi. Tak tekst hebr. W BJ pominięte, por. jednak w. 20-21.

10,19. Złożenie wielkiej ofiary krwawej (koronacyjnej) Baalowi. Elementem retoryki, typowej dla obietnic nowych królów Bliskiego Wschodu, było, że okażą większe od swych przodków oddanie narodowym lub lokalnym bóstwom. Często w deklaracjach tych zawierało się zapewnienie o naprawie, odbudowaniu lub upiększeniu przybytku. Owa strategia miała im zapewnić poparcie kapłaństwa i pobożnych obywateli i, jak miano nadzieję, otoczyć Bożym błogosławieństwem nowy okres panowania. Rzeczą politycznie właściwą było, by król pełnił funkcję królewskiego patrona i głównego opiekuna lokalnego bóstwa. Możliwe, że Jehu urządził uroczystości koronacyjne, podczas których miał zasiąść na tronie jako wasal Baala - króla bogów. Nieobecność na takiej uroczystości mogła zostać łatwo uznana za zdradę stanu.

20 Jehu dalej rozkazał: Zarządźcie święte zgromadzenie dla Baala!; i zwołali je. 

21 Jehu rozesłał posłańców po całym Izraelu, i przyszli wszyscy, którzy służyli Baalowi. Nie było nikogo, kto by nie przyszedł. Weszli więc do świątyni Baala, która wypełniła się od krańca do krańca. 1Krl 16,32

10,21. Świątynia Baala w Samarii. Mimo prac archeologicznych prowadzonych w Samarii nie udało się odkryć ruin świątyni Baala wzniesionej przez Achaba. Sugerowano, że Achab i Izebel lansowali pogląd, że całe miasto jest świętym miejscem Baala. Oznaczałoby to, że stanowiło ono odrębną jednostką polityczną, podobnie jak w wielu okresach położony na południu Syjon. Dlatego nawet po objęciu przez Jehu panowania w Izraelu i zniszczeniu linii Achaba, kwestia władzy w Samarii, będącej świątynią Baala, musiała zostać rozwiązana w sposób odrębny.

22 Wtedy rzekł do strażnika szatni: Wyłóż szaty dla wszystkich sług Baala!; i wyłożył dla nich szaty.

10,22 Zmiana szat jest oczyszczeniem poprzedzającym uczestnictwo w kulcie. Zwyczaj ten znają Fenicjanie i pogańscy Arabowie (por. Rdz 35,2).

10,22. Strażnik szatni. Szaty te mogły być kultowymi ubiorami czcicieli Baala (zob. So 1,8). Możliwe, że uroczysta okazja i noszenie szat świętych uniemożliwiało posiadanie broni - co dawało przewagę ludziom Jehu.

23 Wtedy Jehu wraz z Jonadabem, synem Rekaba, wszedł do świątyni Baala i powiedział do sług Baala: Przeszukajcie i zobaczcie, czy nie ma tutaj z wami kogoś ze sług Jahwe, czy są tylko słudzy Baala. 24 Następnie wyszedł, aby złożyć ofiary krwawe i całopalne. Jehu postawił na zewnątrz osiemdziesięciu swoich ludzi i powiedział: Ktokolwiek by pozwolił ujść komuś z ludzi, których ja wydaję w wasze ręce, zapłaci swoim życiem za życie zbiega.

10,24 wyszedł. BJ: „posunął się do przodu”, za grec. W tekście hebr. 1. mn. — Ktokolwiek by pozwolił ujść. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „Ktokolwiek by uszedł”.

25 Kiedy Jehu skończył składać ofiarę całopalną, rozkazał straży przybocznej i tarczownikom: Idźcie, uderzcie na nich! Niech nikt nie ujdzie! Więc straż przyboczna i tarczownicy wycięli ich ostrzem miecza, odrzucili ich trupy i dotarli aż do sanktuarium świątyni Baala.

10,25 Tekst hebr. skażony. Dosł.: „Straże i tarczownicy wycięli ich ostrzem miecza, powalili i poszli aż do miasta świątyni Baala”. BJ: „Straże i tarczownicy wkroczyli, wycięli ich ostrzem miecza i poszli aż do sanktuarium świątyni Baala”, na zasadzie domysłu.

26 Wynieśli stele świątyni Baala i spalili je.

10,26 stele. Tak tekst hebr. BJ: „święty pal”, na zasadzie domysłu (por. 1 Krl 16,33; steli nie można spalić, gdyż jest z kamienia).

10,26. Święty kamień/stela. Stojące pionowo kamienie często umieszczano w świętych niszach przybytków kananejskich w miejsce posągów bóstw. Kamienie te często były gładkie, czasami znajdowała się na nich płaskorzeźba przedstawiająca bóstwo.

27 Następnie wyrzucili aszerę świątyni Baala i spalili ją. Potłukli też stele Baala. Wreszcie zburzyli świątynię Baala i zamienili ją na kloaki aż do dnia dzisiejszego.

10,27. Zamienienie świątyni Baala w kloakę. W starożytności istniał zwyczaj odbudowywania zniszczonych świątyń tam, gdzie się poprzednio znajdowały, wierzono bowiem, że po objawieniu się bóstwa miejsca te stawały się ziemią świętą. Zamieniając miejsce świątyni w latrynę (lub wysypisko śmieci), Jehu upewniał się, że już nigdy nie stanie tam żaden przybytek. Znacznie zmniejszało to prawdopodobieństwo ponownego ustanowienia kultu Baala w Samarii.

Jehu panuje w Izraelu (841-813)

28 Tak Jehu wyrugował Baala z Izraela. 

29 Nie zerwał jednakże Jehu z grzechami Jeroboama, syna Nebata, do których ów doprowadził Izraela – ze złotymi cielcami w Betel i Dan. 1Krl 12,28-29

10,29 Jest to osąd autora Krl. Źródło, którym się posługiwał w poprzednich opowieściach, chwaliło bez żadnych zastrzeżeń (w. 30) szczery i brutalny jahwizm Jehu. Wymordowanie czcicieli Baala było jednak dla Jehu także usunięciem ostatniej podpory dynastii Achaba.

30 Przeto Pan powiedział do Jehu: Ponieważ dobrze wykonałeś, co było słuszne w moich oczach, według wszystkich zamiarów mego serca postąpiłeś z domem Achaba, dlatego synowie twoi aż do czwartego pokolenia będą zasiadali na tronie Izraela. 31 Lecz Jehu nie starał się pilnie, z całego serca, postępować według prawa Pana, Boga Izraela. Nie zerwał z grzechami Jeroboama, do których ten doprowadził Izraela. 32 W owym czasie Pan zaczął uszczuplać obszar Izraela: Chazael pobił Izraelitów na całym ich obszarze,

10,32. Działania Chazaela podejmowane przeciwko Izraelowi. W tekście nie podano żadnych szczegółów dotyczących operacji wojskowych, wspomniano jednak o utracie całego obszaru Zajordania na rzecz Chazaela. Po 838 przed Chr. Asyryjczycy przez kilka dziesięcioleci nie prowadzili działań wojennych na zachodzie, co pozwoliło Aramejczykom zbudować własne małe imperium. Sytuacja taka utrzymywała się za panowania następcy Jehu, Joachaza (zob. komentarz do 2 Krl 12-13).

33 od Jordanu ku wschodowi słońca, wszystkie ziemie Gileadus, Gadytów, Rubenitów, Manassytów – od Aroeru, który leży nad rzeką Arnon, oraz Gilead i Baszan.

10,33 Izraelici utracili w ten sposób wszystkie swoje posiadłości w Transjordanii. W wierszu nadmiar glos, których źródłem jest Pwt 3,12n.

34 A czyż pozostałe dzieje Jehu, wszystkie jego czyny i cała jego dzielność nie są opisane w Księdze Kronik Królów Izraela?

10,34. Informacje na temat Jehu w dokumentach asyryjskich. Fakt, że Jehu zaraz po wstąpieniu na tron Izraela zapłacił daninę Salmanassarowi III, wskazuje, że miał poparcie nie tylko konserwatywnej religijnie partii jahwistycznej, lecz także stronnictwa proasyryjskiego (zob. komentarz do 2 Krl 9,14). Jego sojusznicy uważali, że rozpad zachodniej koalicji prowadzi w nieunikniony sposób do zwycięstwa Asyryjczyków, mieli też dość ustawicznych wojen. Na Czarnym Obelisku Salmanassara przedstawiono Jehu oddającego uniżony pokłon, opisano też daninę, którą złożył asyryjskiemu królowi w 841 przed Chr. Trybut składał się z przedmiotów wykonanych ze srebra i złota oraz z oszczepów.

35 I spoczął Jehu ze swymi przodkami, i pochowano go w Samarii. Jego syn, Joachaz, został w jego miejsce królem. 36 Czas zaś, w którym Jehu panował nad Izraelem w Samarii, wynosił dwadzieścia osiem lat.

2 Krl 11

OD PANOWANIA ATALII DO ŚMIERCI ELIZEUSZA

Dzieje Atalii (841-835) 2Krn 22,9-23,21

1 Kiedy Atalia, matka Ochozjasza, dowiedziała się, że jej syn umarł, wzięła się do wytępienia całego potomstwa królewskiego.

11,1-20 W tej historii można wyróżnić dwie połączone ze sobą opowieści. W pierwszej (w. 1-12 i 18b-20) upadek Atalii przypisuje się akcji kapłanów popieranych przez gwardię królewską, w drugiej (w. 13-18a), niekompletnej, wydarzeniu nadaje się charakter wrzenia ludowego.

11,1-21. ATALIA. Na temat informacji dotyczących tej części księgi zob. komentarz do 2 Krn 22-23.

2 Lecz Joszeba, córka króla Jorama, siostra Ochozjasza, zabrała Joasza, syna Ochozjasza, wyniósłszy go potajemnie spośród mordowanych synów królewskich, i przed wzrokiem Atalii ukryła go wraz z jego mamką w pokoju sypialnym, tak iż nie został zabity.

11,2 Joszeba według 2 Krn 22,11 była żoną kapłana Jojady (w. 4), co tłumaczy, że mogła ukryć Joasza w świątyni (w. 3). — syna Ochozjasza. Tak tekst hebr. W BJ: „swego bratanka” (dosł.: „syna swego brata”), za grec.

3 Przebywał więc z nią sześć lat ukryty w świątyni Pańskiej, Atalia zaś panowała w kraju. 4 W siódmym roku Jojada polecił sprowadzić setników, Karyjczyków i straż przyboczną, przyprowadził ich do siebie w świątyni Pańskiej. Zawarł z nimi układ i kazał im złożyć przysięgę w świątyni Pańskiej, i pokazał im syna królewskiego.

11,4 Jojada. Głowa kapłanów jerozolimskich (12,8).

— Karyjczyków. Najemnicy pochodzący z Azji Mniejszej. Należy ich odróżnić od Keretytów z czasów panowania Dawida i Salomona (1 Krl 1,38).

— w świątyni Pańskiej. Według tekstu hebr. W BJ pominięte za grec. i przekładem syr.

5 Następnie wydał im taki rozkaz: Oto rozkaz, który macie wykonać. Jedna trzecia z was, podejmujących służbę w szabat, ma trzymać straż przy pałacu królewskim.

11,5 Wydaje się, że w zwykłe dni jedna trzecia gwardii czuwała nad świątynią, a dwie trzecie pilnowały pałacu królewskiego, natomiast w szabat było na odwrót. Jojada korzysta z okazji, jaką stwarzał szabat: dwie trzecie gwardii obejmuje właśnie swą regularną służbę w świątyni, on jednak zatrzymuje przy sobie i tę część straży, która miała zmienić pilnujących pałac. — W BJ pominięty w. 6, na który składa się szereg skażonych glos, a w. 5 i 7 tłumaczone: „Dał im rozkaz: «Oto co macie wykonać: jedna trzecia spośród was, gwardia kończąca służbę w dniu szabatu, która obejmuje wartę przy pałacu królewskim, (6) 7 i wasze dwa inne oddziały wychodzące w szabat, by zaciągnąć wartę przy świątyni Jahwe, 8 kręgiem otoczycie króla...»”.

6 Jedna trzecia przy Bramie Sur. Jedna trzecia przy bramie za strażą. Trzymajcie kolejno straż nad pałacem. 7 Dwa oddziały z was wszystkich, schodzących ze służby w szabat, mają trzymać straż w świątyni Pańskiej przy królu.

11,7 przy królu. Tak tekst hebr. Prawdopodobnie glosa, która antycypuje w. 8. W BJ pominięta.

8 Otoczcie w krąg króla, każdy z bronią w ręku! Kto by chciał wtargnąć w szeregi, niech zginie! Bądźcie przy królu, dokądkolwiek się uda! 9 Setnicy wykonali wszystko tak, jak im rozkazał kapłan Jojada. Każdy wziął swoich ludzi, zarówno tych, co podejmują służbę w szabat, jak i tych, co w szabat z niej schodzą, i przyszli do kapłana Jojady.

10 Kapłan zaś wręczył setnikom włócznie i tarcze króla Dawida, które były w świątyni Pańskiej. 2Sm 8,7

11,10 Jest to niewątpliwie glosa pochodząca z paralelnej opowieści w 2 Krn 23,9, gdzie funkcje straży pałacowej i świątynnej pełnią lewici, którym do tego jest potrzebne uzbrojenie. — włócznie. Według przekładów starożytnych. W tekście hebr. 1. poj.

11 Straż przyboczna ustawiła się wokół króla, każdy z bronią w ręku, od węgła południowego świątyni aż do północnego, przed ołtarzem i świątynią.

11,11 Ostatnie słowa wiersza są niepewne. W tekście hebr. inny porządek i dodane: „wokół króla”. W BJ to wyrażenie pominięto, gdyż według w. 12 króla jeszcze tam nie ma.

12 Wówczas wyprowadził syna królewskiego, nałożył mu diadem i [wręczył] świadectwo; ustanowiono go królem i namaszczono. Wtedy klaskano w dłonie i wołano: Niech żyje król!

11,12 świadectwo. BJ: „dokument przymierza”. Królowie judzcy otrzymywali więc w dniu swego poświęcenia jakiś dokument przymierza zawartego między Jahwe a rodem Dawida. Nasuwa się tu porównanie z „protokółem” redagowanym dla faraonów w momencie ich koronacji. W aram. i w asyryjskim na oznaczenie „zawarcia przymierza” jest używany taki sam termin.

13 Słysząc wrzawę ludu, Atalia udała się do ludu, do świątyni Pańskiej.

11,13 Słysząc wrzawę. W tekście hebr. po tych słowach wtłoczona glosa: „straży przybocznej”. W BJ pominięta.

14 Spojrzała: a oto król stoi przy kolumnie – zgodnie ze zwyczajem, dowódcy i trąby dokoła króla, cała ludność kraju raduje się i dmie w trąby. Atalia więc rozdarła szaty i zawołała: Spisek! Spisek! 15 Wtedy kapłan Jojada wydał rozkaz setnikom dowodzącym wojskiem, polecając im: Wyprowadźcie ją ze świątyni poza szeregi, a gdyby ktoś za nią poszedł, niech zginie od miecza! Mówił bowiem kapłan: Nie powinna zginąć w świątyni Pańskiej.

11,15 setnikom dowodzącym wojskiem. Tekst hebr.: pequdě, „policzeni”, i dodane sarě hamme’ôt, „setnicy”, prawdopodobnie glosa. BJ: „dowódcom wojska”, „dowódcom”, peqide, za grec.

16 Pochwycono ją, a gdy weszła na drogę, którą wjeżdżają konie do pałacu, tam poniosła śmierć. 17 Jojada zawarł przymierze między Panem a królem i ludem, by byli ludem Pańskim, oraz między królem a ludem.

11,17 Ostatnie słowa, które w BJ potraktowano jako integralną część tekstu, są często uważane za dodatek; brak ich w 2 Krn 23,16. Istnienie jakieś umowy między królem a ludem zostało jednak potwierdzone w 1 Sm 10,25 (Saul); 2 Sm 5,3 (Dawid); lKrl 12,ln (Roboam).

18 Po czym cała ludność wyruszyła do świątyni Baala i zburzyła ją. Ołtarze jej i posągi potłuczono całkowicie, a Mattana, kapłana Baala, zabito przed ołtarzami. I postawił kapłan [Jojada] straż przed świątynią Pańską.

11,18 Rewolucja podobna jest do tej, jaką w Królestwie Północnym wywołał Jehu (10,18-28), tutaj ma ona jednak poparcie „ludu kraju”, czyli całości ludu judzkiego stojącego na straży tradycji jahwistycznej, w przeciwieństwie do stolicy, w której dominowały wpływy obce i pogańskie.

19 Następnie wziął setników, Karyjczyków, straż przyboczną i całą ludność kraju. Wyprowadzili króla ze świątyni Pańskiej i wkroczyli przez Bramę Straży do pałacu królewskiego. Tak więc [Joasz] zasiadł na tronie królewskim. 20 Cała ludność kraju radowała się, a miasto zażywało spokoju. Atalię zaś zabito mieczem w pałacu króla.

2 Krl 12

Jonasz panuje w Judzie (835-796) 2Krn 24,1-16

1 W chwili objęcia rządów Joasz miał siedem lat. 2Krl 12,1

12,1-22. JOASZ, KRÓL JUDY. Na temat informacji dotyczących tej części księgi zob. komentarz do 2 Krn 24.

2 W siódmym roku [panowania] Jehu Joasz został królem i panował czterdzieści lat w Jerozolimie. Matka jego miała na imię Sibeja i była z Beer-Szeby. 3 Joasz czynił to, co jest słuszne w oczach Pańskich, przez wszystkie dni, póki pouczał go kapłan Jojada.

12,3 przez wszystkie dni, póki pouczał go kapłan Jojada. Tłumaczenie podyktowane koniecznością zharmonizowania tekstu z 2 Krn 24,2.17n. BJ: „przez całe swoje życie, gdyż pouczał go kapłan Jojada”.

4 Jedynie wyżyny nie zostały jeszcze usunięte. Lud w dalszym ciągu składał na wyżynach ofiary krwawe i kadzielne. 5 Joasz polecił kapłanom: Wszystkie pieniądze, które jako dar święty wnosi się do świątyni Pańskiej – pieniądze obiegowe, które ktoś płaci według wyznaczonej mu kwoty od osoby – wszystkie pieniądze, które ktoś z własnej woli wnosi do świątyni Pańskiej,

12,5 Cząstka wiersza między myślnikami w BJ: „pieniądze z podatków osobistych”, za grec. — W tekście hebr. dodane: „pieniądze osób, które (kapłan?) oszacował”, jako glosa wyjaśniająca.

6 wezmą kapłani od osób sobie znanych i przeznaczą je na naprawę uszkodzeń świątyni, gdziekolwiek takie uszkodzenie się znajdzie.

12,6 Pierwsze rozporządzenie królewskie: kapłani mają pokrywać koszty napraw świątyni ze swoich dochodów.

7 Lecz jeszcze w dwudziestym trzecim roku [panowania] króla Joasza kapłani nie naprawili uszkodzeń świątyni. 8 Wtedy król Joasz zawezwał kapłana Jojadę oraz [innych] kapłanów i rzekł do nich: Dlaczego nie naprawiacie uszkodzeń świątyni? Odtąd już nie wolno wam brać pieniędzy od znanych wam osób dla siebie, lecz macie je przekazać na naprawę uszkodzeń świątyni Pańskiej. 9 Kapłani zgodzili się nie brać pieniędzy od ludu i nie troszczyć się już o naprawę uszkodzeń świątyni. 10 Wtedy kapłan Jojada wziął jedną skrzynię, zrobił otwór w jej przykrywie i postawił ją obok ołtarza, po prawej stronie wejścia do świątyni Pańskiej. Kapłani zaś, stróże progów, składali tam wszystkie pieniądze wniesione do świątyni Pańskiej.

12,10 Wykonanie nowego rozporządzenia królewskiego. — obok ołtarza. Za tekstem hebr. W BJ: „obok steli”, za grec.

11 Kiedy zauważano, że w skrzyni jest dużo pieniędzy, przychodził sekretarz króla oraz arcykapłan i wtedy zsypywano i obliczano pieniądze, które się znajdowały w świątyni Pańskiej.

12,11 oraz arcykapłan. Według tekstu hebr. W BJ pominięte jako dodatek. — zsypywano. BJ: „przetapiano”, wajjiceru, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: wajjacuru (dosł.: „wiązano”, domyślnie: w torby lub worki).

12 Pieniądze odważone przekazywano kierownikom robót, nadzorcom świątyni Pańskiej. Ci zaś wydawali je na stolarzy i budowniczych pracujących w świątyni Pańskiej, 13 murarzy, kamieniarzy oraz na kupno drewna i kamieni ciosowych do naprawienia uszkodzeń świątyni Pańskiej, wreszcie na wszystkie wydatki na odbudowę świątyni.14 Jednakże z monet, które wpływały do świątyni Pańskiej, nie wyrabiano czarek srebrnych, nożyc, kropielnic, trąb ani żadnych przedmiotów złotych lub srebrnych dla świątyni Pańskiej, 15 ale wydawano je robotnikom, którzy używali ich do naprawy świątyni Pańskiej. 16 I nie robiono obliczeń z ludźmi, w których ręce przekazywano pieniądze, aby je wydawali na robotników, ponieważ działali z nienaganną rzetelnością. 17 Pieniądze [dane] jako zadośćuczynienie za winy i grzechy nie wchodziły do świątyni Pańskiej – były własnością kapłanów. 

18 W tym czasie Chazael, król Aramu, wyruszył na wojnę przeciw Gats i zdobył je. Następnie Chazael powziął postanowienie, by wyruszyć przeciw Jerozolimie. 2Krn 24,23-27; 2Krl 8,7-15

19 Wtedy Joasz, król judzki, zabrał wszystkie dary święte, które ofiarowali królowie judzcy: Jozafat, Joram i Ochozjasz, jego przodkowie – łącznie ze swoimi świętymi darami – oraz całe złoto zgromadzone w skarbcach świątyni Pańskiej i pałacu królewskiego, i posłał Chazaelowi, królowi Aramu, a ten oddalił się od Jerozolimy. 20 A czyż pozostałe dzieje Joasza i wszystkie jego czyny nie są opisane w Księdze Kronik Królów Judy? 21 Słudzy jego powstali, uknuli spisek i zabili Joasza w pałacu na Millo, gdy zstępował do Silla –

12,21 w pałacu na Millo. Por. 1 Krl 9,15. — (gdy zstępował do Silla). Za tekstem hebr., gdzie: „które obniża się w kierunku Silla(?)”. W BJ pominięte z powodu uszkodzenia.

22 mianowicie Jozabad, syn Szimeata, i Jozabad, syn Szomera, słudzy jego, zabili go, i poniósł śmierć. Pochowano go w Mieście Dawidowym, razem z jego przodkami. A syn jego, Amazjasz, został w jego miejsce królem.

2 Krl 13

Joachaz panuje w Izraelu (813-797)

1 W dwudziestym trzecim roku [panowania] Joasza, syna Ochozjasza, króla judzkiego, Joachaz, syn Jehu, został królem izraelskim w Samarii, na siedemnaście lat.

13,1. Uwaga chronologiczna. Według Thielego Joachaz, król Izraela, zasiadł na tronie w 814 przed Chr., w dwudziestym trzecim roku panowania króla Judy, Joasza. Pozostawał na tronie do 798 przed Chr. W tym okresie Asyryjczycy byli zaangażowani w innym rejonie. Korzystna sytuacja spowodowała, że Aramejczycy pod wodzą Chazaela podjęli próbę powiększenia swojego terytorium.

2 Czynił on to, co jest złe w oczach Pańskich, naśladując grzech Jeroboama, syna Nebata, do którego ów doprowadził Izraela – nie zerwał z nim.

13,2 grzech. W tekście hebr. 1. mn., zaimek odnoszący się do tego rzeczownika występuje jednak w 1. poj. Podobnie jest w w. 11.

3 Wtedy zapłonął gniew Pana przeciw Izraelitom i wydał ich w ręce Chazaela, króla Aramu, oraz w ręce Ben-Hadada, syna Chazaela, na cały ten czas. 2Krl 14,26-27

13,3 Mowa o Ben-Hadadzie III, który będzie przeciwnikiem Joasza izraelskiego (w. 25).

13,3. Kontrola sprawowana przez Chazaela nad Izraelem. Chazael był królem Aramu-Damaszku ok. 842-800 przed Chr. Wzmianki o nim pojawiają się też na fragmencie płaskorzeźby z kości słoniowej, znalezionym w Arslan Tasz w Syrii, oraz na pieczęci cylindrycznej z Asyryjskiego miasta Assur. Asyryjczycy twierdzili, że złupili Chazaela. Aramejski król walczył z asyryjskim władcą Salmanassarem III w 841 przed Chr. i został pokonany, chociaż Asyryjczykom nie udało się zdobyć głównego miasta Chazaela, Damaszku. Groźba ze strony Asyryjczyków uległa zmniejszeniu po 836 przed Chr., wtedy też Chazael mógł skoncentrować się na wojnie z Izraelem i Filisteą.

4 Lecz Joachaz przebłagał oblicze Pańskie, tak iż Pan wysłuchał go, ponieważ widział ucisk Izraelitów, jakim ciemiężył ich król Aramu. 5 Zatem Pan dał Izraelowi wybawiciela, który ich wyzwolił spod mocy Aramu, tak iż Izraelici mieszkali w swoich namiotach, jak przedtem.

13,5 który ich wyzwolił. Za grec. Tekst hebr.: „i wyzwolili się”.

— Tym wybawicielem nie jest ani Joachaz, ani jego syn, Joasz (mimo w. 25), ale Jeroboam II (zob. 14,27), którym inspiruje się redaktor, dodający tu jako antycypację w. 4-6.

13,5. Wybawiciel, który ich wyzwolił spod mocy Aramu. „Wybawiciel” (hebrajskie słowo pochodzi od tego samego rdzenia co „mesjasz”) nie został tutaj wymieniony po imieniu. Fraza ta przypomina wybawicieli, którzy pojawiali się w okresie sędziów. Wybawicielem Izraela mógł być władca sąsiedniego państwa, np. Zakur z Chamat lub Adad-Nirari III z Asyrii, którzy osiągnęli wówczas szczyt potęgi. Wysuwano nawet hipotezę, że w roli wybawiciela mógł wystąpić Joasz, król Judy.

6 Jednakże nie odwrócili się od grzechu rodu Jeroboama, do którego ów doprowadził Izraela; trwali w nim. A nawet aszera stała w Samarii. Wj 34,13+

13,6 rodu Jeroboama. Według tekstu hebr. W BJ: „Jeroboama”, według Targumów i przekładu syr.

13,6. Słupy Aszery/aszery. Wspólnym elementem kultu kananejskiego i synkretycznej religii, wyznawanej przez Izraelitów na „wyżynach” i w przybytkach miejskich, było wznoszenie słupów Aszery (aszer). Nie ma pewności, czy były to drewniane słupy mające symbolizować drzewo i, być może, zawierające rzeźbiony obraz bogini płodności, czy też stanowiły element świętych gajów. Wzmianka w 2 Krl 17,10 o aszerach „na każdym wyniosłym pagórku i pod każdym drzewem zielonym” wydaje się wskazywać, że były to raczej słupy, wznoszone w celach kultowych, niż specjalnie zasadzone drzewa. Jako małżonka boga Ela, Aszera była popularną boginią, o której wzmianki pojawiają się w tekstach ugaryckich (1600-1200 przed Chr.). Kult Aszery odgrywał doniosłą rolę w Fenicji w I tysiącleciu przed Chr., wtedy też został wprowadzony do Izraela przez Omriego i Achaba. Poczesne miejsce, które zajmuje w narracjach biblijnych, dowodzi, że kult tej bogini był głównym rywalem kultu Jahwe. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Wj 34,13 i Sdz 6,25.

7 Gdy Joachazowi zostało nie więcej żołnierzy, jak tylko pięćdziesięciu jeźdźców, dziesięć rydwanów i dziesięć tysięcy pieszych, wytracił ich król Aramu i starł jak proch, który się depcze.

13,7 BJ: „Jahwe pozostawił Joachazowi jedynie pięćdziesięciu jeźdźców, dziesięć rydwanów i dziesięć tysięcy pieszych; król syryjski wytracił ich i starł jak proch, który się depcze”. W. 7 łączy się z 3 ponad dodanymi później w. 4-6. Podmiot zdania nie jest określony w tekście hebr., w BJ podano go dla jasności („Jahwe”).

8 A czyż pozostałe dzieje Joachaza, wszystkie jego czyny i jego dzielność, nie są opisane w Księdze Kronik Królów Izraela? 9 I spoczął Joachaz razem ze swymi przodkami, i pochowano go w Samarii. A syn jego, Joasz, został w jego miejsce królem.

Joasz panuje w Izraelu (797-782)

10 W trzydziestym siódmym roku panowania Joasza, króla judzkiego, Joasz, syn Joachaza, został królem izraelskim w Samarii, na szesnaście lat.

13,10. Uwaga chronologiczna. Według Thielego panowanie Joasza rozpoczęło się w 798 przed Chr. (w trzydziestym siódmym roku jego panowania w Judzie). Władca ten zasiadał na tronie przez szesnaście lat (do 782 przed Chr.). Asyryjczycy wznowili wówczas swoją aktywność w tym rejonie i ich działania na zachodzie przyciągnęły uwagę Aramejczyków (zob. komentarz do 2 Krl 13,22-25). Joasza wymieniono imiennie na inskrypcjach asyryjskiego króla Adad-Nirariego III (810-783 przed Chr.).

11 Czynił on to, co jest złe w oczach Pańskich. Nie zerwał z całym grzechem Jeroboama, syna Nebata, do którego ów doprowadził Izraela; trwał w nim. 

12 A czyż pozostałe dzieje Joasza, wszystkie jego czyny i dzielność, z jaką walczył przeciw Amazjaszowi, królowi judzkiemu, nie są opisane w Księdze Kronik Królów Izraela? 2Krl 14,15-16 2Krl 14,8-14

13 I spoczął Joasz ze swymi przodkami, a Jeroboam zasiadł na jego tronie. Joasz został pochowany w Samarii, razem z królami izraelskimi.

Śmierć Elizeusza

14 Kiedy Elizeusz zapadł na śmiertelną chorobę, przyszedł do niego Joasz, król izraelski, i płacząc przytulony do jego twarzy, mówił: Ojcze mój! Ojcze mój! Rydwanie Izraela i jego jeźdźcze! Rdz 50,1; 2Krl 2,12

13,14. Rydwanie Izraela i jego jeźdźcze. Fraza ta, pojawiająca się również w 2 Krl 2,12, wydaje się określeniem z okresu wojen toczonych z Aramejczykami. Elizeusz był zaangażowany w wojny Izraelitów, zyskał też sławę jako pośrednik, skłaniający Jahwe do udziału w wojnach Izraela. W mitologii z tego okresu pojawiają się bóstwa pełniące rolę woźnicy rydwanu, przywożącego boskiego wojownika na pole walki (zob. komentarz do 2 Krl 2,11). Tytuł ten może wskazywać na to, że podobną rolę odgrywał Elizeusz - gdziekolwiek się pojawił, wraz z nim przybywał Jahwe.

15 Elizeusz zaś rzekł do niego: Weź łuk i strzały! I przyniósł do niego łuk i strzały. 16 Wtedy on rzekł do króla izraelskiego: Połóż rękę na łuk! Król położył swą rękę, a Elizeusz nałożył swoje ręce na ręce króla

13,16 do króla izraelskiego. Według tekstu hebr. W BJ: „do króla”, za grec. Podobnie w w. 18.

17 i powiedział: Otwórz okno od wschodu! Kiedy otworzył, Elizeusz rzekł: Strzelaj! – i strzelił, a on rzekł: To strzała zwycięstwa od Pana! Strzała zwycięstwa przeciw Aramowi! Pobijesz Aram w Afek, doszczętnie!

13,17 Kładąc swoje ręce na ręce króla (w. 16) Elizeusz przekazuje mu moc Bożą. Strzała wypuszczona na wschód jest skierowana przeciwko Aramejczykom. Czynność profetyczna zapowiada późniejsze wydarzenie i tym samym powoduje jego realizację (por. Jr 18,1+).

18 Następnie rzekł: Weź strzały! Kiedy je wziął, rzekł do króla Izraela: Uderzaj o ziemię! A on uderzył trzy razy i zaprzestał. 19 Wtedy mąż Boży rozgniewał się na niego i rzekł: Trzeba było uderzyć pięć albo sześć razy! Wtedy byś pokonał Aram doszczętnie, teraz zaś pokonasz Aram tylko trzy razy!

13,15-19. Symbolika strzały. Chociaż czyny Elizeusza przypominają zjawiska magiczne spoza kręgu kultury izraelskiej, a w tekście nie ma żadnej wzmianki na temat Boga Izraela - w podtekście pojawia się motyw Bożej woli. Rytuał ten, stanowiący najwyraźniej naśladownictwo belomantyki (zasięgania wyroczni za pomocą strzał), nie jest poświadczony w źródłach mezopotamskich, chociaż luk i strzały były tam często stosowane w rytuałach magicznych.

20 Elizeusz umarł i pochowano go. A bandy Moabitów wpadały do kraju każdego roku.

13,20 każdego roku. Lektura szanah beszanah na zasadzie domysłu. Tekst hebr. skażony: ba’szanah.

21 Zdarzyło się, że grzebiący [jakiegoś] człowieka ujrzeli jedną bandę. Wrzucili więc tego człowieka do grobu Elizeusza i oddalili się. Człowiek ten dotknął kości Elizeusza, ożył i stanął na nogi.

Zwycięstwo nad Aramejczykami

22 Chazael, król Aramu, gnębił Izraelitów przez całe życie Joachaza. 23 Lecz Pan okazał im łaskę, zmiłował się nad nimi i zwrócił się ku nim ze względu na przymierze swoje z Abrahamem, Izaakiem i Jakubem. Nie chciał ich wytracić i nie odrzucił ich od swego oblicza, aż do tego czasu.

13,23 (aż do tego czasu). Glosa w tekście hebr. W BJ pominięta.

24 Chazael, król Aramu, umarł, a jego syn, Ben-Hadad, został w jego miejsce królem. 

25 Wtedy Joasz, syn Joachaza, znowu odbił miasta z rąk Ben-Hadada, syna Chazaela, które ów zabrał jego ojcu, Joachazowi, na wojnie. Trzykrotnie pobił go Joasz i odzyskał miasta izraelskie. 2Krl 13,19

13,22-25. Wojny z Aramem. Tekst biblijny zbiega się w tym punkcie ze źródłami asyryjskimi. Za panowania króla Szamszi-Adada IV (824-811 przed Chr.) Asyryjczycy zajęci byli wojną z Babilonem i nie angażowali się na zachodzie. Umożliwiło to rozkwit miast aramejskich. Jednak wraz ze wstąpieniem na tron Adad-Nirariego III (810-783 przed Chr.) Asyryjczycy ponownie zwrócili się na zachód. Na kilku inskrypcjach pamiątkowych pochodzących z tego okresu opisano pokonanie Damaszku i Arpadu (innego potężnego państwa aramejskiego) oraz odebranie od nich daniny. O daninie złożonej Asyryjczykom przez Joasza wspomniano również na steli z Tell el-Rima. Osłabienie potęgi Damaszku przez Asyrię umożliwiło wyzwolenie Izraela, który stał się państwem zależnym od Asyrii.

2 Krl 14

DZIEJE OBYDWU KRÓLESTW AŻ DO ZDOBYCIA SAMARII

Amazjasz panuje w Judzie (796-767) 2Krn 25,1-4; 2Krn 11-12; 2Krn 17-28

1 W drugim roku [panowania] Joasza, syna Joachaza, króla Izraela, Amazjasz, syn Joasza, został królem judzkim.

14,1-22.Amazjasz, król Judy. Na temat informacji dotyczących tej części księgi zob. komentarz do 2 Krn 25.

2 W chwili objęcia rządów miał dwadzieścia pięć lat i panował dwadzieścia dziewięć lat w Jerozolimie. Matka jego miała na imię Joaddan i była z Jerozolimy. 3 Czynił on to, co jest słuszne w oczach Pana, jednak nie tak, jak praojciec jego, Dawid. Postępował zupełnie tak, jak jego ojciec, Joasz. 4 Jedynie wyżyny nie zostały usunięte. W dalszym ciągu lud składał ofiary krwawe i kadzielne na wyżynach. 

5 Skoro tylko umocnił władzę królewską w swoim ręku, zabił tych spośród swoich sług, którzy zabili jego ojca, króla. 2Krl 12,21-22

6 Lecz nie skazał na śmierć synów zabójców zgodnie z tym, co jest napisane w księdze Prawa Mojżeszowego, gdzie Pan przykazał: Ojcowie nie poniosą śmierci za winy swych synów ani synowie za winy ojców. Każdy umrze za swój własny grzech. Pwt 24,16+; Ez 14,12+

7 To on pokonał Edomitów w Dolinie Soli, w liczbie dziesięciu tysięcy, i zdobył w bitwie Selę, i nadał jej nazwę Jokteel, którą nosi aż do dnia dzisiejszego. 2Sm 8,13

8 Wówczas Amazjasz wysłał posłów do Joasza, syna Joachaza, syna Jehu, króla izraelskiego, ze słowami: Przyjdź, a zmierzymy się zbrojnie! 

9 Joasz zaś, król izraelski, przekazał Amazjaszowi, królowi judzkiemu, taką odpowiedź: Cierń na Libanie przesłał cedrowi na Libanie taką prośbę: Daj córkę swoją mojemu synowi za żonę! Lecz dziki zwierz, który jest na Libanie, przebiegł i rozdeptał cierń. Sdz 9,8-15

10 Pobiłeś zupełnie Edom i serce twoje uniosło się pychą. Bądź sobie sławny, lecz pozostań w domu swoim! Dlaczego masz się narażać na nieszczęście i masz upaść ty, a razem z tobą i Juda? 11 Lecz Amazjasz nie usłuchał [go], a Joasz, król izraelski, wyruszył. Zmierzyli się zbrojnie on i Amazjasz, król judzki, w Bet-Szemesz, które należy do Judy. 12 Juda został pobity przez Izraela, i uciekł każdy do swego namiotu. 13 Amazjasza zaś, króla judzkiego, syna Joasza, syna Ochozjasza, pochwycił Joasz, król izraelski, w Bet-Szemesz i zaprowadził go do Jerozolimy. Zrobił wyłom w murze Jerozolimy od Bramy Efraima aż do Bramy Węgła na czterysta łokci.

14,13 i zaprowadził go. Tak tłumaczenia starożytne (por. także 2 Krn 25,23). Ketib: „i poszli”. Qere: „i poszedł”. — od Bramy. Według tłumaczeń starożytnych i Krn. Tekst hebr.: „w bramie”. — Mur, o którym tu mowa, wznosił się na wzgórzu zachodnim (por. 2 Sm 5,9+). Odbudowując go przesunięto bardziej na północ (2 Krn 32,5). Poza nową Bramą Efraimską (Ne 8,16; 12,39) znajdą się Kalwaria oraz grób Chrystusa. Trzeci mur, biegnący jeszcze bardziej na północ, wzniesie Herod Agryppa I.

14 Zabrał też całe złoto i srebro, wszystkie przedmioty, które znajdowały się w świątyni Pańskiej i w skarbcach pałacu królewskiego, oraz zakładników – i wrócił do Samarii. 

15 A czyż pozostałe dzieła Joasza, których dokonał, jego dzielność oraz to, jak walczył z Amazjaszem, królem judzkim, nie są opisane w Księdze Kronik Królów Izraela? 2Krl 13,12-13

16 I spoczął Joasz ze swymi przodkami, i pochowany został w Samarii, razem z królami izraelskimi, a syn jego, Jeroboam, został w jego miejsce królem. 17 Amazjasz, syn Joasza, króla judzkiego, żył jeszcze piętnaście lat po śmierci Joasza, syna Joachaza, króla izraelskiego. 18 A czyż pozostałe dzieje Amazjasza nie są opisane w Księdze Kronik Królów Judy? 19 Przeciwko niemu uknuto spisek w Jerozolimie, uciekł więc do Lakisz. Urządzono za nim pościg do Lakisz i tam go zabito. 20 Przywieziono go końmi i pogrzebano z jego przodkami w Jerozolimie, w Mieście Dawidowym. 

21 A cała ludność Judy wzięła Azariasza, który miał wtedy szesnaście lat, i obrała go królem w miejsce jego ojca, Amazjasza. 2Krn 26,1-2

14,21 Azariasza. Według tekstu hebr. Normalnym imieniem króla — poza 2 Krl — jest Ozjasz, stale używane w BJ. Jedno mogło być nadane przy urodzeniu, drugie zaś przy koronacji.

22 To on obwarował Elat i przywrócił go Judzie, kiedy król spoczął ze swymi przodkami.

14,22 Elat to miasto położone w najbliższym sąsiedztwie Esjon-Geber (1 Krl 9,26-28+), w późniejszych czasach połączone z nim. Zostało utracone za Jorama (2 Krl 8,20-21).

Jeroboam II panuje w Izraelu (782-753)

23 W piętnastym roku panowania Amazjasza, syna Joasza, króla judzkiego, Jeroboam, syn Joasza, został królem izraelskim w Samarii na czterdzieści jeden lat.

14,23. Uwaga chronologiczna. Według obliczeń Thielego Jeroboam II zasiadł na tronie w 782 przed Chr. Być może współrządził wcześniej ze swoim ojcem, Joaszem, przez jedenaście lat (od 793 przed Chr.), co wliczono do okresu jego panowania. W tym czasie Izrael nie był zagrożony przez Aram i Asyrię, doświadczał względnego bezpieczeństwa i pomyślności, doszło nawet do ekspansji terytorialnej.

24 Czynił on to, co jest złe w oczach Pana: nie zerwał z całym grzechem Jeroboama, syna Nebata, do którego ów doprowadził Izraela. 25 To on przywrócił granice Izraela od Wejścia do Chamat aż do morza Arabys; zgodnie ze słowem Pana, Boga Izraela, które wypowiedział przez sługę swego, Jonasza, syna Amittaja, proroka pochodzącego z Gat-ha-Chefer.

14,25 Jonasza. To jemu za sprawą imienia przypisano Jon.

14,25. Przywrócenie granic. Jeroboam II przywrócił Izraelowi ziemie, które zajmował za panowania Salomona. Lebo Chamat [BT: „Wejście do Cha-mat”] (współczesne Lebweh [Ematu w starożytnych tekstach z Ebla; Lab’u w źródłach asyryjskich]) nad jednym ze źródeł rzeki Orontes, znajdowało się w północnej części Bekaa w Libanie, 72 Krn na północ od Damaszku. Był do południowy kraniec ziemi Chamat, a zatem północna granica Kanaanu - północny kraniec imperium. Nazwa ta pojawia się na listach miast faraona Totmesa III (XV w. przed Chr.) oraz w rocznikach asyryjskiego króla Tiglat-Pilesera III (VIII w. przed Chr.). Morze Araba (lub potok Araba [Wadi Araba], Am 6,14), nazywane obecnie Morzeni Martwym, wyznaczało południową granicę królestwa.

14,25. Gat-ha-Chefer. Gat-ha-Chefer wspomniano tutaj jedynie jako dom Jonasza. Miejsce to utożsamia się z El-Meszed oddalonym o kilka kilometrów na północny wschód od Nazaretu.

26 Albowiem Pan widział niezmiernie gorzką niedolę Izraela, iż nie było ani niewolnika, ani wolnego, i nikogo nie było, kto by pomógł Izraelowi. 2Krl 13,4-5

14,26 gorzką. Za grec. Tekst hebr.: „buntowniczą”.

27 I Pan nie wydał wyroku wytracenia imienia Izraela pod niebem, lecz ocalił go ręką Jeroboama, syna Joasza. 1Krl 14,10+

14,27. Proroctwo przedklasyczne. We wczesnym okresie monarchii prorocy zwracali się głównie do króla i jego dworu, podobnie jak większość ich odpowiedników z Bliskiego Wschodu. Prorocy owi są określani mianem „przedklasycznych”. Począwszy od VIII w. przed Chr., prorocy zaczęli coraz częściej adresować swoje przesłanie do ludu, stając się społecznymi i duchowymi komentatorami wydarzeń. Ich też utożsamiano z instytucją prorocką. Byli to prorocy klasyczni, którzy jednocześnie spisywali swoje przesłanie. Ich rola polegała nie tyle na przepowiadaniu, ile na doradzaniu w sprawie zamiarów i planów Bożych. W obecnym kontekście Jonasz ukazany został w roli proroka przedklasycznego, zaś w Księdze Jonasza w roli proroka klasycznego, która ukształtowała się w tym okresie. Na temat dodatkowych informacji dotyczących postaci proroka na Bliskim Wschodzie zob. komentarz do Pwt 18,14-22.

14,27. Wytracenie. Hebrajskie słowo „wytracić” nawiązuje od obrazu zmycia rolki papirusu w celu umożliwienia jej ponownego zapisania, co często czynili Egipcjanie. Co więcej, wymazanie imienia przodka z inskrypcji w Mezopotamii rozgniewało bogów. Jahwe postanowił zatem nie wymazywać imienia Izraela (tj. nie wytracić go), lecz obiecał narodowi zbawienie.

28 A czyż pozostałe dzieje Jeroboama, wszystkie jego czyny i jego dzielność, z jaką walczył i z jaką przywrócił Izraelowi Damaszek i Chamat, nie są opisane w Księdze Kronik Królów Izraela?

14,28 Izraelowi. BJ: „Judzie i Izraelowi”. Tekst hebr.: „Judzie w Izraelu”. Jeroboama przedstawiono jako odnowiciela państwa Dawida i Salomona, w którym Damaszek i Chamat miały status królestw lennych albo sprzymierzonych. Ta paralela usprawiedliwia wymienienie Judy. Można kwestionować wartość historyczną tej wiadomości, ale nie ma żadnej racji, by nie akceptować tekstu (z wyjątkiem wymienionej poprawki).

14,28. Damaszek, Chamat, Jaudi [brak w przekładzie BT, przyp. tłum.]. Damaszek i Chamat to dobrze znane aramejskie miasta-państwa (na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 2 Sm 8). Trudniej zlokalizować Jaudi. Przypuszczalnie jest to Jaudi, które pojawia się w źródłach asyryjskich i jest zwykle utożsamiane z Judą. W okresie od 773 do 745 przed Chr., za panowania Jeroboama, Asyria nie mogła przeciwstawić się ekspansji Izraelitów.

29 I spoczął Jeroboam ze swymi przodkami, z królami izraelskimi, a syn jego, Zachariasz, został w jego miejsce królem.

14,29 z królami. Według tekstu hebr. W BJ: „Został pochowany w Samarii przy królach”, za grec. według recenzji Lucjana.

2 Krl 15

Azariasz panuje w Judzie (767-739) 2Krn 26,3-4; 2Krn 26,21-23

1 W dwudziestym siódmym roku [panowania] Jeroboama, króla izraelskiego, Azariasz, syn Amazjasza, został królem judzkim.

15,1-7.Azariasz (Uzjasz), król Judy. Na temat dodatkowych informacji dotyczących tej części księgi zob. komentarz do 2 Krn 26.

2 W chwili objęcia rządów miał szesnaście lat i panował pięćdziesiąt dwa lata w Jerozolimie. Matce jego było na imię Jekolia i była z Jerozolimy. 3 Czynił on to, co jest słuszne w oczach Pana – tak jak czynił jego ojciec, Amazjasz. 4 Jedynie wyżyny nie zostały usunięte. W dalszym ciągu lud składał na wyżynach ofiary krwawe i kadzielne.

5 Lecz Pan dotknął króla, tak iż stał się trędowaty aż do dnia swojej śmierci i mieszkał w domu odosobnienia, podczas gdy Jotam, jego syn, kierował pałacem i sądził ludność kraju. 1Krl 4,2+

15,5 mieszkał w domu odosobnienia. Przekład niepewny. BJ: „i przebywał zamknięty w pokoju”. Użyty zwrot hebr. występuje tylko tutaj.

6 A czyż pozostałe dzieje Azariasza i wszystkie jego czyny nie są opisane w Księdze Kronik Królów Judy? 7 I spoczął Azariasz ze swymi przodkami, i pochowano go z jego przodkami w Mieście Dawidowym. A syn jego, Jotam, został w jego miejsce królem.

15,7 z jego przodkami. Za tekstem hebr. W BJ pominięte za grec. Tak też w w. 38.

Zachariasz panuje w Izraelu (753)

8 W trzydziestym ósmym roku [panowania] Azariasza, króla judzkiego, Zachariasz, syn Jeroboama, został królem izraelskim w Samarii na sześć miesięcy.

15,8. Uwaga chronologiczna. Krótki okres panowania Zachariasza obejmował 753 przed Chr. Był on współczesnym królowi Judy Azariaszowi (Uzjaszowi) (ok. 792-740 przed Chr.).

9 Czynił on to, co jest złe w oczach Pana, tak jak czynili jego przodkowie. Nie zerwał z grzechami Jeroboama, syna Nebata, do których ów doprowadził Izraela. 10 Szallum, syn Jabesza, uknuł spisek przeciw niemu, zadał mu cios śmiertelny w obecności ludu i został w jego miejsce królem.

15,10 w obecności ludu. Grec. według recenzji Lucjana. Tekst hebr. skażony.

11 Pozostałe zaś dzieje Zachariasza opisano w Księdze Kronik Królów Izraela. 

12 Takie było słowo Pana, które wypowiedział do Jehu: Synowie twoi aż do czwartego pokolenia będą zasiadali na tronie Izraela. I tak się stało. 2Krl 10,30

Szallum panuje w Izraelu (753)

13 Szallum, syn Jabesza, został królem w trzydziestym dziewiątym roku [panowania] Ozjasza, króla judzkiego, i rządził jeden miesiąc w Samarii.

15,13. Uwaga chronologiczna. Szallum zasiadł na tronie po Zachariaszu (752 przed Chr.) i panował tylko jeden miesiąc. Azariasz nadał był wówczas królem Judy.

14 Menachem, syn Gadiego, przyszedł z Tirsy i wkroczył do Samarii. Zadał on cios śmiertelny Szallumowi, synowi Jabesza, w Samarii, i został w jego miejsce królem. 15 Pozostałe zaś dzieje Szalluma oraz spisek, jaki uknuł, opisano w Księdze Kronik Królów Izraela. 

16 Podówczas Menachem zdobył Tappuach, zabijając wszystkich, którzy w nim byli, oraz jego okolice, począwszy od Tirsy, ponieważ mu nie otworzono bram. Zdobył ją, a wszystkim ciężarnym kobietom rozpruwał łona. 2Krl 8,12+

15,16 Tappuach. Za grec. według recenzji Lucjana. Tekst hebr.: „Tipsah”, jednak Tipsah = Tapsak leży nad brzegiem Eufratu i jest nieprawdopodobne, by Menachem aż tam mógł prowadzić jakąś wyprawę wojenną.

15,16. Tirsa. Tirsa była królewską rezydencją Jeroboama I. Przypuszczalnie stała się stolicą Północnego Królestwa za panowania Baszy i pozostała nią do czasu przeniesienia stolicy do Samarii przez Omriego. Starożytną Tirsę utożsamia się z Tell el-Far’a, oddalonym o 11,5 km na północny wschód od Sychem, przy drodze do Bet-Szean. Miejsce to ceniono z powodu położenia na wzniesieniu, stałego zaopatrzenia w wodę (dwa źródła zasilające Wadi Far’a) oraz umiejscowienia w strategicznym punkcie przy szlaku handlowym. Stwarzało ono również dogodny dostęp do brodów na Jordanie w Adam. Bramy i fortyfikacje wzniesiono na tym, co pozostało z okresu środkowego brązu. W sposobie wznoszenia nowych rezydencji w całym mieście odnaleźć można ślady centralnego planowania. Polityczne znaczenie miasta można również wyczytać ze wzmianek na jego temat w liście podbojów faraona Szeszonka, z okresu jego inwazji na Palestynę.

15,16. Tifsach/Tappuach. Tifsach (lub Tappuach), być może określane później w Syrii mianem Tapsakus, było położone przy północnym zakolu Eufratu. Nazwa Tapsakus została poświadczona dopiero przez greckiego pisarza Ksenofonta z IV w. przed Chr. Miasto Tifsach wymienione zostało jako jedno z miast Salomona (1 Krl 5,4). Odległość dzieląca Tifsach od Izraela wskazuje, że Menachem posiadał wielkie wpływy w okresie upadku Asyrii.

15,16. Sposób traktowania brzemiennych kobiet. O „rozpruwaniu” brzemiennych kobiet napomyka się bardzo rzadko. Wprowadzenie tego zwyczaju przypisywano asyryjskiemu królowi Tiglat-Pileserowi I (ok. 1100 przed Chr.) w hymnie dla uczczenia jego podbojów. Na marginesie wspomina się również o tym barbarzyństwie w lamentacji neobabilońskiej.

Menachem panuje w Izraelu (752-742)

17 W trzydziestym dziewiątym roku panowania Azariasza, króla judzkiego, Menachem, syn Gadiego, został królem izraelskim w Samarii na dziesięć lat.

15,17. Uwaga chronologiczna. Zdaniem Thielego okres panowania Menachema przypada na lata 752-742 przed Chr. Podobnie jak trzej poprzedni królowie Izraela był on współczesny Azariaszowi, władcy Judy. Za panowania Menachema powstało imperium neobabilońskie Tiglat-Pilesera III.

18 Czynił on to, co jest złe w oczach Pana; nie zerwał z grzechami Jeroboama, syna Nebata, do których ów doprowadził Izraela, przez wszystkie swoje dni.

15,18 przez wszystkie swoje dni. Za tekstem hebr. Grec. „Za jego czasu” (związane z następnym zdaniem).

19 Do kraju wtargnął król asyryjski Pul. Menachem dał Pulowi tysiąc talentów srebra, aby zapewnić sobie jego pomoc i umocnić władzę królewską w swoim ręku.

15,19 Pul. Według dokumentów asyro-babilońskich Pulu to imię koronacyjne, które przybrał Tiglat-Pileser III, król asyryjski (745-727), w momencie obejmowania rządów także w Babilonii w 729 r. — Haracz, o którym mowa w w. 20, jest wspomniany w tekstach asyryjskich w związku z wyprawą tego króla do Syrii w 738 r.

20 Menachem uzyskał te pieniądze od Izraelitów, od wszystkich ludzi zamożnych; po pięćdziesiąt syklów od głowy, aby je wręczyć królowi asyryjskiemu. Wycofał się więc król asyryjski, nie zatrzymując się tam w kraju. 21 A czyż pozostałe dzieje Menachema i wszystkie jego czyny nie są opisane w Księdze Kronik Królów Izraela? 22 I spoczął Menachem ze swoimi przodkami, a syn jego, Pekachiasz, został w jego miejsce królem.

15,17-22. Wzmianki o Menachemie na inskrypcjach asyryjskich. W asyryjskich rocznikach wymienia się Menachema wśród innych królów Lewantu plącących wielkie daniny Tiglat-Pileserowi III (znanemu również jako Pul lub Pulu). Imię Menachema pojawia się też na asyryjskiej steli odnalezionej niedawno na terenie Iranu. Na liście artykułów złożonych w daninie figurują: srebro, złoto, cyna, żelazo, skóry słonia, kość słoniowa, szaty z niebieskiego i czerwonego bisioru, wielobarwne szaty lniane oraz wielbłądy. Przypuszczalnie Menachem nie przekazał wszystkich tych darów, lecz jedynie ich część.

Pekachiasz panuje w Izraelu (742-739)

23 W pięćdziesiątym roku [panowania] Azariasza, króla judzkiego, Pekachiasz, syn Menachema, został królem izraelskim w Samarii na dwa lata.

15,23. Uwaga chronologiczna. Pekachiasz, syn Menachema, króla Izraela, rozpoczął panowanie w 742 przed Chr. i władał krajem przez dwa lata. Królem Judy był nadal Azariasz.

24 Czynił on to, co jest złe w oczach Pana. Nie zerwał z grzechami Jeroboama, syna Nebata, do których ów doprowadził Izraela. 25 Tarczownik jego, Pekach, syn Remaliasza, uknuł spisek przeciw niemu i zabił go w Samarii, w baszcie pałacu królewskiego – jak też Argoba i Arieha – a razem z nim pięćdziesięciu ludzi z Gileadu. Zabił go i został w jego miejsce królem.

15,25 Argoba i Arieha. Tak tekst hebr. W BJ pominięte jako zniekształcona glosa. Być może brzmiała ona pierwotnie: „Argob i osiedla Jaira”, i odnosiła się do wzmianki o Gileadzie w w. 29 (por. Pwt 3,14). Dalszy ciąg wiersza w BJ: „Miał on (tzn. Pekach) ze sobą pięćdziesięciu ludzi z Gileadu”.

15,25. Baszta pałacu królewskiego. Termin ten pojawia się również w Iz 13,22, gdzie jest paralelą do „przepysznych gmachów”. Z obecnego kontekstu wynika, że chodzi o konkretne budowle wchodzące w skład kompleksu pałacowego. Przypuszczalnie był to jakiś rodzaj fortyfikacji. Władcy asyryjscy wznosili duże kompleksy pałacowe, często określane mianem „twierdz królewskich”. Stanowiły one obszar obronny wewnątrz miasta na wypadek pokonania murów przez wroga lub buntu wewnątrz miasta.

26 Pozostałe zaś dzieje Pekachiasza i wszystkie jego czyny opisano w Księdze Kronik Królów Izraela.

Pekach panuje w Izraelu (739-731)

27 W pięćdziesiątym drugim roku [panowania] Azariasza, króla judzkiego, Pekach, syn Remaliasza, został królem izraelskim w Samarii, na dwadzieścia lat.

15,27 na dwadzieścia lat. Dane, które są pewne, mówią najwyższej o pięciu latach.

15,27. Uwaga chronologiczna. W tekście biblijnym czytamy, że Pekach został królem Izraela w ostatnim roku panowania Azariasza, króla judzkiego. Pelcach zasiadał na tronie dwadzieścia lat. Thiele datuje jego panowanie na lata 752-732 przed Chr., czyniąc go współczesnym Menachema i, przez krótki okres, Pekachiasza. Jeśli to prawda, w okresie tym kilka osób podawało się za króla Izraela, co tłumaczyłoby zamęt opisany przez autora (autorów) Drugiej Księgi Królewskiej. Autor Drugiej Księgi Królewskiej mógł datować panowanie Pelca-cha, począwszy od ustanowienia odrębnego królestwa na wschód od Jordanu. Nie udało się dotąd rozwikłać tej złożonej sytuacji.

28 Czynił on to, co jest złe w oczach Pana. Nie zerwał z grzechami Jeroboama, syna Nebata, do których ów doprowadził Izraela. 29 Za czasów Pekacha, króla izraelskiego, wtargnął Tiglat-Pileser, król asyryjski, i zajął Ijjon, Abel-Bet-Maaka, Janoach, Kedesz, Chasor, Gilead, Galileę, cały kraj Neftalego, a ludność uprowadził na wygnanie do Asyrii.

15,29 Wspomniane tu miasta („cały kraj Neftalego”) Tiglat-Pileser zdobył z marszu podczas wyprawy przeciw Filistynom w 734 r. Wzmianka o Gileadzie i o Galilei świadczy, że do powyższych zdobyczy zostały włączone także te z wyprawy w latach 733-732, skierowanej głównie przeciwko Damaszkowi.

— Pierwsza deportacja izraelska.

30 Ozeasz, syn Eli, uknuł spisek przeciwko Pekachowi, synowi Remaliasza. Zadał mu cios śmiertelny i został w jego miejsce królem w dwudziestym roku [panowania] Jotama, syna Ozjasza.

15,30 Fraza w nawiasie pochodzi z tekstu hebr. W BJ pominięta za grec. według recenzji Lucjana, gdyż jest sprzeczna z w. 33.

31 Pozostałe zaś dzieje Pekacha i wszystkie jego czyny opisano w Księdze Kronik Królów Izraela.

15,25-31. Pekach i kampanie asyryjskie. W rocznikach asyryjskich Tiglat-Pilesera III Pekach występuje jako Pakaha. Asyryjscy królowie twierdzili, że gdy Izraelici obalili Pekacha, Tiglat-Pileser zastąpił go Ozeaszem, ostatnim władcą Izraela (732 przed Chr.). Później Asyryjczycy obciążyli Izrael wielką daniną. Imię Pekach pojawia się również na fragmencie dzbana z Chasor. Napis głosi: „Wino należy do Pekacha”.

Jotam panuje w Judzie (739-734) 2Krn 27,1-4; 2Krn 27,7-9

32 W drugim roku [panowania] Pekacha, syna Remaliasza, króla izraelskiego, Jotam, syn Azariasza, został królem judzkim. 

33 W chwili objęcia rządów miał dwadzieścia pięć lat i panował szesnaście lat w Jerozolimie. Matka jego miała na imię Jerusza i była córką Sadoka. 2Krn 28,1-4

15,33 panował szesnaście lat. Jeśli liczba ta jest ścisła, obejmuje także lata regencji Jotama, o których mowa w w. 5.

34 Czynił on to, co jest słuszne w oczach Pana. Działał zupełnie tak, jak jego ojciec, Azariasz. 35 Jedynie wyżyny nie zostały usunięte. W dalszym ciągu lud składał na wyżynach ofiary krwawe i kadzielne. On to zbudował Bramę Górną świątyni Pańskiej. 36 A czyż pozostałe dzieje Jotama i wszystkie jego czyny nie są opisane w Księdze Kronik Królów Judy? 37 W owym czasie Pan zaczął nasyłać na Judę Resina, króla Aramu, i Pekacha, syna Remaliasza.

15,37 Resina. Tekst hebr.: „Recin”. W BJ: „Racôn”, za grec. To ostatni król Damaszku przed zdobyciem miasta przez Asyryjczyków (16,9). Dochodzą tu do głosu pierwsze przejawy wrogości, która za czasów Achaza przerodzi się w otwartą wojnę (16,5-9).

38 I spoczął Jotam ze swoimi przodkami i pochowano go z jego przodkami w Mieście Dawida, jego praojca, a jego syn, Achaz, został w jego miejsce królem.

2 Krl 16

Achaz panuje w Judzie (734-728)

1 W siedemnastym roku [panowania] Pekacha, syna Remaliasza, Achaz, syn Jotama, został królem judzkim.

16,1-20.Achaz, król Judy. Na temat dodatkowych informacji dotyczących wersetów 1-9 zob. komentarz do 2 Krn 28.

2 W chwili objęcia rządów Achaz miał dwadzieścia lat, a szesnaście lat panował w Jerozolimie. Nie czynił on tego, co jest słuszne w oczach Pana, Boga jego, tak jak jego praojciec, Dawid, 

3 lecz kroczył drogą królów izraelskich. A nawet syna swego przeprowadził przez ogień, na modłę ohydnych grzechów pogan, których Pan wypędził przed Izraelitami. Kpł 18,21+

4 Składał ofiary krwawe i kadzielne na wyżynach i pagórkach, i pod każdym drzewem zielonym. Pwt 12,2+

5 Wówczas Resin, król Aramu, i Pekach, syn Remaliasza, król izraelski, wyruszyli do bitwy przeciw Jerozolimie. Osaczyli Achaza, lecz nie mogli go pokonać. 2Krn 28,5n; Iz 7-8; Oz 5,8-6,6; 2Krn 28,17

16,5 Osaczyli Achaza. Według tekstu hebr. W BJ: „i obiegli” (Jerozolimę, por. Iz 7,1), według przekładu syr. — Wojna ta, będąca okazją do proroctw Iz 7-8, miała na celu wciągnięcie Judy w koalicję przeciw Asyrii.

6 W tym samym czasie Resin, król Aramu, włączył Elat do Aramu. Wypędził Judejczyków z Elat, a do Elat weszli Aramejczycy i zamieszkali tam aż do dnia dzisiejszego.

16,6 W BJ poprawiono na zasadzie domysłu tekst hebr., dwukrotnie czytając ’edom (Edom) zamiast ’aram (Syria) oraz pomijając imię „Resin” przed „król”: „W tym samym czasie król Edomu odzyskał Elat dla Edomu. Wypędził Judejczyków z Elat...”. — Edomici wykorzystują sytuację, by odzyskać Elat (zob. 14,22).

7 Wtedy Achaz wysłał posłów do króla asyryjskiego, Tiglat-Pilesera, ze słowami: Jestem twoim sługą i twoim synem. Przyjdź i wybaw mnie z ręki króla Aramu i z ręki króla izraelskiego, którzy stanęli przeciwko mnie. 2Krn 28,16 2Krn 28,21

16,7 Jestem twoim sługą i twoim synem. Achaz deklaruje się jako wasal Tiglat-Pilesera (w 734). Zapewniając sobie w ten sposób protekcję obcego króla, przygotowuje jednak ruinę swojego królestwa (por. Iz 8,5n).

8 Achaz wziął srebro i złoto, które było w świątyni Pańskiej i w skarbcach pałacu królewskiego, i przesłał je królowi asyryjskiemu jako dar hołdowniczy. 9 Król asyryjski wysłuchał go. Wyruszył król asyryjski przeciwko Damaszkowi i zajął go, a mieszkańców uprowadził na wygnanie do Kir. Resina zaś kazał zabić.

16,9 Wyprawa Tiglat-Pilesera przeciw Damaszkowi (733-732).

10 Kiedy król Achaz udał się na spotkanie z Tiglat-Pileserem, królem asyryjskim, do Damaszku, ujrzał ołtarz w Damaszku. Wtedy król Achaz przesłał kapłanowi Uriaszowi podobiznę ołtarza i wzorzec całej budowy.

16,10 Chodzi o wielki ołtarz świątyni znajdującej się od dawna w Damaszku (5,18), a nie o jakiś ołtarz wzniesiony przez armię okupacyjną.

16,10. Achaz i Tiglat-Pileser w Damaszku. Do spotkania doszło po upadku Damaszku w 732 przed Chr. Achaz, jako wierny wasal, miał się tam pojawić, by odnowić śluby poddania i przyłączyć się do obchodów zwycięstwa odniesionego przez króla Tiglat-Pilesera.

16,10. Ołtarz w Damaszku. Decyzja wzniesienia podobnego ołtarza mogła wynikać z wrażenia, które pierwotna budowla zrobiła na Achazie, nie zaś z nakazu Asyryjczyków. Na podstawie wiedzy o ówczesnych zwyczajach asyryjskich można wnosić, że nie zmuszali oni wasali do kultu swojego głównego bóstwa, Aszura. Należy to zatem uznać raczej za artystyczną innowację niż za przejaw rytualnego synkretyzmu. Nie są znane obecnie żadne źródła archeologiczne ani tekstowe, które zawierałyby jakieś informacje na temat wyglądu owego ołtarza.

11 Zatem kapłan Uriasz zbudował ołtarz. Jak król Achaz polecił we wszystkich wskazaniach z Damaszku, tak pracę wykonał kapłan Uriasz, zanim jeszcze król Achaz wrócił z Damaszku. 1Krl 8,64; 2Krn 28,23

12 Kiedy król przybył z Damaszku i ujrzał ołtarz, przybliżył się do ołtarza i wszedł do niego, do góry. 13 I kazał w dym obrócić swą ofiarę całopalną i ofiarę pokarmową, wylał ofiarę płynną, a krwią swych ofiar biesiadnych pokropił ołtarz.

16,13 To król konsekruje ołtarz, wykonując na nim osobiście czynności kapłańskie. W pewnych okolicznościach rezerwował on dla siebie rolę kapłana. Król był także administratorem świątyni i organizatorem jej kultu (zob. już 12,5-17), a Uriasz jest — jak się zdaje — tylko urzędnikiem królewskim.

14 Ołtarz z brązu, który stał przed obliczem Pańskim, kazał odsunąć sprzed świątyni – z przestrzeni między ołtarzem a świątynią Pańską – i postawić go obok [nowego] ołtarza, na północ.

16,14 z brązu. Za tekstem hebr., gdzie jest to glosa wskazująca na ołtarz umieszczony przez Salomona (1 Krl 8,64; 9,25) przed wejściem do świątyni. W BJ pominięta.

— [nowego]. Dodatek współczesnych tłumaczy.

16,14. Ołtarz z brązu. Zob. komentarz do 2 Krn 4,1. Był to główny ołtarz stojący na dziedzińcu, na którym składano wszystkie ofiary ze zwierząt.

16,14. Zmiana położenia ołtarza. Ołtarz z brązu został ustawiony dokładnie na wschód od świątyni, przed wejściem frontowym. Nowy ołtarz Achaza był pierwotnie umieszczony pomiędzy wejściem na dziedziniec a ołtarzem z brązu, teraz jednak stał się głównym elementem, bowiem ołtarz z brązu został ustawiony na osi wschód-zachód, z boku, po północnej stronie nowego ołtarza. Nowy ołtarz zastąpił więc ołtarz z brązu.

15 Kapłanowi Uriaszowi zaś król Achaz wydał następujący rozkaz: Na wielkim ołtarzu masz spalać ofiarę całopalną poranną i ofiarę pokarmową wieczorną, ofiarę całopalną króla i jego ofiarę pokarmową oraz ofiarę całopalną całej ludności kraju, jej ofiary pokarmowe i płynne. Będziesz też na niego wylewał całą krew ofiar całopalnych i krew ofiar krwawych. Co się zaś tyczy ołtarza z brązu, ma pozostać do mego rozpatrzenia. Wj 29,39; Lb 28,4

16,15. Podział funkcji. Rytuały wykonywane na nowym ołtarzu miały typowo izraelski charakter. Nie wprowadzono tam żadnych innowacji kultowych, nie dodano też obcych elementów do tradycyjnej praktyki Izraelitów. Nowy ołtarz przejął wszystkie funkcje związane z systemem ofiarnym. Jedyną funkcją pozostawioną ołtarzowi z brązu była ta, której nie opisano w literaturze poświęconej rytuałom Izraela. Hebrajski czasownik użyty w tekście („szukanie kierownictwa”, [BT: „ma pozostać do mego rozpatrzenia”) oznacza badanie lub sprawdzanie, co może wskazywać, że badano na nim wnętrzności zwierząt ofiarnych, by odczytać z nich omen. Nie wiadomo, dlaczego Achaz zachował tę funkcję dla tradycyjnego ołtarza.

ZACHODNIE KAMPANIE TIGLAT-PILESERA III, 734-732 PRZED CHR. We wczesnym okresie swojego panowania (począwszy od ok. 743 przed Chr.) Tiglat-Pileser prowadził politykę aktywnego zaangażowania w Syrii, starając się opanować szlaki handlowe, wiodące przez ten strategiczny pod względem gospodarczym region. Do 738 przed Chr. zebrał daninę od większości państw znajdujących się w tym rejonie (m.in. od Damaszku, portów nad Morzem Śródziemnym oraz Samarii). W ciągu kilku następnych lat zajęty był w Urartu (rozciągającym się w okolicach jeziora Wan na północ). Do 735 przed Chr. zdołał podporządkować sobie cały ten region. W 734 przed Chr. rozpoczął tzw. drugą kampanię zachodnią. Początkowo jego celem było przemaszerowanie przez wszystkie ziemie w celu okazania swojej potęgi, utrwalenia władzy (szczególnie nad szlakami handlowymi) i zebrania daniny. Idąc Drogą Wielkiego Pnia, dotarł do Gazy. W żadnym z zachowanych źródeł nie odnotowano, by napotkał na opór. W 733 przed Chr. armia asyryjska rozpoczęła odwrót, stawiając sobie za główny cel zdobycie Damaszku. Chociaż Aramejczycy ponieśli znaczne straty, Damaszek zdołał się ostać mimo czterdziestopięciodniowego oblężenia. Podczas tej kampanii Tiglat-Pileser zapuścił się w głąb Izraela. Znaczna część jego obszarów została anektowana i uczyniona asyryjskimi prowincjami, zaś umocnione miasta (takie jak Chasor i Megiddo) zburzone. W tym okresie deportowano ponad 30 000 Izraelitów, nie sprowadzono jednak w ich miejsce obcej ludności. Zmniejszyło to liczbę mieszkańców dolnej Galilei na kilka pokoleń. Ostatnim etapem kampanii był 732 przed Chr., kiedy to zdobyto Damaszek i włączono go do Asyrii. W Izraelu ścięto Pekacha; na tronie osadzono przychylnego Asyrii Ozeasza.

16 Kapłan Uriasz wykonał wszystko, co mu rozkazał król Achaz. 

17 Król Achaz kazał odciąć listwy od podstaw i wyjąć z nich kadzie. Kazał również zdjąć „morze” sponad wołów z brązu, które były pod nim, i postawić je na posadzce kamiennej. 2Krn 28,24; 1Krl 7,27-37 1Krl 7,23-26

16,17 Tekst hebr. pogmatwany. — Nie wiadomo, czy zmiany wprowadzone przez Achaza były podyktowane jakimiś racjami kultowymi, czy po prostu miały dostarczyć królowi brązu, którego potrzebował (na zapłacenie haraczu królowi Asyrii?).

16,17- Danina. Opisane tutaj działania stanowiły element zbierania daniny. Kadzie do przewożenia wody z „morza” (głównego basenu) stały na wozach zaopatrzonych w boczne listwy i koła. Podobne przedmioty pochodzące z pierwszych lat panowania Salomona odnaleziono na Cyprze. Miedziane woły wspierające kadź (zob. 2 Krn 4,2-5, gdzie podano ich opis) mogły zostać przetopione, by uzyskać miedź na daninę. W IX w. przed Chr. asyryjski król Asurbanipal otrzymał byki odlane z brązu jako część daniny.

18 Następnie kazał usunąć kryty krużganek szabatowy, który zbudowano przy świątyni, oraz zewnętrzne wejście królewskie do świątyni Pańskiej – ze względu na króla asyryjskiego.

16,18 BJ: „Ze względu na króla Asyrii usunął ze świątyni Jahwe podwyższenie dla tronu, które tam zbudowano, oraz zewnętrzne wejście królewskie”. „usunął ze świątyni”, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „poddał świątynię zmianom”. — „podwyższenie dla tronu”, za grec. Tekst hebr. niezrozumiały. Interpretacja tekstu jest przedmiotem dyskusji. Prawdopodobnie „podwyższenie” oraz „wejście królewskie” były zewnętrznymi oznakami suwerenności, więc Tiglat-Pileser zażądał od swego wasala usunięcia ich.

16,18. Zmiany dokonane ze względu na króla Asyrii. Nie wiadomo, czy celem zmian była dodatkowa danina dla Asyryjczyków, czy też potwierdzenie poddania Achaza zwierzchności asyryjskiej. Tekst nawiązuje do nieznanych terminów architektonicznych.

19 A czyż pozostałe dzieje Achaza i wszystkie jego czyny nie są opisane w Księdze Kronik Królów Judy? 2Krn 28,26-27

20 I spoczął Achaz ze swymi przodkami, i pochowany został z przodkami swymi w Mieście Dawidowym, a syn jego, Ezechiasz, został w jego miejsce królem.

2 Krl 17

Ozeasz panuje w Izraelu (731-722)

1 W dwunastym roku [panowania] Achaza, króla judzkiego, Ozeasz, syn Eli, został królem izraelskim w Samarii na dziewięć lat.

17,1. Chronologia. Ozeasz został królem Izraela w 732 przed Chr. po zniszczeniu przez Asyrię znacznej części Północnego Królestwa. Splot dziejów Północnego i Południowego Królestwa ma w tym okresie bardzo złożony charakter, nie istnieją też łatwe rozwiązania. Przypuszcza się, że w epoce tej było kilka koregencji, co jest jedną z przyczyn istniejącego zamieszania. Tiglat-Pileser III podaje w swoich rocznikach, że to on umieścił Ozeasza na tronie Izraela.

2 Czynił on to, co jest złe w oczach Pańskich, jednakże nie tak, jak królowie Izraela, którzy żyli przed nim. 3 Przeciwko niemu wyruszył Salmanassar, król asyryjski, a Ozeasz poddał się mu i płacił mu daninę.

17,3 Jest to Salmanassar V (727-722), następca Tiglat-Pilesera III.

4 Lecz król asyryjski wykrył spisek Ozeasza. Ozeasz bowiem wysłał posłów do króla egipskiego, So, i nie przysłał daniny królowi asyryjskiemu, jak każdego roku. Wtedy król asyryjski pochwycił go i zamknął w więzieniu.

17,4 do króla egipskiego, So. Według tekstu hebr. Zamiast „So” — a żaden znany król egipski nie nosił takiego imienia — w BJ „Sais”. Jest to nazwa miasta leżącego w delcie Nilu, w którym rezydował współczesny Ozeaszowi faraon Tefnacht.

— To uwięzienie króla, który udał się na spotkanie Salmanassara, a może uciekał z Samarii, zbiegło się z początkiem oblężenia miasta i było końcem panowania Ozeasza (w dziewiątym roku).

17,4. Związki łączące Ozeasza z Asyrią. Po odzyskaniu wpływów na obszarze Lewantu przez Egipt, Ozeasz rozpoczął z nim negocjacje, by wyzwolić się spod asyryjskiej kontroli. Nie udało się w sposób pewny ustalić tożsamości egipskiego faraona So, wydaje się jednak, że może chodzić o Osorkona IV, który panował we wschodnim rejonie delty Nilu (Tanis, Bubastis) w latach 730-715 przed Chr. Jednak pertraktacje prowadzone przez Ozeasza z Egiptem nie zostały uwieńczone powodzeniem. Nie ma pewności, czy Ozeasz został pojmany przez Asyryjczyków (lub deportowany). Dokumenty pochodzące z krótkiego okresu panowania Salmanassara V (zasiadającego na tronie w latach 727-722 przed Chr.) zawierają stosunkowo niewiele informacji. Sargon III (panujący w latach 721-705 przed Chr.) wspomina o Samarianach (tj. Izraelitach), pomija jednak milczeniem ich króla, co może wskazywać, że został on wcześniej deportowany.

Zdobycie Samarii 2Krl 18,9-11

5 Król asyryjski najechał cały kraj, dotarł do Samarii i oblegał ją przez trzy lata. 6 W dziewiątym roku [panowania] Ozeasza król asyryjski zdobył Samarię i uprowadził Izraelitów na wygnanie do Asyrii. Osiedlił ich w Chalach, nad Chabor, rzeką Gozanu, i w miastach Medii.

17,6 zdobył Samarię. Oblężenie zapoczątkował w 724 r. Salmanassar, miasto jednak zostało zdobyte dopiero na początku panowania jego następcy, Sargona, niewątpliwie w pierwszych miesiącach 721 r. „Dziewiąty rok Ozeasza” odnosi się do początków oblężenia.

— w Chalach, nad Chabor, rzeką Gozanu. Niedaleko od Charanu, na samej północy Mezopotamii.

— i w miastach Medii. Na wschód od Mezopotamii. Przesiedleńcy izraelscy zajęli tam miejsce tubylczej ludności, którą Tiglat-Pileser deportował w inne strony. Akcja Tb jest usytuowana w tej właśnie ramie.

17,5-6. Upadek Samarii. Źródła asyryjskie opisują „spustoszenie” Samarii (ok. 724-721 przed Chr.), uwaga ta może się jednak odnosić do całego obszaru. Pewne archeologiczne ślady zniszczenia odnaleziono w izraelskim mieście Sychem. Jest to zgodne z typową strategią stosowaną przez Asyryjczyków, polegającą na niszczeniu ziem najechanego państwa, a następnie na przystępowaniu do oblężenia jego głównego miasta, odciętego od źródeł zaopatrzenia. Strategię tę zastosowali przeciwko Jerozolimie Sennacheryb i Nabuchodonozor II. Fakt, że oblężenie Samarii trwało trzy lata - mimo niezrównanych machin oblężniczych, które posiadali Asyryjczycy - wskazuje, że miasto było silnie ufortyfikowane. Samaria padła w 722/721 przed Chr. Chociaż Biblia przypisuje zdobycie Samarii Salmanassarowi III, w rocznikach asyryjskich sukces ten połączono z postacią jego następcy, Sargona II. Sargon twierdził też, że polecił odbudować miasto.

17,6. Polityka deportacji. W owym okresie Asyryjczycy już od niemal czterech stuleci stosowali politykę deportacji mieszkańców podbitych państw. Sargon twierdził, że wysiedlił z Samarii 27 290 osób. Z dokumentów asyryjskich nie wynika, czy byli to wszyscy mieszkańcy i czy pochodzili oni z całego kraju Samarii, czy też jedynie z jego głównego miasta. Władca Asyrii powiada, że wziął do niewoli liczbę mężczyzn wystarczającą do sformowania oddziału składającego się z 50 rydwanów. Asyryjczycy stosowali również politykę przesiedlania innych podbitych ludów do Samarii (chociaż wydaje się, że Tiglat-Pileser odszedł od tej polityki w 733 przed Chr., nie sprowadzając obcych ludów do Galilei). Sargon twierdził, że zasiedlił odbudowaną Samarię innymi zesłańcami. Polityka deportacji miała na celu pozbawienie podbitego ludu wszystkiego, co mógłby wykorzystać do obrony. Pozbawieni ziemi i narodu, tracili poczucie tożsamości etnicznej (przez politykę przymusowej asymilacji), nie mieli więc o co walczyć.

Przyczyny upadku królestwa Izraela 2Krl 18,12

7 Stało się tak, bo Izraelici zgrzeszyli przeciwko Panu, Bogu swemu, który ich wyprowadził z Egiptu, spod ręki faraona, króla egipskiego. Czcili oni cudzych bogów

17,7-23 Refleksje nad przyczynami upadku Królestwa Izraela nie są jednolitego pochodzenia. Dla głównego autora księgi największym grzechem Izraela jest schizma religijna (1 Krl 12,26-33), „grzech pierworodny”, wypomniany każdemu królowi izraelskiemu (zob. także tutaj w w. 7a i 21-23). Do tego dodano dłuższy wywód, pełen reminiscencji z Pwt i Proroków (zwłaszcza Jr), o synkretyzmie religijnym i o lokalnych sanktuariach (w. 7b-18). Jeszcze inny dodatek obejmuje tym potępieniem także Judę. (w. 19-20).

8 i naśladowali obyczaje ludów, które Pan wypędził przed Izraelitami, oraz królów izraelskich, których wybrali.

17,8 oraz królów izraelskich, których wybrali. Tak tekst hebr. W BJ pominięte jako glosa (za w. 21), która była przeznaczona na początek w. 9.

9 I wymyślili sobie Izraelici rzeczy przewrotne na przekór Panu, Bogu swemu. Zbudowali sobie wyżyny we wszystkich swoich miejscowościach – od wieży strażniczej aż do miasta warownego.

17,9. Wyżyny. Z narracji biblijnej wynika, że przed zbudowaniem świątyni w Jerozolimie ofiary i obrzędy rytualne wykonywane były w lokalnych przybytkach zwanych bamoth. Budowle te wznoszono specjalnie w tym celu. Wydaje się, że w większości przypadków były to budowle zamknięte, w których odbywały się czynności kultowe (zob. komentarz do 1 Sm 9,1.2-13). Ich wygląd i znajdujące się w środku sprzęty nie są znane, jednak duża liczba wzmianek, w których opisano je jako miejsca składania ofiar, wskazuje, że niektóre mogły być całkiem okazałe. Ostatecznie monarchii izraelskiej i kapłaństwu z Jerozolimy udało się wyeliminować wyżyny, by w ten sposób podkreślić, że świątynia Salomona jest „miejscem, które wybrał Jahwe”, i wykorzenić synkretyzm religijny, który kwitł na wyżynach. Na temat dodatkowych informacji dotyczących wyżyn zob. komentarz do Pwt 12,2-3.

10 Ustawili sobie stele i aszery na każdym wyniosłym pagórku i pod każdym drzewem zielonym. Wj 23,24+; Wj 34,13+; Pwt 12,2+

17,10. Święte kamienie/stele. Ustawione pionowo kamienie lub masseboth są typowym elementem religii kananejskiej pojawiają się również jako kamienie pamiątkowe w kilku izraelskich kontekstach przymierzowych (zob. Wj 24,3-8; Joz 24,25-27). Związek z Aszerą, Baalem i innymi bóstwami kananejskimi stał się przyczyną ich potępienia jako kultu rywalizującego z kultem Jahwe i stanowiącego dla niego zagrożenie. Archeolodzy odkryli święte kamienie w Gezer, Dan, Chasor i Arad. W dwóch ostatnich przypadkach znajdowały się one najwyraźniej w obrębie świętych przybytków i stanowiły element odprawianych w nich obrzędów kultowych. Na kamieniach z Chasor wyrzeźbiono wyciągnięte ręce oraz słoneczną tarczę. Kamienie w Dan znajdowały się w okolicach wejścia, zachowały się też wyraźne ślady składania darów wotywnych.

17,10. Slupy Aszery/aszery. Jednym z typowych elementów kultu kananejskiego oraz synkretycznego kultu, odprawianego przez Izraelitów na „wyżynach” i w przybytkach znajdujących się w miastach, było wznoszenie słupów Aszery/aszer (Sdz 3,7; 1 Krl 14,15; 15,13; 2 Krl 13,6). Nie wiadomo do końca, czy były to drewniane slupy, mające symbolizować drzewa, czy też znajdowały się na nich rzeźbione przedstawienia bogini płodności. Nie wiadomo też, czy stanowiły one element świętych gajów. Wzmianka w 2 Krl 17,10 o aszerach „na każdym wyniosłym pagórku i pod każdym drzewem zielonym” wydaje się wskazywać, że były to słupy ustawiane w celach kultowych, nie zaś specjalnie zasadzone w tym celu drzewa. Jako małżonka Ela, Aszera była najwyraźniej powszechnie czczoną boginią (zob. 2 Krl 18,19), o której kulcie wspomina się w tekstach ugaryckich (1600-1200 przed Chr.). Częste wzmianki na jej temat, pojawiające się w narracji biblijnej, wskazują, że kult tej bogini był głównym rywalem kultu Jahwe. Na starożytnych pieczęciach z okresu żelaza, odnalezionych w Palestynie, Aszerę ukazano pod postacią stylizowanego drzewa. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Wj 34,13 i Sdz 6,25.

11 I składali ofiary kadzielne tamże, na wszystkich wyżynach, podobnie jak ludy, które Pan usunął przed nimi. Popełniali czyny grzeszne, drażniąc Pana.

17,11. Spalanie kadzidła jako rytuał pogański. Starożytne ludy stosowały kadzidło do różnych celów. Fenicjanie używali go w celu przygotowania ciała zmarłego króla do życia pośmiertnego. Na inskrypcji z Byblos opisano króla spoczywającego na kadzidle. Kadzidło wykorzystywano również w kananejskim kulcie zmarłych w Ugarit. W Mezopotamii kadzidło składano jako ofiarę dedykacji i przebłagania. Wierzono, że kadzidło ułatwia zanoszenie modlitw przed oblicze bóstwa wdychającego jego woń. Wszystkie te praktyki zostały potępione przez autorów Pisma.

12 I służyli bożkom, o których Pan powiedział im: Nie będziecie tego czynili! 

13 Pan jednak ciągle ostrzegał Izraela i Judę przez wszystkich swoich proroków i wszystkich widzących, mówiąc: Zawróćcie z waszych dróg grzesznych i przestrzegajcie moich przykazań i postanowień moich, według całego Prawa, które nadałem waszym przodkom i które przekazałem wam przez sługi moje, proroków. Pwt 9,13+

14 Lecz oni nie słuchali i twardym uczynili swój kark, jak ich przodkowie, którzy nie zawierzyli Panu, Bogu swojemu.

17,14 kark, jak. Według tekstu hebr. W BJ: „bardziej niż kark”, za grec.

15 Odrzucili przykazania Jego i przymierze, które zawarł z przodkami, oraz prawa, które im nadał. Szli za nicością i stali się niczym, naśladując ludy wokół siebie, co do których przykazał im Pan, aby nie postępowali tak, jak one. Jr 2,5 1Krl 12,28

16 Odrzucili wszystkie polecenia Pana, Boga swego, i ulali sobie posągi – dwa cielce. Zrobili sobie aszerę i oddawali pokłon całemu wojsku niebieskiemu, i służyli Baalowi. Wj 34,13+; Pwt 4,19; Pwt 17,3

17 Przeprowadzali swoich synów i córki przez ogień. Uprawiali wróżbiarstwo i czarnoksięstwo. Oddali się czynieniu tego, co jest złe w oczach Pana, drażniąc Go. Kpł 18,21+; Pwt 18,10

17,16-17. Niedozwolone praktyki kultowe. Odlane posągi cielców lub byków były typowymi przedmiotami kultowymi w Kanaanie. Posągi cielca odnaleziono w wielu miejscach w tym rejonie (na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 1 Krl 12,28). Kult wojsk niebieskich (gwiazd) oznacza oddawanie boskiej czci ciałom niebieskim (bóstwu słońca i księżyca, a szczególnie Wenus; w Babilonii, odpowiednio, Szamaszowi, Sinowi i Isztar) - kult odgrywający ważną rolę w większości starożytnych religii. Bóstwa te, panujące nad kalendarzem i upływem czasu, zmianami pór roku i pogodą, uważane były za najpotężniejsze z bogów. Dostarczały one ludziom znaków, z których wyczytywano omeny, spoglądały też na wszystkich z góry. W tym okresie nie znano jeszcze znaków zodiaku. Na temat dodatkowych informacji dotyczących Baala zob. komentarz do Sdz 2,11-13. Pozabiblijne wzmianki o „przeprowadzaniu synów i córek przez ogień” są rzadkie, pojawiają się jednak w kręgu kultury asyryjskiej i aramejskiej (zob. komentarz do Pwt 18,10). Wróżbiarstwo i czary były też znane w Mezopotamii. Praktyki te zakładały, że za pomocą rozmaitych znaków (np. kształtu wnętrzności zwierząt ofiarnych) można posiąść wiedzę o zamiarach i działaniach bogów. W ciągu ostatnich stu pięćdziesięciu lat archeologom udało się odnaleźć tysiące przykładów starożytnych omenów i zaklęć.

18 Wtedy Pan zapłonął gwałtownym gniewem przeciw Izraelowi i odrzucił go sprzed swego oblicza. Pozostało tylko samo pokolenie Judy. 1Krl 12,20

19 Również Juda nie przestrzegał poleceń Pana, Boga swego, i naśladował obyczaje, które Izrael wprowadził. 20 Wtedy Pan odrzucił całe potomstwo Izraela, poniżył je i wydał je w moc łupieżców, aż wreszcie odrzucił je sprzed swego oblicza. 

21 Albowiem oderwał Izraela od domu Dawida, a Izrael obrał sobie za króla Jeroboama, syna Nebata. Jeroboam zaś oderwał Izraela od Pana i doprowadził go do wielkiego grzechu. 1Krl 12,26-33

22 Izraelici naśladowali wszystkie grzechy, które Jeroboam popełnił; nie odstąpili od nich.

17,22 wszystkie grzechy. Według tekstu hebr. W BJ: „grzech”, za grec.

23 Aż wreszcie Pan odrzucił Izraela sprzed swego oblicza, tak jak zapowiedział przez wszystkie sługi swoje, proroków. I przesiedlił Izraelitów z własnego kraju w niewolę do Asyrii, gdzie są aż do dnia dzisiejszego.

Pochodzenie Samarytan

24 Król asyryjski kazał przyjść ludziom z Babilonu, z Kuta, z Awwa, z Chamat i z Sefarwaim i osiedlił ich w miastach Samarii zamiast Izraelitów. Wzięli oni więc w posiadanie Samarię i osiedlili się w jej miastach.

17,24-41 Także ten fragment powstawał stopniowo. W. 24-28 i 41 dają uproszczony pogląd dotyczący ponownego zaludnienia Królestwa Północnego; zakładają one całkowitą deportację mieszkańców izraelskich i łączą rozmaite późniejsze kolonizacje; utrzymanie się kultu jahwistycznego w tym pogańskim środowisku zostało wyjaśnione historią opisaną w w. 25-28. Szczegóły zawarte w w. 29-34a dodano w czasie wygnania. W w. 34b-40 jeszcze raz powraca się do grzechów Izraela, które spowodowały jego ruinę; lepsza byłaby lokalizacja wymienionego ostatnio fragmentu w pierwszej części rozdziału.

17,24. Ponowne zasiedlenie Samarii. Chociaż nie wspomniano tutaj o królu Asyrii, źródła asyryjskie podają, że w 720 przed Chr. zadania zreorganizowania tego regionu podjął się Sargon II. Pewne plemiona arabskie zostały sprowadzone w okresie pięciu lat od tej daty. W tym czasie Babilon znajdował się pod panowaniem Asyrii. Kutę utożsamia się z Tell Ibrahim, leżącym 32 Krn na północny wschód od Babilonu. Awwę łączy się obecnie z miastem Awa (Ania, w języku akadyjskim Amatu, położonym we wschodniej Babilonii). Chamat było głównym aramejskim miastem nad rzeką Orontes w Syrii. Sefarwaim utożsamiono wstępnie z Sipirani, znajdującym się w południowej części Nippur; może też oznaczać Szabarain w Syrii. Niezależnie od ostatecznego rozwiązania tej kwestii, strategia Asyryjczyków polegała na ponownym zasiedleniu podbitych obszarów ludnością różnego pochodzenia.

25 W początkach swego pobytu nie oddawali oni tam czci Panu, zatem Pan nasyłał na nich lwy, które wśród nich dokonywały spustoszenia.

17,25. Pan nasyłał na nich lwy. Krwiożercze dzikie bestie były powszechnie uważane za dopust będący karą Bożą. Już w mezopotamskim Eposie o Gilgameszu bóg Ea gani Enlila, że nie posłał lwów, by spustoszyły mieszkańców świata, lecz sięgnął po tak dramatyczne rozwiązanie jak potop. Bogowie wykorzystywali dzikie bestie i choroby, suszę i zarazę w celu zmniejszenia ludzkiej populacji. W okresie asyryjskim ze złymi omenami łączyła się groźba pustoszenia ziemi przez lwy i wilki. Podobne spustoszenia wywołane przez dzikie zwierzęta przywoływane są w przekleństwach pod adresem tych, którzy zrywają traktaty (zob. też Pwt 32,24).

26 Doniesiono więc królowi asyryjskiemu: Ludy, które uprowadziłeś na wygnanie i osiedliłeś w miastach Samarii, nie znają obrzędu Boga tego kraju. I nasłał na nich lwy, które ich zabijają, ponieważ nie znają oni obrzędu Boga kraju. 27 Wtedy król asyryjski nakazał: Sprowadźcie tam jednego z kapłanów, których stamtąd uprowadziłem na wygnanie. Niech idzie i zamieszka tam, i naucza ich obrzędu Boga tego kraju!

17,27 uprowadziłem. Za Targumami. Hebr.: „uprowadziliście”.

— Niech idzie. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „niech idą”.

28 Wtedy jeden z kapłanów, których uprowadzono na wygnanie z Samarii, poszedł i zamieszkał w Betel, i pouczał ich, jak mają oddawać cześć Panu. 

29 Każdy naród tworzył sobie własnych bogów i stawiał ich w świątyniach wyżynnych, które zbudowali Samarytanie; każdy naród w tych miastach, w których mieszkał. J 4,9+

17,25-29. Synkretyczna religia Samarii. Inskrypcje asyryjskie pochodzące z okresu Sargona II podają, że nowi osadnicy byli obciążeni takimi samymi podatkami jak obywatele Asyrii. Co więcej, mieli oddawać cześć Bogu i królowi. Większość ludów starożytnych wierzyła, że bogowie sprawują władzę nad dokładnie określonymi obszarami geograficznymi. Jahwe był więc właścicielem Samarii i jako taki godzien kultu. Mimo to osadnicy sprowadzali ze sobą własne bóstwa. W ramach otwartego światopoglądu towarzyszącego starożytnemu politeizmowi zawsze było miejsce dla nowych bogów. Jeśli jakieś bóstwo okazało swoją moc, nieuznanie jej mogło się okazać groźne (zob. komentarz do Joz 2,11). Sargon przyczynił się do wzmocnienia religijnego synkretyzmu na tym obszarze, aby osłabić wpływy nacjonalistyczne.

30 Mianowicie: ludzie z Babilonu ulepili Sukkot-Benota, ludzie z Kuta ulepili Nergala, ludzie z Chamat ulepili Aszima, 

31 Awwici ulepili Nibchaza i Tartaka, Sefarwaici zaś palili swoje dzieci w ogniu na cześć Adrameleka i Anammeleka, bogów Sefarwaim. 1Krl 12,31

17,30-31. Lista bogów. Benot, bóg Sukkot [BT: Be-not-Sukkot], nie pojawia się w źródłach mezopotamskich. Benot może oznaczać Banitu (formę żeńską „stwórca”), imię często używane na oznaczenie Isztar. Nergal był mezopotamskim bóstwem plag i podziemnego świata. Główny ośrodek jego kultu znajdował się w Kuta (położonym 32 Krn na północny wschód od Babilonu). Aszima pojawia się na inskrypcji z Teima w Arabii oraz jako człon niektórych aramejskich imion własnych, nie wiadomo jednak nic na temat tego bóstwa. Awwitów łączy się obecnie z miastem Awa (Ama, akadyjskim Amatu we wschodniej Babilonii). Nibchaza i Tarlaka utożsamia się z elamickimi bóstwami Ibnahazą i Dirtakiem (Dakdadra). Adramelek ma zdaniem uczonych odpowiadać Addir-Melekowi. Melek znaczy „król” i może się odnosić do boskiego władcy. Ostatnie bóstwo, Anammelek, jest zdaniem badaczy wynikiem połączenia kultu kananejskiej bogini Anat (lub jej męskiego odpowiednika, Ana) z Melekiem (tytuł ten był często stosowany w odniesieniu do zachodniosemickiego boga Athtara). Niewiele wiadomo na temat dwóch ostatnich bóstw, które niektórzy uczeni łączą z bogiem Molochem (zob. komentarz do Kpł 18,21; Pwt 18,10).

32 Czcili również Pana, lecz spomiędzy swoich ustanowili sobie kapłanów na wyżynach, którzy sprawowali dla nich obrzędy w świątyniach wyżynnych. 33 Czcili Pana i zarazem służyli swoim bożkom według zwyczajów ludów, z których uprowadzono ich na wygnanie. 34 Do dnia dzisiejszego postępują według starych zwyczajów. Nie czczą Pana i nie postępują według Jego postanowień i nakazów, według Prawa i polecenia, jakie Pan dał synom Jakuba, któremu nadał imię Izrael.

17,34 Nie czczą Pana. Od tych słów (aż do w. 40) zaczyna się fragment dotyczący już nie pogan, jak w poprzednich wierszach, ale niewiernych Izraelitów, jak w w. 14n. — według Jego postanowień i nakazów. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „według ich postanowień i nakazów”. W. 34b-40 to dodatek, w którym są zebrane rozmaite ogólne sformułowania, bez związku z sytuacją historyczną.

35 Pan zawarł z nimi przymierze i przykazał im: Nie będziecie czcili cudzych bogów i nie będziecie oddawali im pokłonu, nie będziecie im służyli i nie będziecie im składali ofiar. Rdz 32,29

36 Jedynie Pana, który wyprowadził was z kraju Egiptu ręką mocną i wyciągniętym ramieniem, Jego czcić będziecie, Jemu będziecie oddawać pokłon i Jemu składać ofiary. Wj 19,1+

37 Postanowień i nakazów, Prawa i poleceń, które wam napisał, będziecie przestrzegać i wypełniać je zawsze. Cudzych zaś bogów czcić nie będziecie. 38 Nie zapominajcie o przymierzu, które z wami zawarłem, i nie czcijcie cudzych bogów. 39 Czcijcie jedynie Pana, Boga waszego, a On wyzwoli was z mocy wszystkich waszych nieprzyjaciół. 40 Lecz oni nie słuchali, tylko postępowali według swoich starych zwyczajów. 41 Ludy owe czciły więc Pana i zarazem służyły swoim bożkom. Również ich dzieci oraz dzieci ich dzieci postępują tak, jak czynili ich ojcowie, aż do dnia dzisiejszego.

2 Krl 18

SCHYŁEK KRÓLESTWA JUDY: EZECHIASZ, PROROK IZAJASZ I ASYRIA

Ezechiasz królem Judy (728-688)

1 W trzecim roku [panowania] Ozeasza, syna Eli, króla izraelskiego, Ezechiasz, syn Achaza, został królem judzkim. 2Krn 29,1-2

18,1 W trzecim roku. Chronologia niepewna.

18,1. Chronologia. Zob. komentarz do 2 Krn 29.

2 W chwili objęcia rządów miał dwadzieścia pięć lat i panował dwadzieścia dziewięć lat w Jerozolimie. Jego matka miała na imię Abijja i była córką Zachariasza.

18,2 Abijja. Według 2 Krn 29,1. Tekst hebr.: „Abi”.

3 Czynił on to, co jest słuszne w oczach Pana, zupełnie jak jego przodek, Dawid. 2Krn 31,1; Pwt 12,2+; Wj 23,24+; Wj 34,13+; Lb 21,4-9+; Mdr 16,6

4 On to usunął wyżyny, potrzaskał stele, wyciął aszery i rozbił węża miedzianego, którego sporządził Mojżesz, ponieważ aż do tego czasu Izraelici składali mu ofiary kadzielne, nazywając go Nechusztan.

18,4 aszery. L. mn. według przekładów starożytnych. W tekście hebr. 1. poj. — Poprzez centralizację kultu i walkę z idolatrią Ezechiasz czyni wstęp do reformy Jozjasza (rozdz. 23) i zaskarbia sobie pochwałę (w. 3 i 5-6).

— Nechusztan. W tej nazwie jest zawarta aluzja do materiału, z którego wykonano przedmiot, czyli do słowa „spiż”, nehoszet, oraz do formy „wąż”, nahasz. Wizerunek ten uchodził za identyczny z tym, który Mojżesz sporządził na pustyni (Lb 21,8-9) i który był przedmiotem kultu idolatrycznego (Mdr 16,6-7).

18,4. Wąż miedziany, Nechusztan. W źródłach pozabiblijnych nie pojawiają się żadne wzmianki o Nechusztanie. Wydaje się, że termin ten powstał w wyniku stopienia się hebrajskich słów oznaczających miedź (nehoshet) i węża (nahash). Miedziane lub wykonane z brązu posągi przedstawiające węża odnajdywano w licznych miejscach na Bliskim Wschodzie. Były to najwyraźniej przedmioty o charakterze kultowym. Często wąż jest trzymany przez bóstwo. Motyw ten był szczególnie rozpowszechniony na obszarze Syro-Palestyny u schyłku II oraz w I tysiącleciu przed Chr. Wydaje się, że Nechusztan był patronem medyków (szczególnie od ukąszeń), być może uważano go też za pośrednika pomiędzy Jahwe a ludem Izraela (zob. komentarz do Lb 21,8-9). Znana miedziana czasza z Niniwy z hebrajskimi imionami zawiera przedstawienie skrzydlatego węża, umieszczonego na jakiegoś rodzaju słupie.

5 W Panu, Bogu Izraela, pokładał nadzieję. I po nim nie było podobnego do niego między wszystkimi królami Judy, jak i między tymi, co żyli przed nim. 6 Przylgnął do Pana – nie zerwał z Nim i przestrzegał Jego przykazań, które Pan zlecił Mojżeszowi. 

7 Toteż Pan był z nim. We wszystkim, co przedsiębrał, miał powodzenie. Zbuntował się on przeciwko królowi Asyrii i nie był mu poddany. Rdz 39,2

18,7 Zbuntował się. W r. 711 albo raczej po śmierci Sargona w r. 705.

8 To on pokonał Filistynów aż do Gazy i jej okolic, od wieży strażniczej aż do miasta warownego.

18,8. Pokonanie Filistynów. Filistyńskie porty morskie znajdowały się pod kontrolą Asyrii od czasów Tiglat-Pilesera III (745-727 przed Chr.). Ezechiasz najechał te ziemie przypuszczalnie w 705 przed Chr., gdy król Asyrii Sargon II poległ na polu bitwy. Licząc na słabość Asyrii, Ezechiasz wprowadził w ten rejon oddziały wrogie temu państwu, wszczynając otwarty bunt przeciwko potężnemu imperium. Celem ataku było osłabienie kontroli Asyrii nad ważnymi szlakami handlowymi wiodącymi do Egiptu. Sennacheryb, następca Sargona, zdołał jednak ustanowić przyjaznych Asyrii namiestników na obszarze Filistei.

Zajęcie Samarii i deportacja (721) 2Krl 17,1-6

9 W czwartym roku panowania króla Ezechiasza, a siódmym roku panowania Ozeasza, syna Eli, króla izraelskiego, Salmanassar, król asyryjski, wyruszył przeciw Samarii i oblegał ją.

18,9-12 Jest tu powtórzona informacja z 17,5-6 oraz dodana do niej refleksja w duchu 17,7n.

10 Zdobyto ją po upływie trzech lat. W szóstym roku panowania Ezechiasza, a dziewiątym roku panowania Ozeasza, króla izraelskiego, została zdobyta Samaria. 11 Król asyryjski uprowadził Izraelitów na wygnanie do Asyrii i osiedlił ich w Chalach, nad Chabor, rzeką Gozanu, i w miastach Medii,

18,11 osiedlił ich. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „zaprowadził ich”.

18,11. Miejsca deportacji na północy. Miejsca, do których deportowano Samarytan, nie są dokładnie znane. Chałach było miastem i prowincją rozciągającą się na północny wschód od Niniwy. W miejscu tym w rezultacie niewolniczej pracy jeńców wojennych (przypuszczalnie również Izraelitów) zbudowano stolicę Sargona. Chabor (Chabur) był dużym dopływem Eufratu we wschodniej Syrii. W rejonie tym znajdowało się znaczne skupisko ludności aramejskiej. Gozan (Tell Halaf) było miastem u ujścia rzeki Chabor, głównym ośrodkiem asyryjskiej prowincji Bit Bahian. Izraelskie imiona własne pojawiają się w asyryjskich dokumentach z Gozan. Zaludnienie tego obszaru uległo zmniejszeniu z powodu stałych najazdów asyryjskich w poprzednich stuleciach. W regionie tym deportowane ludy zajmowały się uprawą ziemi należącej do króla. „Miasta Medów” to przypuszczalnie obszary kraju Medów, położone na północny zachód od Iranu i pozostające pod kontrolą Asyrii. Kampanie wojenne Sargona prowadzone na ziemiach Medów są dobrze udokumentowane. Inskrypcje Sargona opisują ponowne zasiedlenie przez deportowanych warownych miast Harhar i Kiszessu. Wspomniani Izraelici mogli służyć w placówkach wojskowych położonych na linii frontu.

12 dlatego że nie słuchali głosu Pana, Boga swego, i przekroczyli Jego przymierze – wszystko, co przykazał Mojżesz, sługa Pański. Nie słuchali tego ani nie wypełniali. 2Krl 17,7-18

Najazd Sennacheryba

13 W czternastym roku panowania króla Ezechiasza Sennacheryb, król asyryjski, najechał wszystkie warowne miasta judzkie i zdobył je. 2Krn 32; Iz 36,1

18,13 Wyprawa palestyńska Sennacheryba, syna i następcy Sargona, miała miejsce w 701 r. Szczegółowa relacja zawarta w jego Rocznikach potwierdza dane z w. 13-16, ale nie zawiera niczego, co odpowiadałoby 18,17 — 19,37, pomijając w ten sposób milczeniem końcową klęskę Sennacheryba. Tekst biblijny jest złożony z dwóch paralelnych opowieści - 18,17 — 19,9a; 19,36-37 z jednej i 19,9b-35 z drugiej strony. W każdej z nich nieco odmiennie zrelacjonowane to samo następstwo faktów. Możliwe też, że te dwie wersje odnoszą się do dwóch różnych wypraw Sennacheryba (por. przyp. 19,9). Całość 18,13 — 19,37, z wyjątkiem paru wariantów, została powtórzona w Iz 36 — 37.

14 Wtedy Ezechiasz, król judzki, wysłał poselstwo do króla asyryjskiego do Lakisz ze słowami: Zbłądziłem. Odstąp ode mnie! Cokolwiek jako karę na mnie nałożysz, zniosę to. Król asyryjski zażądał od Ezechiasza, króla Judy, trzystu talentów srebra i trzydziestu talentów złota. 15 I Ezechiasz oddał wszystkie pieniądze, jakie znajdowały się w świątyni Pańskiej i w skarbcach pałacu królewskiego. 

16 W tym samym czasie Ezechiasz kazał zerwać obicia drzwi i futryn świątyni Pańskiej, które król judzki Ozjasz kazał obić metalem, i dał je królowi asyryjskiemu. 1Krl 6,20-22

18,16 Ozjasz. W BJ imienia króla nie dopowiedziano (wielokropek). W tekście hebr. tu imię „Ezechiasz”, przez nieuwagę wstawione w miejsce imienia któregoś z jego poprzedników.

18,14-16. Danina złożona przez Ezechiasza. Z inskrypcji Sennacheryba dowiadujemy się, że Ezechiasz zapłacił daninę w wysokości 30 talentów złota (ok. 1 t) oraz 800 talentów srebra (ok. 25 t). Teksty asyryjskie są znacznie bardziej szczegółowe i wskazują, że Ezechiasz musiał oddać jako daninę swoje córki, konkubiny oraz muzyków (mężczyzn i kobiety), kość słoniową, skóry słoni i inne przedmioty.

Bluźniercza mowa rabsaka

17 Z Lakisz król asyryjski posłał naczelnego dowódcę, przełożonego dworzan i rabsaka z licznym wojskiem do Jerozolimy, przeciw królowi Ezechiaszowi. Wyruszyli i przyszli do Jerozolimy, zatrzymali się przy kanale wyższej sadzawki na drodze Pola Folusznika 2Krn 32,9-19; Iz 36,2-22 Iz 7,3

18,17 naczelnego dowódcę, przełożonego dworzan i rabsaka z licznym wojskiem. W BJ nie wymienia się dwóch pierwszych osobistości, gdyż nie ma już o nich żadnej wzmianki w dalszym ciągu tekstu, pomija się je także w Iz 36,2. Co do trzeciego wysłannika, w BJ czyta się hebr. rab szaqeh nie jako imię własne, ale jako nazwę funkcji, tłumacząc: „wielkiego podczaszego z licznym wojskiem”.

— Wyruszyli i przyszli. W tekście hebr. tu również 1. mn. W BJ te czasowniki oraz dwa następne dano w 1. poj. zgodnie z jednostkowym podmiotem zdania.

18,17. Urzędnicy Sennacheryba. W niektórych przekładach pojawiają się słowa tartan, rabsaris i rabszakech, które BT tłumaczy jako „naczelnego dowódcę”, „przełożonego dworzan” i „rabsaka”. Wydaje się to słuszne, bowiem są to raczej tytuły niż imiona własne. Występują one często w tekstach asyryjskich. Pierwszy tytuł, tartan (w języku akadyjskim turtan), oznacza „wodza wojsk”, naczelnego dowódcę. Reprezentował on osobę władcy i był czasami księciem-następcą tronu. Drugi tytuł, rabsaris (w języku akadyjskim rab sha reshi), „przełożony eunuchów”, był przypuszczalnie dowódcą innego oddziału, królewskiej straży przybocznej. Trzeci, rabszakech (w języku akadyjskim rab shaqe), to „główny podczaszy”, przez niektórych badaczy uważany za namiestnika prowincji.

18 i polecili zawołać króla. Wyszli do nich: zarządca pałacu Eliakim, syn Chilkiasza, oraz pisarz Szebna i pełnomocnik Joach, syn Asafa. 1Krl 4,2+; Iz 22,15-25

19 Wtedy rabsak odezwał się do nich: Powiedzcie, proszę, Ezechiaszowi: Tak mówi wielki król, król asyryjski: Cóż to za ufność, na której się opierasz?

18,19 rabsak. BJ: „wielki podczaszy”. Podobnie w 18,26.27.28.37; 19,4.8 (zob. przyp. 18,17).

20 Myślisz może, iż próżne słowa zdołają zastąpić radę i siłę do walki? W kim pokładasz ufność, że się przeciwko mnie zbuntowałeś?

 21 Oto ty się opierasz na Egipcie, na tej nadłamanej lasce trzcinowej, która gdy się kto oprze na niej, wchodzi w dłoń i przebija ją. Taki jest faraon, król egipski, dla wszystkich, którzy na nim polegają. Iz 30,1-7; Iz 31,1-3; Ez 29,6-7

18,21 Próby zawarcia przymierza z Egiptem napiętnował Izajasz.

22 Jeśli mi powiecie: W Panu, Bogu naszym, pokładamy ufność, to czyż On nie jest tym, którego wyżyny i ołtarze poznosił Ezechiasz, nakazując Judzie i Jerozolimie: Przed tym tylko ołtarzem, w Jerozolimie, będziecie pokłon oddawać Bogu? 2Krl 18,4

23 Teraz więc, proszę, zrób zakład z panem moim, królem asyryjskim: Dam ci dwa tysiące koni, jeżeli zdołasz wystawić do nich jeźdźców. 24 Jak zmusisz do odwrotu namiestnika, jednego z najmniejszych sług pana mego? Ty przecież zaufałeś Egiptowi ze względu na rydwany i jazdę.

18,24 namiestnika. Tak tekst hebr. W BJ pominięte na zasadzie domysłu.

25 Teraz czy to ja wbrew woli Pańskiej wyruszyłem przeciwko temu miejscu, aby je spustoszyć? Pan powiedział do mnie: Wyrusz przeciwko temu krajowi i spustosz go! 26 Eliakim, syn Chilkiasza, oraz Szebna i Joach powiedzieli do rabsaka: Mów, prosimy, do sług twoich po aramejsku, gdyż rozumiemy [ten język]; nie mów do nas po hebrajsku wobec słuchającego ludu, który jest na murach.

18,26 syn Chilkiasza. Tak tekst hebr. W BJ pominięte, podobnie jak w Iz 36,11.

— po aramejsku. Aram. zaczynał funkcjonować jako język używany w dyplomacji Bliskiego Wschodu; później stanie się on językiem mówionym prostego ludu w całej Palestynie, w epoce Ezechiasza jednak zwyczajni ludzie rozumieli tylko „judejski”, czyli hebr. w wersji jerozolimskiej.

— po hebrajsku. BJ: „po judejsku” (zob. poprzedni przyp.).

27 Lecz rabsak im odrzekł: Czy do pana twego i do ciebie posłał mnie pan mój, abym mówił te słowa? Czy nie do ludzi, którzy siedzą na murach [skazani] na jedzenie swego kału i picie swego moczu razem z wami?

18,27 Koniec wiersza realistycznie mówi o głodzie, który zapanuje w oblężonym mieście.

28 Stał więc rabsak i wołał donośnym głosem po hebrajsku tymi słowami: Słuchajcie słów wielkiego króla, króla asyryjskiego! 29 Tak mówi król: Niech was nie zwodzi Ezechiasz, ponieważ nie potrafi was ocalić z mojej ręki,

18,29 z mojej ręki. Za przekładami starożytnymi. Tekst hebr.: „z jego ręki”.

30 i niech was Ezechiasz nie ożywia nadzieją w Panu, zapewniając: Pan wybawi nas na pewno i to miasto nie będzie wydane w ręce króla asyryjskiego. 31 Nie słuchajcie Ezechiasza, bo tak mówi król asyryjski: Zawrzyjcie ze mną pokój i mnie się poddajcie! A będziecie jedli owoce, każdy ze swej winorośli i ze swego figowca, i będziecie pili wodę, każdy ze swej cysterny, 32 aż przyjdę zabrać was do kraju, który jest podobny do waszego – kraju zboża i moszczu, kraju chleba i winnic, kraju oliwy i miodu, abyście żyli, a nie umarli. Nie słuchajcie Ezechiasza, ponieważ oszukuje was, mówiąc: Wybawi nas Pan! 33 Czy naprawdę bogowie narodów wybawili każdy swój kraj z ręki króla asyryjskiego? 

34 Gdzie są bogowie Chamat i Arpadu, gdzie bogowie Sefarwaim, Heny i Iwwy? Gdzie są bogowie Samarii? A czy wybawili Samarię z mojej ręki? 2Krl 17,5; 2Krl 17,6; 2Krl 17,24

18,34 Na temat tych miast syr. zob. 17,24. Zdobyli je bezpośredni poprzednicy Sennacheryba.

— Gdzie są bogowie Samarii? Według tłumaczeń starożytnych. W tekście hebr. pominięte.

35 Którzy spośród wszystkich bogów tych krajów wybawili swe kraje z mojej ręki, żeby Pan miał wybawić z mojej ręki Jerozolimę? 36 Lud milczał i nie odpowiedział mu ani słowa, bo taki był rozkaz królewski: Nie odpowiadajcie mu!

18,36 Lud. Za tekstem hebr. W BJ: „Oni”, za grec. Podobnie w Iz 36,31.

37 W rozdartych więc szatach przyszli do Ezechiasza: zarządca pałacu Eliakim, syn Chilkiasza, oraz pisarz Szebna i syn Asafa, pełnomocnik Joach, i oznajmili mu wypowiedź rabsaka.

2 Krl 19

Izajasz pociesza króla

1 Gdy to usłyszał król Ezechiasz, rozdarł swe szaty, okrył się worem i udał się do świątyni Pańskiej. 1Krl 21,27

19,1-20,21. Sennacheryb zagraża Jerozolimie. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 2 Krn 32.

2 Potem posłał Eliakima, zarządcę pałacu, oraz Szebnę, pisarza, i starszych kapłanów obleczonych w wory do proroka Izajasza, syna Amosa,

19,2 Ezechiasz ucieka się do Izajasza tak, jak dawni królowie Izraela i Judy uciekali się do proroków traktując ich jako swoich doradców wojskowych, a byli nimi np. Eliasz i Elizeusz (por. 1 Krl 22,8n; 2 Krl 1,9n; 3,11n; 6,8n; itd.).

19,2. Pisarz Szebna. Za panowania Ezechiasza Szebna był urzędnikiem państwowym wysokiej rangi. W pewnym okresie był „królewskim sługą”, zajmując pozycję, która nie jest bliżej znana. Królewski sługa był przypuszczalnie głównym urzędnikiem administracji cywilnej. Wzmianki o tym stanowisku pojawiają się w licznych tekstach starożytnych oraz na urzędowych pieczęciach i bullach (zob. wstawkę umieszczoną obok komentarza do Jr 32). Szebna został później zdegradowany do urzędu pisarza lub sekretarza (przypuszczalnie z powodu jakiegoś nieznanego skandalu, w który był zamieszany). W pobliżu Jerozolimy odnaleziono grobowiec z fragmentem imienia (w członie końcowym znajdowało się słowo Jahwe) oraz tytuł królewskiego sługi. Niektórzy uczeni sądzą, że jest to grób Szebny, o którym czytamy w Iz 22,15-16.

3 by mu powiedzieli: Tak mówi Ezechiasz: Ten dzień jest dniem utrapienia i kary, i hańby! Albowiem dojrzały dzieci do swoich narodzin, a nie ma siły do ich porodzenia!

19,3 W drugiej części wiersza cytowane niewątpliwie przysłowie, mówiące o sytuacji bez wyjścia.

4 Może Pan, Bóg twój, raczy usłyszeć wszystkie słowa rabsaka, którego przysłał król asyryjski, jego pan, aby znieważał Boga żywego, i ukarze go za słowa, które usłyszał Pan, Bóg twój. Przeto wznieś modlitwę za Resztę, która jeszcze pozostaje. Iz 4,3+

19,4 Zbawienie Reszty ludu wybranego jest jednym z tematów przepowiadania Izajasza (por. Iz 4,3+, a tu w. 30-31).

5 Przyszli więc słudzy króla Ezechiasza do Izajasza. 

6 Izajasz zaś rzekł do nich: Tak powiecie waszemu panu: Tak mówi Pan: Nie bój się słów, które usłyszałeś, a którymi pachołcy króla asyryjskiego Mi bluźnili! Iz 10,5-19

7 Oto Ja wywołam w nim takie usposobienie, że na wiadomość, którą usłyszy, wróci do swego kraju, i sprawię, że w swoim kraju padnie od miecza.

19,7 Oto Ja wywołam w nim takie usposobienie. BJ: „Oto Ja tchnę w niego ducha”. Nie ducha osobowego, ale natchnienie od Boga, który rządzi sercami.

8 Rabsak wrócił i zastał króla asyryjskiego zdobywającego Libnę. Posłyszał bowiem, że [król] ustąpił spod Lakisz. Iz 37,8-9

19,8. Sennacheryb zdobywa Libnę. Libna znajdowała się na judejskiej Szefeli w odległości 13 km na północny zachód od warownego miasta Lakisz. Należy je przypuszczalnie utożsamiać z Chirbet Tell el-Beida lub Tell Bornat (oddalonym o kolejnych 8 km na zachód). Libna była położona w strategicznym punkcie nad Wadi Zeita, strzegąc najlepszej drogi wiodącej z Hebronu na wybrzeże. Asyryjskie roczniki opisują obleganie przez Sennacheryba Gat i Azeka. Na reliefach z pałacu w Niniwie przedstawiono sceny z oblężenia Lakisz. Libna znajdowała się w pobliżu tych miast, co wskazywało, że asyryjski władca poruszał się powoli ku upatrzonej ofierze - Jerozolimie.

9 Gdy [król] otrzymał wieść o królu Kusz, imieniem Tirhaka, głoszącą: Oto wyruszył na wojnę przeciw tobie, powtórnie wyprawił posłów do Ezechiasza, polecając:

19,9 Tirhaka był faraonem z XXV dynastii, pochodzenia etiopskiego, skąd jego tytuł „król Kusz”. Panował w latach 690-664, a urodził się w r. 715 lub nieco wcześniej. W r. 701 nie sprawował jeszcze rządów i z powodu młodego wieku nie był w stanie dowodzić armią. Istnieje hipoteza, że w opowieści biblijnej zestawia się obok siebie lub miesza relacje o dwu wyprawach Sennacheryba — jednej z r. 701, przedstawionej w jego Rocznikach, a drugiej z lat 689-688, o której nie mówi żaden dokument asyryjski. Jeśli historyczna była tylko wyprawa z 701 r., to należy uznać, że wzmianka o Tirhace to pomyłka, której źródłem jest sława wielkiego zdobywcy, jaką się cieszył ten faraon.

19,9. Tirhaka. Tirhaka (w języku nubijskim „Taharka”) był kuszyckim królem Egiptu z XXV dynastii (panował w latach 690-664 przed Chr.). Na temat geograficznych informacji dotyczących Kusz zob. komentarz do Lb 12,1. Chociaż nie potwierdza tego żadne źródło pozabiblijne, tytuł „króla Kusz” mógł mu zostać nadany w chwili, gdy był księciem-następcą tronu. Tirhaka prowadził w Egipcie szerokie przedsięwzięcia budowlane, m.in. odnowił świątynię i mury miasta Memfis (które było jego rezydencją królewską), Teby i Napatę. Pozostawił po sobie liczne inskrypcje rozsiane po całym Egipcie. Przed 674 przed Chr. Tirhaka prowadził dynamiczne kampanie na obszarze Lewantu. W 674 przed Chr. Egipt został zaatakowany przez wojska króla Asyrii, Assarhaddona, zostały one jednak wyparte przez armię Tirhaki. Trzy lata później Assarhaddonowi udało się zdobyć Memfis i zmusić egipskiego władcę do wycofania się na południe. Kolejny atak Asyryjczyków nastąpił w 666 przed Chr., zmuszając Tirhakę do poszukiwania schronienia w Nubii. Do chwili śmierci w 664 przed Chr. był jednak uważany za króla Egiptu.

10 Tak powiecie Ezechiaszowi, królowi judzkiemu: Niech twój Bóg, w którym pokładasz nadzieję, nie zwodzi cię zapewnieniem: Nie będzie wydana Jerozolima w ręce króla asyryjskiego! Iz 37,9-20; 2Krn 32,17

11 Oto ty słyszałeś, co zrobili królowie asyryjscy wszystkim krajom, przeznaczając je na zagładę, a ty miałbyś ocaleć? 

12 Czy bogowie narodów, które moi przodkowie wyniszczyli, ocalili je? Gozan, Charan, Resef i Edanitów, którzy byli w Telassar? 2Krl 17,6 2Krl 18,34

19,12 w Telassar? Za tekstem hebr. W BJ: „Tell Basar”, na zasadzie domysłu.

13 Gdzie jest król Chamat i król Arpadu, i król miasta Sefarwaim, Heny i Iwwy?

19,13 Wiersz niepewny (por. Iz 37,13).

19,12-13. Geografia. Gozan znajdowało się w Syrii, zostali tam deportowani mieszkańcy Izraela (zob. komentarz do 2 Krl 18,11). Charan leżał na zachód od Gozan nad rzeką Balik w dzisiejszej Turcji. Resef (Rasappa) to przypuszczalnie miasto, które było później stolicą asyryjskiej prowincji w Syrii, leżące na wschód od Emar i na zachód od Mari, w górnym biegu Eufratu. Aramejskie plemię Bit-Adini (Eden), zamieszkujące północno-zachodnią część Syrii, zostało podbite przez Salmanassara III (panującego w latach 858-824 przed Chr.) i przesiedlone do Telassara, najprawdopodobniej Til-Aszszuri („wzgórze Asyryjczyków”) - miejsca w górskim masywie Zagros, w pobliżu rzeki Dijala w Iraku. Chamat i Arpad były głównymi aramejski-mi miastami-państwami w Syrii, które zostały zdobyte przez Tiglat-Pilesera III (745-727 przed Chr.). Sefarwaim jest wstępnie utożsamiane z Szabarain w Syrii. Położenie Heny i Iwwy nie jest znane.

Modlitwa Ezechiasza w świątyni

14 Ezechiasz wziął list z rąk posłów i przeczytał go, następnie poszedł do świątyni Pańskiej i rozwinął go przed Panem.

19,14 list. Za grec. według recenzji Lucjana. Tekst hebr.: „listy”.

15 I zanosił Ezechiasz modły przed obliczem Pańskim, mówiąc: Panie, Boże Izraela! Który zasiadasz na cherubach, Ty sam jeden jesteś Bogiem wszystkich królestw świata. Ty uczyniłeś niebo i ziemię. 2Krn 32,20; Wj 25,18+

19,15. Zasiadający na cherubach. Cheruby były skrzydlatymi postaciami związanymi z Arką Przymierza oraz z obecnością Jahwe. Towarzyszyły również Jahwe w Jego podróżach po niebiosach (zob. Ps 18,11). W mitologicznych utworach asyryjskich pojawiają się jako Karibu, anielscy wstawiennicy. W sztuce asyryjskiej przedstawiani są jako różne istoty o złożonej budowie, z jednym lub wieloma obliczami (ludzkim, bydlęcym, orlim, lwim) oraz dwiema lub czterema nogami. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Wj 25,18-20.

16 Nakłoń, Panie, Twego ucha i usłysz! Otwórz, Panie, Twoje oczy i popatrz! Posłuchaj słów Sennacheryba, które przesłał, by znieważać Boga żywego. 

17 To prawda, o Panie, że królowie asyryjscy wyniszczyli narody i ich kraje. Iz 40,20+; Jr 10,1-16

19,17 i ich kraje. Według tekstu hebr. W BJ pominięte za grec.

18 W ogień wrzucili ich bogów, bo ci nie byli bogami, lecz tylko dziełem rąk ludzkich z drzewa i z kamienia więc ich zniszczyli. 

19 Teraz więc, Panie, Boże nasz, wybaw nas z jego ręki! I niech wiedzą wszystkie królestwa ziemi, że Ty, Panie, sam jesteś Bogiem. 1Krl 18,24+

Bóg odpowiada przez Izajasza Iz 37,21-35

20 Wówczas Izajasz, syn Amosa, posłał Ezechiaszowi oświadczenie: Tak mówi Pan, Bóg Izraela: Wysłuchałem tego, o co się modliłeś do Mnie w sprawie Sennacheryba, króla Asyrii. 21 Oto wyrocznia, jaką wydał Pan co do niego: Gardzi tobą, szydzi z ciebie Dziewica, Córa Syjonu. Za tobą potrząsa głową Córa Jeruzalem.

19,21 Poemat ten, Izajaszowy w stylu, został opracowany i poddany retuszowi przez któregoś z uczniów proroka. Z trzech zebranych tu proroctw jedynie trzecie (w. 32-34) odnosi się wprost do oswobodzenia w 701 r.

22 Komu ubliżyłeś i komu zbluźniłeś? Przeciw komu głos podniosłeś i w górę wzbiłeś oczy? Przeciw Świętemu Izraela! 23 Przez twych posłańców urągałeś Panu. Mówiłeś: Z mnóstwem mych rydwanów wyszedłem na szczyty górskie, na najdalsze grzbiety Libanu. Wyciąłem jego cedry najwyższe i najpiękniejsze jego cyprysy. Wtargnąłem w jego ostatnie ustronie, w jego bujną gęstwinę leśną.

19,23 Czasowniki w w. 23-25 są użyte w czasie przeszłym, za grec. W tekście hebr. czas przyszły.

19,23. Wycięcie cedrów Libanu. Izajasz parafrazuje przechwałkę asyryjskiego króla Sennacheryba. W asyryjskich rocznikach królewskich z IX i VIII w. przed Chr. pojawia się motyw wędrówki trudnymi przejściami, wycinania potężnych drzew i zaopatrywania wojsk w wodę. Sennacheryb chlubił się tym, że wyciął potężne cedry Libanu i wykorzystał je do wzniesienia królewskich pałaców i budowli publicznych w Niniwie.

24 Drążyłem studnię i piłem obce wody, stopami nóg moich wysuszyłem wszystkie rzeki Egiptu.

19,24 W rzeczywistości pierwszym królem Asyrii, który najechał Egipt, jest Asarhaddon, następca Sennacheryba.

25 Czy nie słyszałeś? Z dawna to przygotowałem. Co ułożyłem od prastarych czasów, to teraz w czyn wprowadzam. Miałeś obrócić w stosy gruzów obwarowane miasta. 26 Mieszkańcy ich bezsilni, przelękli się i okryli wstydem. Stali się jak rośliny na polu, jak młoda trawa zielona, jak zielsko na dachach spalone podmuchem wiatru wschodniego.

19,26 spalone. Według tekstu hebr.(?). BJ: „i polach”, za Iz 37,27. — W ostatnim stychu lekcja lifne qadîm na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: lifne qamah, „zanim wzejdzie”(?).

27 Lecz Ja wiem, kiedy wstajesz i kiedy spoczywasz, kiedy wychodzisz [i kiedy] powracasz, i jak cię ponosi złość przeciw Mnie. Ps 139,2-3

19,27 wiem, kiedy wstajesz. Na zasadzie domysłu. W tekście hebr. pominięte (por. Iz 37,28). — Ostatni stych w BJ pominięty za grec. jako dublet w. 28.

28 Ponieważ złość cię ponosi przeciw Mnie i twa zuchwałość doszła do moich uszu, przeto ci w nozdrza założę moje kółka i moje wędzidło na wargi, by zmusić cię do odwrotu drogą, którą przybyłeś!

19,28. Kółka w nozdrzach. Obraz ten ma odpowiedniki w asyryjskiej literaturze i ikonografii. Na steli z Zinjirli w Syrii przedstawiono Assarhaddona prowadzącego Baala z Tyru i Tirhakę z Egiptu na powrozie przywiązanym do kółka założonego na wargi. Asurbanipal powiada, że polecił przekłuć policzki Uate (króla Izmaelitów) ostrym narzędziem i umieścił pierścień w jego szczęce. Izajasz ponownie naśmiewa się z asyryjskich zwyczajów.

29 To niech ci za znak posłuży: W tym roku żywcie się ziarnem pozostawionym po żniwach, na przyszły rok – następnym, tym, co samo obrodzi. Ale na trzeci rok siejcie i zbierajcie, zakładajcie winnice i jedzcie ich owoce. 1Sm 14,10+

19,29 Izajasz zwraca się do Ezechiasza. Interpretacja znaku jest trudna: przez dwa lata można nie siać i najpierw będzie się jadło to, co wyrośnie z ziarna zasianego w czasie poprzedniego zbioru, a potem to, co ziemia zrodzi samorzutnie. Sennacheryb nie przebywał jednak w Palestynie dłużej niż rok, a wyswobodzenie ma być natychmiastowe (w. 35). Proroctwo zatem wypowiedziano albo w innych okolicznościach, albo zawiera ono stwierdzenie bardzo ogólne: po złych dniach przychodzi pomyślność.

19,29. Odnowienie rolnictwa. Z wersetu tego wynika, że kraj został wcześniej spustoszony przez wojska Asyryjskie. To, że Asyryjczycy celowo niszczyli osady wroga, znajduje potwierdzenie w ich rocznikach. Tiglat-Pileser III zniszczył okolicę Damaszku, wycinając rosnące tam sady. Podobne zniszczenia opisano w rocznikach z okresu jego kampanii w Babilonii. Mimo to Izajasz powiada Ezechiaszowi, że „ziarno pozostawione po zbiorze” wystarczy na dwa lata, tj. do czasu odnowienia uprawy roli.

30 Reszta ocalałych z domu Judy ponownie zapuści w głąb korzenie i w górze wyda owoce. 

31 Albowiem z Jeruzalem wyjdzie Reszta, a z góry Syjon garstka ocalałych. Zazdrosna miłość Pana Zastępów tego dokona! Pwt 4,24+

32 Dlatego tak mówi Pan o królu asyryjskim: Nie wejdzie on do tego miasta ani nie wypuści tam strzały, nie nastawi przeciw niemu tarczy ani nie usypie przeciwko niemu wału.

19,32. Nie wypuści strzały, nie usypie przeciwko niemu wału. W rocznikach Sennacheryba szczegółowo opisano oblężenie czterdziestu sześciu miast Judy. Co więcej, asyryjski król twierdził, że „uwięził w klatce” Ezechiasza, otaczając Jerozolimę ziemnym wałem. Nigdzie jednak nie wspomina o rozpoczęciu oblężenia Jerozolimy, chociaż czyni to w przypadku innych miast. Opisuje jedynie daninę złożoną przez Ezechiasza, pomijając wszakże zdobycie samego miasta. Na temat dodatkowych informacji zob. wstawkę umieszczoną obok komentarza do 2 Krn 32.

33 Drogą, tą samą, którą przybył, powróci, a do miasta tego nie wejdzie – wyrocznia Pana. 

34 Otoczę opieką to miasto i ocalę je przez wzgląd na Mnie i na sługę mego, Dawida. 2Sm 7,12-17+; Oz 1,7+

Zagłada wojska Sennacheryba 2Krn 32,21-22; Iz 37,36-38; Syr 48,21

35 Tejże nocy wyszedł anioł Pański i wybił w obozie Asyryjczyków sto osiemdziesiąt pięć tysięcy ludzi. Rano, kiedy wstawali, oto ci wszyscy byli martwymi ciałami.

19,35 Armię asyryjską zdziesiątkował jakiś bicz Boży, być może zaraza (por. 2 Sm 24,15n).

19,35. Bóstwo niszczące nieprzyjaciół. Asurbanipal w jednej ze swych inskrypcji powiada, że Erra (bóstwo symbolizujące plagę) pokonał Uaite (arabskiego króla Szumuilu) i zniszczył jego armię za to, że nie dotrzymali warunków zawartego traktatu.

36 Sennacheryb, król asyryjski, zwinął więc obóz, wyruszył z powrotem i pozostał w Niniwie. 37 A gdy oddawał pokłon w świątyni swego boga, Nisroka, synowie jego, Adramelek i Sareser, zabili go mieczem, sami zaś zbiegli do kraju Ararat. Syn zaś jego, Asarhaddon, został w jego miejsce królem.

19,37 Nisrok jest nieznany, prawdopodobnie chodzi o zniekształcenie jakiegoś imienia boga, Ninurty albo Nusku. — . Według przekładów starożytnych i Iz 37,38. W tekście hebr. pominięte. — Sennacheryba rzeczywiście zamordowano w 681 r.

19,37. Nisrok. Nie wiadomo o żadnym bóstwie z obszaru Mezopotamii, które nosiłoby to imię. Być może nazwa bóstwa została rozmyślnie przekręcona, podobnie jak w przypadku Marduka, Nusku lub Ninurta. Wydarzenie to miało miejsce dwudziestego dnia dziesiątego miesiąca 681 przed Chr., po dwudziestu latach od oblężenia Jerozolimy.

19,37. Ararat. Ararat (lub Urartu) było potężnym królestwem położonym na terenie dzisiejszej Armenii, w pobliżu jezior Wan, Urmia i Sewan. Assarhaddon wspomina o braciach, którzy toczyli z nim walkę o tron, nie podaje jednak, w jakim kraju znaleźli schronienie; zażądał jednak od króla Szurpia (w południowym Araracie) wydania zbiegłych Asyryjczyków, wśród których mogli się znajdować. Królestwo położone na obszarze Araratu stanowiło stałe zagrożenie dla północnej granicy Asyrii przez około trzy wieki (ok. 900-600 przed Chr.). W wyniku prac wykopaliskowych odkryto dowody istnienia na tym terenie rozwiniętej cywilizacji z własną ikonografią i literaturą.

2 Krl 20

Uzdrowienie Ezechiasza 2Krn 32,24; Iz 38,1-8

1 W owych dniach Ezechiasz śmiertelnie zachorował. Prorok Izajasz, syn Amosa, przyszedł do niego i rzekł mu: Tak mówi Pan: Rozporządź domem swoim, bo umrzesz – nie będziesz żył.

20,1-21 Rozdział jest powtórzony w Iz 38-39, jako tekst krótszy, z często zmienionym porządkiem wierszy i z dodaniem kantyku Ezechiasza.

20,1 W owych dniach. Ogólnikowa wskazówka chronologiczna. Jeśli Ezechiasz umarł w 687 r., to te piętnaście lat wspomnianych w w. 6 wskazywałoby na czas bezpośrednio poprzedzający najazd Sennacheryba, najazd, do którego aluzja na końcu tego samego wiersza. Potwierdza to — jak się zdaje — data, pozwalająca określić misję Merodaka-Baladana, powiązaną w. 12 z uzdrowieniem króla.

2 Wtedy [Ezechiasz] odwrócił się do ściany i modlił się do Pana, mówiąc: 3 Ach, Panie, pamiętaj o tym, proszę, że postępowałem wobec Ciebie wiernie i ze szczerym sercem, że czyniłem, co jest dobre w Twoich oczach. I płakał Ezechiasz rzewnie.

20,3. Modlitwa Ezechiasza. W zachowanej modlitwie asyryjskiego króla Asurnasirpala I (połowa XI w. przed Chr.) władca prosi o uleczenie z choroby, powołując się na swoją wierność bogini Isztar. Oprócz wskazania na swą pokorę, cześć i umiłowanie bogini, wspomina również o wielu rytuałach, których wiernie dokonywał. Opowiada o swych łzach i lęku, błagając o miłosierdzie i uzdrowienie. Tekst modlitwy Ezechiasza znajduje się w Iz 38,9-20; zob. komentarz do tego fragmentu.

4 Izajasz jeszcze nie wyszedł ze środkowego dziedzińca, kiedy Pan skierował do niego słowo:

20,4 dziedzińca. Według przekładów starożytnych. W tekście hebr.: „miasta”.

5 Wróć i powiedz Ezechiaszowi, władcy mojego ludu: Tak mówi Pan, Bóg Dawida, twego praojca: Słyszałem twoją modlitwę, widziałem twoje łzy. Oto uzdrowię cię: trzeciego dnia pójdziesz do świątyni Pańskiej 6 i dodam do dni twego życia piętnaście lat. Wybawię ciebie i to miasto z ręki króla asyryjskiego i roztoczę opiekę nad tym miastem ze względu na Mnie i ze względu na mego sługę, Dawida. 7 Wtedy Izajasz powiedział: Weźcie placek figowy! Gdy wzięli i położyli na wrzód, Ezechiasz wyzdrowiał.

20,7. Placek figowy. W Ugarit placki figowe były używane jako dodatek lub przystawka, stosowano je też do celów leczniczych. W późnych źródłach rabinackich i tekstach klasycznych (np. u Pliniusza Starszego) pojawia się pogląd, że suszone figi mają właściwości lecznicze. Placki stosowano czasami raczej w celu postawienia diagnozy niż jako element terapii. Po jednym lub dwóch dniach od czasu nałożenia okładu z placka sprawdzano reakcję skóry (lub zmiany wyglądu placka). W jednym z tekstów medycznych z Emar zaleca się używanie w tym celu placków z fig i rodzynek. Za pomocą opisanej metody ustalano sposób terapii oraz orzekano o dalszych rokowaniach.

8 Ezechiasz rzekł do Izajasza: Jaki będzie znak tego, że Pan mnie uzdrowi, tak iż trzeciego dnia pójdę do świątyni Pańskiej? 1Sm 14,10+

20,8 W. 8-11 to dodatek: Ezechiasz jest uleczony już w w. 7.

9 Odpowiedział Izajasz: Oto ci będzie dany ten znak od Pana, że spełni On to, co przyrzekł: Czy cień ma się posunąć o dziesięć stopni, czy też ma się cofnąć o dziesięć stopni?

20,9 Czy cień ma się posunąć. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „Cień się posunął”.

10 Ezechiasz rzekł: To łatwe dla cienia postąpić o dziesięć stopni. Nie – niech cień się cofnie o dziesięć stopni! 11 Wtedy prorok Izajasz wołał do Pana, a Ten przesunął cień na stopniach zegara Achaza – po których opadał równocześnie ze słońcem – o dziesięć stopni.

20,11 BJ: „Wtedy prorok Izajasz wołał do Jahwe, a Ten przesunął cień na stopniach, po których słońce zeszło, na stopniach górnej komnaty Achaza — dziesięć stopni do tyłu”, „słońce”, za grec. i przekładem syr. oraz Iz 38,8. — Ponadto przyjmuje się wariant Izajasza rkpsu z Qumran, który (w Iz 38,8) mówi o „górnej komnacie” Achaza. — To nie był zegar słoneczny, ale schody prowadzące do górnej komnaty zbudowanej przez Achaza (por. 23,12+).

20,11. Cień na stopniach [BT: zegara] Achaza. „Cień na stopniach Achaza” mógł być jakimś rodzajem zegara słonecznego. Na zwoju z Qumran zawierającym tekst Iz 38,8 frazę tę oddano jako „cień wskazówki zegarowej w komnacie Achaza na dachu” [BT: „na słonecznym zegarze Achaza”]. Podobny rodzaj domu, z dwiema kondygnacjami schodów służących do określania czasu, odkryto w Egipcie. Z drugiej strony może chodzić zwyczajnie o schody wiodące na dach lub do górnej części budynku, na których w określonej porze dnia pojawiał się cień. Z tekstu biblijnego nie wynika, że budowla ta była używana do mierzenia czasu. Może też chodzić o coś mającego związek z kultem ciał niebieskich. Jeśli ów mechanizm faktycznie służył do mierzenia czasu, fragment ten może być jedyną wzmianką o takim urządzeniu w Starym Testamencie. W świecie Biblii zegary słoneczne znano z Babilonii i Egiptu (odnaleziono dowody archeologiczne pochodzące już z XV w. przed Chr.).

Poselstwo Merodak-Baladana Iz 39

12 W owym czasie Merodak-Baladan, syn Baladana, król babiloński, wysłał przez posłów listy i dar do Ezechiasza, bo dowiedział się, że ten był chory i wyzdrowiał. 2Krn 32,23

20,12 Merodak-Baladan. Po asyryjsku: Marduk-apal-iddina („Marduk dał syna”), bohater walk wyzwoleńczych toczonych przeciw Asyrii przez Babilonię. Panował tam najpierw w latach 721-710, a później przez dziewięć miesięcy w r. 703. To prawdopodobnie wtedy szukał on w Ezechiaszu sprzymierzeńca przeciwko Asyrii.

— był chory i wyzdrowiał. Według Iz 39,1. Tekst hebr.: „Ezechiasz był chory”.

20,12. Merodak-Baladan. Merodak-Baladan (lub Berodak-Baladan) w źródłach asyryjskich i babilońskich określany jest mianem Marduka-apala-idinna II. Był on chaldejskim księciem z plemienia Bit-Jakin, który zawarł sojusz z królem Asyrii Tiglat-Pileserem III przeciwko ówczesnemu władcy Babilonu (ok. 731 przed Chr.). Dziesięć lat później Merodak-Baladan zasiadł na tronie Babilonu i Sargon II nie zdołał go usunąć aż do 710 przed Chr. Wówczas Merodak-Baladan został ponownie lokalnym władcą i był wasalem asyryjskiego króla. Gdy Sargon poległ podczas bitwy w 705 przed Chr., Merodak-Baladan pomógł wzniecić bunt przeciwko panowaniu Asyrii. W tym okresie należałoby przypuszczalnie umieścić narrację z Drugiej Księgi Królewskiej. Z działań, które Ezechiasz podejmował przeciwko panowaniu Asyryjczyków, można wnosić, że były one zgodne ze strategią obraną przez Merodak-Baladana. Babiloński książę usunął z tronu władcę Babilonu mianowanego przez Asyrię i panował z okolicznego Borsippa (703 przed Chr.) do czasu usunięcia go w tym samym roku przez Sennacheryba, nowego króla Asyrii. Merodak-Baladan zbiegł wówczas do Elamu i wkrótce później zmarł.

13 Ezechiasz był im rad i pokazał im cały swój skarbiec: srebro i złoto, wonności i drogocenny olej, zbrojownię i wszystko, co się znajdowało w jego składach. Nie było rzeczy, której by nie pokazał im Ezechiasz w swoim pałacu i w całym swym państwie. 2Krn 32,25-29

20,13 był im rad. Według przekładów starożytnych i Iz 39,2. Tekst hebr.: „Ezechiasz wysłuchał”.

14 Wówczas prorok Izajasz przyszedł do króla Ezechiasza i zapytał go: Co mówili ci mężowie i skąd przybyli do ciebie? Ezechiasz odrzekł: Z dalekiego kraju przybyli, z Babilonu. 15 Znowu zapytał: Co widzieli w twoim pałacu? Odpowiedział Ezechiasz: Widzieli wszystko, co jest w moim pałacu. Nie było rzeczy w moich składach, której bym im nie pokazał. 16 Wtedy Izajasz powiedział do Ezechiasza: Posłuchaj słowa Pańskiego: 17 Oto nadejdą dni, gdy to wszystko, co jest w twoim pałacu i co nagromadzili twoi przodkowie aż do dnia dzisiejszego, zostanie zabrane do Babilonu. Nic nie pozostanie – mówi Pan. 18 A synowie twoi, którzy będą pochodzić od ciebie, którym dasz życie, zostaną zabrani i będą dworzanami w pałacu króla babilońskiego. 19 Ezechiasz zaś rzekł do Izajasza: Pomyślne jest słowo Pańskie, które wygłosiłeś. Myślał bowiem: Czemu nie? Będzie pokój i bezpieczeństwo przynajmniej za mojego życia.

20,19 Izajasz przepowiada złupienie Jerozolimy i wygnanie jej arystokracji (por. 24,13n). Ezechiasz wyciąga stąd egoistycznie wniosek, że przynajmniej jego dni będą spokojne, jednak drugi fragment wiersza, którego brakuje w części rkpsów grec, może być glosą. Odpowiedź Ezechiasza wyrażałaby wtedy tylko jego rezygnację.

Epilog dziejów Ezechiasza

20 A czyż pozostałe dzieje Ezechiasza, cała jego dzielność i to, jak zbudował sadzawkę i wodociąg oraz sprowadził wodę do miasta – nie są opisane w Księdze Kronik Królów Judy? 2Krn 32,30; Syr 48,17

20,20 Źródło Gichon (1 Krl 1,33) znajdowało się poza miastem. Ezechiasz kazał wykuć w skale kanał, by pod ziemią doprowadzić nim wodę do sadzawki zwanej Siloe (J 9,7), „zbiornikiem” (Iz 22,11) albo „cysterną” (Syr 48,17), a położonej w obrębie murów. Zastępował on jakiś inny, starszy, wykuty częściowo pod gołym niebem, na wschodnim zboczu góry Syjon, którym wody spływały do jakiegoś innego zbiornika znajdującego się nieco poniżej sadzawki Siloe (Iz 7,3; 2 Krl 18,17 = Iz 36,2; Iz 22,9).

21 I spoczął Ezechiasz ze swymi przodkami, a syn jego, Manasses, został w jego miejsce królem.

2 Krl 21

DWAJ KRÓLOWIE BEZBOŻNI

Manasses panuje w Judzie (699-643) 2Krn 33,1-10

1 W chwili objęcia rządów Manasses miał dwanaście lat, a panował pięćdziesiąt pięć lat w Jerozolimie. Matka jego miała na imię Chefsiba.

21,1 pięćdziesiąt pięć lat. Liczba z całą pewnością przesadzona o dziesięć lat.

21,1-26. Manasses, król Judy. Na temat dodatkowych informacji dotyczących tej części księgi zob. komentarz do 2 Krn 33.

2 Czynił on to, co jest złe w oczach Pańskich – na modłę ohydnych grzechów tych ludów, które Pan wypędził przed Izraelitami. 

3 Na powrót odbudował wyżyny, które zniósł jego ojciec, Ezechiasz. Wzniósł ołtarze Baalowi i zrobił aszerę, tak jak robił Achab, król Izraela. Oddawał pokłon całemu wojsku niebieskiemu i służył mu. 2Krl 18,4; 1Krl 16,32-33; 2Krl 17,16

4 Zbudował również ołtarze w świątyni Pańskiej, o której Pan powiedział: W Jeruzalem umieszczam moje imię.

21,4 ołtarze. Poświęcone owym idolom pogańskim.

5 Zbudował ołtarze całemu wojsku niebieskiemu na obydwu dziedzińcach świątyni Pańskiej. 

6 Przeprowadził syna swego przez ogień, uprawiał wróżbiarstwo i czary, ustanowił zaklinaczy i wieszczków. Mnóstwo zła uczynił w oczach Pana, tak iż Go pobudził do gniewu. Kpł 18,21+

7 Posąg Aszery, który sporządził, postawił w świątyni, o której Pan powiedział do Dawida i do syna jego, Salomona: W świątyni tej i w Jeruzalem, które wybrałem ze wszystkich pokoleń Izraela, umieszczam moje imię na wieki. 1Krl 8,16

21,7 Chodzi tu o podobiznę kananejskiej bogini Aszery, a nie o jeden ze świętych pali nazywanych jej imieniem (Wj 34,13+).

8 I już nie dopuszczę, by noga Izraelitów poszła na tułaczkę z dala od ziemi, którą dałem ich przodkom, o ile tylko będą pilnie przestrzegali wszystkiego, co im przykazałem, oraz całego Prawa, które im nadał sługa mój, Mojżesz.

21,8 Aluzja do Pwt, do której się odnosi cały ten passus (por. Pwt 17,3; 18,9-14; 12,5 i 29n).

9 Lecz oni nie słuchali, a Manasses ich zwiódł, tak iż czynili większe zło aniżeli narody pogańskie, które Pan wytracił przed Izraelitami. 10 Wtedy Pan powiedział przez sługi swoje – proroków – te słowa: 

11 Ponieważ Manasses, król judzki, popełnił te ohydne grzechy – gorsze zło aniżeli wszystko, co uczynili Amoryci przed nim – i nawet Judę doprowadził do grzechu przez swoje bożki, 1Krl 21,26

12 przeto tak mówi Pan, Bóg Izraela: Oto Ja sprowadzam zagładę na Jeruzalem i na Judę, tak iż wszystkim, którzy o tym usłyszą, zadzwoni w obu uszach. 

13 Rozciągnę nad Jeruzalem sznur [zniszczenia] Samarii i pion domu Achaba. I wytrę Jeruzalem, tak jak wyciera się miskę, a po wytarciu obraca się dnem do góry. Iz 34,11; Am 7,7-9; Lm 2,8

21,13 a po wytarciu obraca się. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „wytarł i obrócił”.

21,13. Sznur (mierniczy). Sznur mierniczy i ciężarek/pion były narzędziami powszechnie używanymi podczas wznoszenia budowli z cegły mułowej na Bliskim Wschodzie. Miejsce zostało wymierzone sznurem mierniczym (zwykle był to powróz, lina lub nić). Naczelnik budowniczych posługiwał się pionem, obciążonym kawałkiem cyny lub kamieniem, by sprawdzić, czy budowla wznosi się pod właściwym kątem.

14 Odrzucę resztę mego dziedzictwa, wydam je w ręce nieprzyjaciół, tak iż staną się łupem i pastwą wszystkich swoich wrogów,

21,14 resztę mego dziedzictwa. Po zniszczeniu Królestwa Północnego Judejczycy są Resztą (por. Iz 4,3+) ludu wybranego, dziedzictwa Jahwe.

15 ponieważ czynili to, co jest złe w moich oczach, i obrażali Mnie od chwili wyjścia ich przodków z Egiptu aż do dnia dzisiejszego. 16 Nawet krew niewinną przelał Manasses w tak ogromnej ilości, iż napełnił nią Jerozolimę od krańca do krańca – oprócz grzechów, w które wciągnął Judę, czyniąc to, co jest złe w oczach Pańskich.

21,16 Według tradycji żydowskiej jedną z ofiar tego prześladowania był Izajasz.

17 A czyż pozostałe dzieje Manassesa, wszystkie jego czyny i grzechy, które popełnił, nie są opisane w Księdze Kronik Królów Judy? 2Krn 33,18-20

18 I spoczął Manasses ze swymi przodkami, i pochowany został w ogrodzie swego domu, w ogrodzie Uzzy, a syn jego, Amon, został w jego miejsce królem.

21,18. Ogród Uzzy. Nie udało się w sposób pewny zlokalizować ogrodu Uzzy. Niektórzy badacze snuli domysły, że był to cmentarz położony w wiosce Siloam, na wschód od Miasta Dawida. Jednak Uzza może być skróconą formą imienia Uzzjel, które nosił trędowaty król Judy. Mógł być to zatem prywatny ogród Uzzjela używany przez późniejszych królów.

Amon panuje w Judzie (643-641) 2Krn 33,21-25

19 W chwili objęcia rządów Amon miał dwadzieścia dwa lata i panował dwa lata w Jerozolimie. Matka jego miała na imię Meszulemet i była córką Charusa z Jotba. 20 Czynił on to, co jest złe w oczach Pana, tak jak czynił jego ojciec, Manasses. 21 Kroczył on tą samą drogą, którą szedł jego ojciec, służył bożkom, którym służył jego ojciec, i pokłon im oddawał. 22 Opuścił Pana, Boga swoich przodków, i nie kroczył drogą Pańską. 23 Słudzy Amona uknuli spisek przeciw niemu i zabili króla w jego pałacu. 24 Lecz ludność kraju wytraciła wszystkich, którzy spiskowali przeciw królowi Amonowi, i w jego miejsce ludność kraju ustanowiła królem jego syna, Jozjasza.

21,24 Ta sama wierność „ludu kraju” względem dynastii Dawida w 11,20 i 14,21 (por. 11,18+).

25 A czyż pozostałe czyny Amona, których dokonał, nie są opisane w Księdze Kronik Królów Judy? 26 Pochowano go w jego grobowcu, w ogrodzie Uzzy, a jego syn, Jozjasz, został w jego miejsce królem.

21,26 w jego grobowcu. Tak tekst hebr. W BJ: „w grobowcu swego ojca”, za grec

2 Krl 22

REFORMA RELIGIJNA JOZJASZA

Jozjasz królem Judy (641-609) 2Krn 34,1-2

1 W chwili objęcia rządów Jozjasz miał osiem lat, a panował trzydzieści jeden lat w Jerozolimie. Matka jego miała na imię Jedida i była córką Adajasza z Boskat.

22,1-23,30. Jozjasz, król Judy. Na temat dodatkowych informacji dotyczących tej części księgi zob. komentarz do 2 Krn 34.

2 Czynił on to, co jest słuszne w oczach Pana, i kroczył we wszystkim drogą praojca swego, Dawida, nie zbaczając ani na prawo, ani na lewo.

Odnalezienie księgi prawa 2Krn 34,8-18

3 W osiemnastym roku [swego panowania] król Jozjasz posłał pisarza Szafana, syna Asaliasza, syna Meszullama, do świątyni Pańskiej z następującym poleceniem: 2Krl 12,11-16

4 Idź do arcykapłana Chilkiasza. Niech przygotuje wszystkie pieniądze, które wpłynęły do świątyni Pańskiej i które zebrali stróże progów od ludu.

22,4 Niech przygotuje. Tekst hebr.: „niech skompletuje”. BJ: „niech przetopi”, za grec. i Wulgatą (por. w. 9).

5 I niech je wręczy kierownikom robót, nadzorcom świątyni Pańskiej. Ci zaś niech z nich wydają na robotników pracujących w świątyni Pańskiej, celem naprawienia uszkodzeń świątyni: 6 na cieśli, budowniczych i murarzy oraz na zakup drewna i kamieni ciosowych, celem naprawienia świątyni. 7 Tylko nie trzeba żądać od nich sprawozdania z pieniędzy im wręczonych, ponieważ pracują z nienaganną rzetelnością. 8 Wówczas to arcykapłan Chilkiasz powiedział do pisarza Szafana: Znalazłem księgę Prawa w świątyni Pańskiej. I dał Chilkiasz księgę Szafanowi, który ją czytał.

22,8 Ową „Księgą Prawa”, zwaną w 23,2.21 „Księgą Przymierza”, jest znana nam obecnie Pwt, przynajmniej w swej części prawnej, której przepisy staną się ideą przewodnią podjętej niebawem reformy religijnej. Jest to tzw. dokument przymierza z Jahwe, zredagowany być może w związku z reformą Ezechiasza (18,4), ukryty, zagubiony lub zapomniany pod bezbożnym panowaniem Manassesa. Jego odnalezienie z całą pewnością nie jest oszustwem kapłanów jerozolimskich (por. 23,9).

9 Następnie pisarz Szafan poszedł do króla i zdał mu sprawę z tego zdarzenia w słowach: Słudzy twoi wybrali pieniądze znajdujące się w świątyni i wręczyli je kierownikom robót, nadzorcom świątyni Pańskiej. 10 I pisarz Szafan oznajmił królowi: Kapłan Chilkiasz dał mi księgę – i Szafan odczytał ją wobec króla.

Wyrocznia Chuldy 2Krn 34,19-28

11 Kiedy król usłyszał słowa księgi Prawa, rozdarł szaty. 12 Następnie król rozkazał kapłanowi Chilkiaszowi i Achikamowi, synowi Szafana, Akborowi, synowi Micheasza, i pisarzowi Szafanowi, a także urzędnikowi królewskiemu, Asajaszowi: 13 Idźcie poradzić się Pana co do mnie, co do ludu i całego pokolenia Judy w związku ze słowami tej znalezionej księgi. Bo wielki gniew Pański zapłonął przeciwko nam z tego powodu, że nasi przodkowie nie słuchali słów tejże księgi, by spełniać wszystko, co jest w niej napisane.

22,13 i całego pokolenia Judy. Tak tekst hebr. W BJ pominięte jako glosa. — co jest w niej napisane. Za grec. według recenzji Lucjana. Tekst hebr.: „co jest napisane przeciwko nam”.

14 Kapłan Chilkiasz i Achikam, Akbor, Szafan i Asjasz udali się do prorokini Chuldy, żony Szalluma, syna Tikwy, syna Charchasa, strażnika szat. Mieszkała ona w Jerozolimie, w nowym mieście. Opowiedzieli jej,

22,14 Prorokini Chulda skądinąd nieznana.

15 a ona rzekła do nich: Tak mówi Pan, Bóg Izraela: Powiedzcie mężowi, który posłał was do Mnie: 16 Tak mówi Pan: Oto sprowadzam zagładę na to miejsce i na jego mieszkańców – według wszystkich słów księgi, którą czytał król judzki, 17 za to, że opuścili Mnie i składali ofiary kadzielne bogom cudzym, drażniąc Mnie wszystkimi dziełami rąk swoich. Dlatego zapłonął mój gniew przeciw temu miejscu i nie zagaśnie. 18 A do króla judzkiego, który posłał was, aby radzić się Pana, powiecie w ten sposób: Tak mówi Pan, Bóg Izraela: Słowa, które słyszałeś...

22,18 Koniec zdania jest urwany. Można uzupełnić: „spełnią się one”.

19 Ponieważ ulękło się twoje serce i upokorzyłeś się przed obliczem Pana, słuchając tego, co wypowiedziałem przeciwko temu miejscu i jego mieszkańcom, iż staną się przedmiotem grozy i przekleństwa; ponieważ rozdarłeś swoje szaty i płakałeś przed moim obliczem, to również i Ja wysłuchałem [ciebie] – wyrocznia Pana! 20 Oto Ja połączę cię z twoimi przodkami i będziesz pochowany spokojnie w swoim grobie. I oczy twoje nie ujrzą całej zagłady, jaką sprowadzę na to miejsce. A oni zanieśli tę odpowiedź królowi.

22,20 w swoim grobie. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „w swoich grobach”. Opowieść zredagowana jeszcze przed tragiczną śmiercią Jozjasza (23,29-30).

2 Krl 23

Odnowienie przymierza 2Krn 34,29-31

1 Wtedy król polecił przez posłów, by zebrała się przy nim cała starszyzna Judy i Jerozolimy.

23,1. Rola starszych. Starsi (jako patriarchowie rodu) odgrywali doniosłą rolę w społeczeństwie plemiennym wczesnego Izraela i najwyraźniej nadal zachowali swoje znaczenie w okresie monarchii. Sprawowali władzę w lokalnych społecznościach i nawet w czasach królestwa mieli status przywódców politycznych. Starsi miast odgrywali bardziej ograniczoną rolę - polegała na zapewnianiu ładu i, w Babilonii, na pilnowaniu przestrzegania prawa przez lokalną wspólnotę. Nie byli jednak twórcami bieżącej polityki, bowiem ośrodek centralny sprawował kontrolę nad źródłami władzy w państwie, tj. gospodarką i siłami zbrojnymi.

2 I wszedł król do świątyni Pańskiej, a wraz z nim wszyscy ludzie z Judy i wszyscy mieszkańcy Jerozolimy, kapłani i prorocy oraz cały lud, od najmniejszych aż do największych. Odczytał głośno całą treść księgi przymierza, znalezionej w świątyni Pańskiej.

23,2 księgi przymierza. Por. 22,8+. Pwt przedstawia się jako Kodeks Przymierza zawartego z Jahwe (Pwt 5,2; 28,69).

23,2. Publiczne odczytywanie dokumentów. Nawet po wynalezieniu alfabetu wielu mieszkańców Bliskiego Wschodu nie potrafiło czytać i pisać, dlatego publiczne odczytywanie dokumentów odgrywało ważną rolę. Źródła asyryjskie opisują heroldów, odczytujących w bramach miasta królewskie obwieszczenia.

3 Następnie król stanął przy kolumnie i zawarł przymierze przed obliczem Pańskim, że pójdą za Panem, że będą przestrzegali Jego poleceń, przykazań i praw całym sercem i całą duszą, że w czyn zamienią słowa tego przymierza, spisane w tejże księdze. I cały lud przystąpił do przymierza.

23,3. Kolumna. Król stał w pobliżu słupa lub kolumny (według żydowskiego historyka Józefa Flawiusza - na platformie). Mogło być to miejsce w świątyni zarezerwowane dla królów. Na Bliskim Wschodzie nie są znane inne przykłady tego zwyczaju.

Reforma religijna w kraju 2Krn 34,3-5

4 Następnie król wydał rozkaz arcykapłanowi Chilkiaszowi, kapłanom drugiego rzędu oraz stróżom progów, aby usunęli ze świątyni Pańskiej wszystkie przedmioty sporządzone dla Baala, Aszery i całego wojska niebieskiego. Kazał je spalić na zewnątrz Jerozolimy, na polach nad Cedronem, a popiół z nich zanieść do Betel. 2Krl 21,3-7

23,4 arcykapłanowi. Dodatek w tekście hebr. W BJ pominięty. Tytuł ten wszedł w użycie dopiero po wygnaniu.

— kapłanom. Tak tekst hebr. W BJ: „kapłanowi”, według Targumów. — Chodzi o drugiego po arcykapłanie. Także „strażnicy progów” mieli wysoką rangę wśród kapłanów (por. 12,10 i 25,18).

23,4. Gwiazdozbiory i zastępy [BT: wojska] niebieskie. Wzmianka o zastępach niebieskich wskazuje na kult bóstw ciał niebieskich (boga słońca i księżyca, a szczególnie Wenus; w Babilonii, odpowiednio, Szamasza, Sina i Isztar) - kult odgrywający ważną rolę w większości starożytnych religii. Bóstwa te, panujące nad kalendarzem i upływem czasu, zmianami pór roku i pogodą, uważane były za najpotężniejsze z bogów. Dostarczały ludziom znaków, z których odczytywano omeny, spoglądały też na wszystkich z góry. U schyłku II tysiąclecia przed Chr. dokonano ważnej kompilacji omenów niebieskich - zebrano je na siedemdziesięciu tabliczkach, znanych jako Enuma Anu Enli - których to omenów radzono się przez prawie tysiąc lat. Pieczęcie pochodzące z obszaru ówczesnego Izraela dowodzą, że bóstwa astralne były bardzo popularne. Mezopotamscy astrologowie wyróżniali wiele gwiazdozbiorów (większość, chociaż nie wszystkie, odpowiada znanym obecnie, chociaż inne zostały przekazane przez Greków). Nie znano jednak wówczas jeszcze zodiaku. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 2 Krn 33,5.

23,4. Z doliny Cedronu do Betel. Dolina Cedronu przebiegała na wschód od Miasta Dawida. Betel było usytuowane w odległości ok. 16 km od niego, przy głównej drodze wiodącej na północ od Jerozolimy. Jeszcze sto lat wcześniej, gdy Północne Królestwo zostało podbite przez Asyrię, w Betel znajdował się przybytek oraz posąg złotego cielca. Jozjasz zbezcześcił tamtejszy ołtarz (zob. ww. 15-16), było to więc odpowiednie miejsce na złożenie popiołu ze sprofanowanych przedmiotów kultowych.

5 Zniósł kapłanów pogańskich, których ustanowili królowie judzcy i którzy składali ofiary kadzielne na wyżynach, w miastach Judy i w okolicach Jerozolimy, oraz tych, którzy składali ofiary kadzielne Baalowi, słońcu, księżycowi, gwiazdozbiorom i całemu wojsku niebieskiemu. Pwt 17,3

23,5 którzy składali. Według grec. i Targumów. Tekst hebr.: „który składał”.

— W. 4b-5 mogą być dodatkiem.

23,5. Pogańscy kapłani. Termin „pogańscy kapłani/kapłani bożków” (w języku hebrajskim komer) posiada liczne odpowiedniki na Bliskim Wschodzie, szczególnie w Asyrii. Kapłani kumru są znani, począwszy od okresu staroasyryjskiego, po dokumenty z Kapadocji (ok. 2000-1800 przed Chr.) oraz list z Mari, pochodzący z okresu panowania asyryjskiego króla Szamszi-Adada I (1814-1781 przed Chr.). Na inskrypcji asyryjskiego króla Asurbanipala (668-631 przed Chr.) arabskiej królowej nadano tytuł kapłanki kumirtu. Innym słowem oznaczającym kapłana jest aramejskie kumra’ stosowane w I tysiącleciu przed Chr. Możliwe, że kapłani, o których tutaj wspomniano, służyli w przybytkach zachodniosemickich bóstw, np. Baala i Aszery. Niektórzy mogli być jednak odstępcami, którzy porzucili kult Jahwe.

6 Usunął Aszerę ze świątyni Pańskiej, na zewnątrz Jerozolimy do doliny Cedronu, i spalił ją w dolinie Cedronu, starł na popiół i rzucił popiół jej na groby pospolitego ludu. 1Krl 14,23; Pwt 16,21+; 1Krl 14,24; Pwt 23,18-19+

23,6. Rozrzucanie popiołów na grobach. Sekwencja „spalić-zetrzeć-rozrzucić-zjeść” pojawia się również w tekście ugaryckim, gdzie oznacza całkowite zniszczenie bóstwa, na którym dopuszczono się wszystkich niosących zagładę czynów. Rozrzucenie popiołu na grobach było ostatecznym aktem ich zbezczeszczenia.

7 Zburzył domy osób uprawiających nierząd sakralny w świątyni Pańskiej, gdzie kobiety przędły zasłony dla Aszery.

23,7 domy. Tak tekst hebr. W BJ: „siedzibę”, za grec. i Targumami. — zasłony. Lektura saddîm na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: battîm, „domy”.

23,7. Uprawiający nierząd sakralny. Hebrajski termin qedeshim oznacza „świętych mężów”. Niewiele wiadomo o tej praktyce, została ona jednak całkowicie potępiona i może mieć związek z prostytucją kultową (zob. Pwt 23,18-19). Pokrewne terminy z języka akadyjskiego i ugaryckiego charakteryzują się podobną niejasnością co do funkcji wykonywanej przez tych ludzi. Rdzeń słowny oznacza zachowywanie czystości rytualnej. W języku akadyjskim qadishtu była kobietą posiadającą wyjątkową pozycję. Spełniała ona określone funkcje w świątyni (położnej, piastunki lub osoby poświęconej bóstwu), które nie posiadały jednak wyraźnie seksualnego charakteru. Podobna sytuacja istniała w Ugarit. Potępienie wspomnianych mężczyzn w 2 Krl 23,7 może mieć związek z faktem, że byli oni czcicielami obcych bóstw.

23,7. Kobiety przędły zasłony dla Aszery. Najwyraźniej kobiety te przędły jakieś szaty, które miały ozdobić posąg Aszery (lub słup). Na obszarze Mezopotamii powszechną praktyką było ubieranie posągów bogów w tkane lub wyszywane szaty.

8 Kazał zgromadzić się wszystkim kapłanom z miast Judy i splugawił wyżyny, gdzie ci kapłani składali ofiary – od Geba aż do Beer-Szeby. Zniszczył wyżyny bram, które znajdowały się u wejścia do bramy Jozuego, zarządcy miasta, po lewej stronie, gdzie wchodzi się do bramy miejskiej. Pwt 12

23,8 Przy użyciu siły i zgodnie z prawem o jedyności sanktuarium (Pwt 12) Jozjasz centralizuje w Jerozolimie kult z całego terytorium judzkiego. Owe „wyżyny” (1 Krl 3,2) to sanktuaria Jahwe, skazane na zagładę tylko z powodu niezgodności z tym prawem.

— wyżyny. Za tekstem hebr. BJ: „wyżynę”, za grec. Sanktuarium to jest nieznane.

23,8. Zbezczeszczenie wyżyn. Do zbezczeszczenia świętych słupów doszło w momencie, gdy wykonywano przy nich zabronione obrzędy kultowe. Prawa dotyczące zachowywania czystości świętych miejsc związanych z kultem Jahwe przedstawiono w Księdze Kapłańskiej. Czyny tutaj opisane profanowały świątynię, ponieważ symbolizowały rzeczy, które nie mogły się znajdować w obecności Jahwe. Inne działania mogły spowodować zbezczeszczenie przybytku pogańskich bogów. Pewne poczynania były jednak powszechnie uważane za powodujące skalanie. Trwałą profanacją było umieszczenie w świętym miejscu cmentarza (zob. w. 14) lub latryny (zob. 2 Krl 10,27).

23,8. Od Geba aż do Beer-Szeby. Geba (dzisiejsza Dżeba) była małą wioską położoną na terytorium pokolenia Beniamina, w odległości ok. 9,5 km na północ od Judy. W rejonie tym nie prowadzono żadnych prac wykopaliskowych, jednak badania na powierzchni wykazały obecność śladów pochodzących z okresu żelaza. Geba górowała nad strategicznym przejściem, wiodącym przez głęboki wąwóz Wadi Swenit, który z Mikmasz wiedzie na północ w okolice Jerozolimy. Geba pełniła prawdopodobnie rolę miasta granicznego z przybytkiem. Zestawiono ją z Beer-Szebą, najdalej na południe wysuniętym miastem Judy. Archeolodzy odnaleźli tam zdemontowany róg ołtarza, który mógł zostać zniszczony w okresie Jozjasza. W każdym razie z frazy użytej w tekście hebrajskim wynika, że Jozjasz oczyścił z obcego kultu cały kraj Judy.

23,8. Świątynki u wejścia do bram. W Dan odnaleziono stojące kamienie w kaplicy, położonej w sąsiedztwie bram miasta, oraz wyraźne dowody składania darów wotywnych. Uczeni sądzą, że ustawione pionowo kamienie symbolizowały bóstwa miast, które zostały zdobyte przez Izraela. Ofiary wotywne stanowiły wypełnienie ślubów złożonych tym bóstwom (być może z wdzięczności za pomoc w zdobyciu tych miast przez Izraelitów). Na temat dodatkowych informacji dotyczących stojących kamieni zob. komentarz do 2 Krl 17,10.

23,8. Brama Jozuego. W Piśmie Świętym nie ma innych wzmianek na temat bramy Jozuego, nie jest też znane jej dokładne położenie. Może być to również inna nazwa jednej z bram Jerozolimy. Przypuszczalnie chodzi o bramę zarządcy miasta, który był najwyższym urzędnikiem administracji miejskiej. Na pieczęci z VII w. przed Chr. pochodzącej z Judy widnieje otoczona kartuszem inskrypcja o treści: „zarządca miasta”. Artystyczna scena przedstawiona na pieczęci nasuwa skojarzenia z symboliką asyryjską.

9 Jednakże kapłanom wyżyn nie wolno było przystępować do ołtarza Pańskiego w Jerozolimie, wyjąwszy to, że mogli jeść chleby przaśne wśród swoich braci.

23,9 Prawo przewidywało (Pwt 18,6-8), że jeśli kapłani z prowincji przeniosą się do Jerozolimy, to skorzystają z tych samych praw, co ci z miasta, ich „bracia”. Opór duchowieństwa stolicy sprawił, że owi „kapłani wyżyn”, zgromadzeni teraz w Jerozolimie, zostali zepchnięci do drugorzędnej roli.

23,9. Jedzenie przaśnego chleba. Hebrajski termin, którego użyto tutaj na oznaczenie przaśnego chleba, jest ogólnym określeniem ofiary pokarmowej lub przaśnych placków, które Izraelici mieli spożywać podczas obchodów Paschy. Ponieważ zakwas był łączony z zepsuciem (a zatem z nieczystością), podczas najważniejszych uroczystości religijnych używano przaśnego chleba.

10 Następnie splugawił Tofet w Dolinie Synów Hinnoma, aby już nikt odtąd nie przeprowadzał swego syna lub swojej córki przez ogień na cześć Molocha. Kpł 18,21+

23,10 Tofet. Opisowo tłumaczone „Palenisko-Zgroza”. To samo odnosi się do „Doliny Synów Hinnoma” (w BT). BJ: „w dolinie Ben-Hinnom”. „Tofet” — nazwa miejsca, gdzie w ofierze Molochowi palono dzieci (por. Kpł 18,21+), prawdopodobnie znaczy „palenisko”.

23,10. Tofet [BT: brak], Palenisko-Zgroza, Dolina Synów Hinnoma, Moloch. Tofet było budowlą kultową, w której składano Molochowi ofiary z dzieci. Uczeni sądzą, że to hebrajskie słowo oznacza palenisko, do którego wrzucano ofiary. Hebrajski termin posiada ugaryckie i aramejskie paralele o podobnym znaczeniu („piec”, „palenisko”). Badacze przypuszczają, że Tofet znajdowało się na krańcu Doliny Synów Hinnoma, w miejscu, w którym łączy się ona z doliną Cedronu. Dolina Synów Hinnoma była też utożsamiana z Wadi er-Rahabi, biegnącym na południowy zachód od Miasta Dawidowego. Wielu uważa, że Moloch był bóstwem podziemnego świata związanym z kananejskimi rytuałami kultu przodków. Pochodząca z VIII w. przed Chr. inskrypcja fenicka mówi o ofiarach składanych Molochowi przed bitwą przez Cylicjan i ich nieprzyjaciół. Imię Moloch wydaje się spokrewnione z hebrajskim wyrazem mlk („panować”). Molochowi składano również ofiary na ołtarzu Baala, co może wskazywać, że był to epitet tego boga, a także innych bóstw (Jr 32,35).

11 Kazał usunąć konie, które królowie judzcy poświęcili Słońcu u wejścia do świątyni Pańskiej, blisko mieszkania eunucha Netanmeleka, które było w obrębie podwórca, i spalił w ogniu rydwan słoneczny. 2Krl 21,5

23,11 u wejścia do świątyni. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „by nie wchodzić do świątyni”.

— w obrębie podwórca. BJ: „w przybudówkach”. Tłumaczenie niepewne.

— rydwan. Za grec. Tekst hebr.: „rydwany”. — Wzmianka o koniach i rydwanie nie występuje nigdzie indziej i jest trudna do wyjaśnienia.

23,11. Konie i rydwany poświęcone słońcu. Białe konie były wykorzystywane do ważnych funkcji rytualnych w Asyrii, zwykle też łączono je z Aszurem i Sinem, głównymi bóstwami asyryjskiego panteonu. Konie składano w ofierze u stóp posągu bóstwa. Co więcej, posągi niektórych asyryjskich bogów były w dni świąteczne wożone rydwanami zaprzężonymi w konie. W mitologii asyryjskiej słońce (bóg) było wiezione po niebie w rydwanie powożonym przez woźnicę, Rakib-ila. W ukazanej tutaj religii synkretycznej Jahwe był przypuszczalnie czczony jako bóg słońca, który poruszał się rydwanem zaprzężonym w konie. Archeolodzy odnaleźli figurki konia z tarczą słoneczną pochodzące z okresu żelaza; w miejscu kultu w Tanak odnaleziono przedstawienie konia, z tarczą słoneczną na grzbiecie. Można się w tym dopatrzyć pewnego podobieństwa do wyobrażenia cielców jako piedestału lub Arki Przymierza jako podnóżka Bóstwa. Żaden z tych przedmiotów nie był wizerunkiem bóstwa, lecz symbolizował jego tron.

12 Ołtarze zaś na tarasie górnej izby Achaza, które zbudowali królowie Judy, oraz ołtarze, które zbudował Manasses w obydwu dziedzińcach świątyni Pańskiej – król zburzył i starł na proch, a proch z nich wrzucił do doliny Cedronu.

23,12 Ołtarze... na tarasie. Małe ołtarzyki, poświęcone bóstwom astralnym (Jr 19,13; So 1,5).

— (górnej izby Achaza). W tekście hebr. jest to glosa (niewątpliwie dokładna). W BJ pominięta.

— i starł na proch. Lekcja wajjeruccem (szam), na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: wajjarac miszszam, „biegł stamtąd”.

23,12. Górna izba Achaza. Górna izba pełniła zwykle rolę sali audiencyjnej, znajdowała się więc w ważnym miejscu pałacu.

13 Nadto król splugawił wyżyny, które stały naprzeciw Jerozolimy, na południe od Góry Zniszczenia, a które Salomon, król izraelski, zbudował dla Asztarty – ohydy Sydończyków, dla Kemosza – ohydy Moabitów, i dla Milkoma – obrzydliwości Ammonitów. 1Krl 11,7

23,13 od Góry Zniszczenia. Za tekstem hebr. Targ.: „od Gór Oliwnej”, dosł.: „Góry oliwy”.

23,13. Wzgórze ohydy. Hebrajski odpowiednik „wzgórza ohydy” jest przypuszczalnie grą słów nawiązującą do „Góry Balsamu”/„Góry Oliwnej”. Udało się je zidentyfikować jako wzgórze w okolicy arabskiej wioski Silwan.

23,13. Bożki Salomona. W ramach przywilejów, które Salomon zobowiązał się zapewnić swoim cudzoziemskim żonom, było wzniesienie ołtarzy i przybytków, w których mogłyby praktykować kult swych bogów (zob. komentarz do 1 Krl 11,5-7).

14 Połamał stele i wyciął aszery, a miejsca ich zarzucił kośćmi ludzkimi. 1Krl 14,23; Pwt 16,21+

23,14 W ten sposób miejsca te zostały ostatecznie sprofanowane (zob. także w. 16 i 20). Środki, które podjął Jozjasz, są skierowane z jednej strony przeciwko sanktuariom lokalnym, gdzie uprawiano mniej lub bardziej skażony kult Jahwe, z drugiej — przeciw zwyczajom otwarcie pogańskim: idolom i rytom kananejskim albo zapożyczonym z Asyrii (kulty astralne). To sprawia, że sytuacja religijna w Judzie robi smutne wrażenie. Ten sam obraz znajdujemy u Jeremiasza, Sofoniasza i Ezechiela.

23,14. Zarzucenie kośćmi ludzkimi. Sądzi się, że stele i aszery przysypano ludzkimi kośćmi, by nikt nie próbował ich wydobyć. Wynikało to z tabu, zakazującego kontaktu z ciałem zmarłego (zob. komentarz do Lb 19,11).

15 Nawet ołtarz będący w Betel – wyżynę utworzoną przez Jeroboama, syna Nebata, który doprowadził Izraela do grzechu – zburzył również ten ołtarz i wyżynę, potłukł kamienie, starł na proch, spalił też aszerę. 1Krl 12,31-32

23,15-20 Jozjasz, korzystając z postępującego upadku Asyrii, przywrócił niepodległość nie tylko Judzie, ale nadto rozciągnął swoją władzę na część dawnego terytorium izraelskiego.

23,15 potłukł kamienie. Za grec. Tekst hebr.: „spalił wyżynę”.

16 Jozjasz rozejrzał się i ujrzał grobowce, które były tam na górze. Polecił zabrać kości z grobowców i spalił na ołtarzu, aby go splugawić zgodnie z wyrokiem Pańskim obwieszczonym przez męża Bożego, który przepowiedział to, co się dzieje. 1Krl 12,33-13,32

23,16 Według tekstu hebr. W BJ poszerzono koniec wiersza: „gdy Jeroboam stał przy ołtarzu w czasie święta. Powracając Jozjasz podniósł oczy na grób męża Bożego”, za grec.

23,16. Zabranie kości z grobowców. Jozjasz wypełnił w ten sposób proroctwo z 1 Krl 13,2. W Mezopotamii i Izraelu najgorszym przestępcom odmawiano urządzenia właściwego pochówku, zaś ich kości palono lub rozrzucano. Był to najgorszy los, jaki mógł spotkać człowieka, wierzono bowiem, że duchowa egzystencja splata się z egzystencją materialną (na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do Lb 3,12-13 i Joz 8,29). Zniszczenie kości pociągało więc za sobą całkowite wygaśnięcie ludzkiego bytowania.

17 Zapytał dalej: Co to za pomnik tu widzę? Odpowiedzieli mu ludzie z miasta: To grobowiec męża Bożego, który przyszedł z Judy i przepowiedział to właśnie, co uczyniłeś z ołtarzem w Betel.

23,17 w Betel. Dodane w tekście hebr. W BJ pominięte jako glosa.

18 On zaś rzekł: Zostawcie go w spokoju! Niech nikt nie rozrzuca jego kości! Pozostawiono więc kości jego nietknięte, razem z kośćmi proroka, który przyszedł z Samarii. 1Krl 13,31

23,18 przyszedł z Samarii. Za tekstem hebr. W BJ: „był z Samarii”, na zasadzie domysłu. — Ów prorok pochodził z Betel (por. 1 Krl 13). „Samaria” nie oznacza tutaj miasta, ale terytorium Królestwa Północnego, do którego należało Betel.

19 Jozjasz usunął również wszystkie przybytki wyżyn, które zbudowali królowie Izraela we wszystkich miastach Samarii, aby pobudzić Pana do gniewu. I postąpił z nimi zupełnie tak jak z Betel. 2Krn 34,6-7

23,19 <Pana>. Według przekładów starożytnych. W tekście hebr. pominięte.

20 Wszystkich zaś kapłanów wyżyn, którzy tam byli, złożył w ofierze na ołtarzach i spalił kości ludzkie na nich. Następnie wrócił do Jerozolimy. 

21 Król wydał całemu ludowi następujący rozkaz: Świętujcie Paschę na cześć Pana, Boga waszego, jak jest napisane w tej księdze przymierza. 2Krn 35,1; 2Krn 35,18-19 Pwt 16,1-8

22 Naprawdę, nie obchodzono takiej Paschy, jak ta, od dni sędziów, którzy rządzili Izraelem, i podczas całego okresu [rządów] królów Izraela i królów Judy. 23 Dopiero w osiemnastym roku panowania króla Jozjasza obchodzono taką Paschę na cześć Pana w Jerozolimie. 

24 Co więcej, zaklinaczy, wieszczków, posążki domowe bóstw, bożki i wszystkie ohydy, jakie widziało się w kraju Judy i w Jerozolimie, Jozjasz usunął, żeby w czyn zamienić słowa Prawa, spisane w księdze, którą znalazł kapłan Chilkiasz w świątyni Pańskiej. 2Krl 21,6; Pwt 18,11 Rdz 31,19+ Sdz 18,14 Pwt 6,5

25 Nie było przed nim króla podobnego do niego, który by zwrócił się do Pana całym sercem, całą duszą i całą mocą – zgodnie z całym Prawem Mojżesza. I po nim już nie zjawił się taki jak on.

23,25 Tym wierszem kończyła się opowieść o reformie i — być może — pierwsze wydanie Krl.

26 Jednakże Pan nie zaniechał żaru wielkiego gniewu. Gniew ten zapłonął przeciw Judzie za wszystkie zniewagi, które Mu wyrządził Manasses. 27 I Pan powiedział: Nawet Judę odtrącę od oblicza mego, tak jak odtrąciłem Izraela. Odrzucę to miasto, które wybrałem, Jeruzalem, i świątynię, o której powiedziałem: Tam będzie moje imię! 

28 A czyż pozostałe dzieje Jozjasza i wszystkie jego czyny nie są opisane w Księdze Kronik Królów Judy? 2Krn 35,26-27

29 Za jego dni faraon Neko, król egipski, wyruszył do króla asyryjskiego nad rzekę Eufrat. Gdy król Jozjasz wyszedł naprzeciw niemu, Neko spowodował jego śmierć w Megiddo, zaraz przy pierwszym spotkaniu. 2Krn 35,20-24

23,29 do króla asyryjskiego. A nie „przeciwko królowi asyryjskiemu”. Nekao (609-595), w Biblii nazywany Neko, rzeczywiście wyruszył w 609 r. na pomoc ostatniemu królowi Asyrii, wygnanemu przez Medów i Babilończyków z Babilonii, a potem z Charanu. Jozjasz chciał się przeciwstawić unii Egiptu z Asyrią, ponieważ liczył, że ostateczny upadek Asyrii przyniesie korzyść Królestwu Judy.

30 Słudzy jego odwieźli na rydwanie jego zwłoki z Megiddo, sprowadzili je do Jerozolimy i pochowali w jego grobowcu. Ludność kraju wzięła Joachaza, syna Jozjasza, namaściła go i ogłosiła królem w miejsce jego ojca. 2Krn 36,1; 2Krl 11,20; 2Krl 21,24

23,21-30. Obchody Paschy. Na temat informacji dotyczących tej części księgi zob. komentarz do 2 Krn 35.

UPADEK JEROZOLIMY

Joachaz panuje w Judzie (609) 2Krn 36,2-4

31 W chwili objęcia rządów Joachaz miał dwadzieścia trzy lata, a trzy miesiące panował w Jerozolimie. Matka jego miała na imię Chamutal i była córką Jeremiasza z Libny.

23,31 Jeremiasza. BJ: „Jirmejahu” (hebr. forma imienia). Z prorokiem Jeremiaszem łączy tego człowieka tylko imię.

23,31. Chronologia. Krótki, trzymiesięczny okres panowania Joachaza rozpoczął się i zakończył w 609 przed Chr., wkrótce po upadku asyryjskiego imperium Charanu, w przededniu zmagań Egiptu z Babilonem o panowanie nad Bliskim Wschodem.

32 Czynił on to, co jest złe w oczach Pana, zupełnie jak jego przodkowie. 

33 Faraon Neko zakuł go w kajdany w Ribla, w kraju Chamat, by nie panował w Jerozolimie, i nałożył na kraj daninę w wysokości stu talentów srebra i talentu złota. 2Krl 25,6; Ez 6,14

23,33 Faraon Neko powracał z wyprawy na północ (w. 29), a upadek Asyrii dawał mu władzę nad Syrią i Palestyną.

— by nie panował w Jerozolimie. Za qere i przekładami starożytnymi (por. też 2 Krn 36,3). Ketib: „gdy panował w Jerozolimie”. — talentu. Grec. według recenzji Lucjana i przekład syr.: „dziesięciu talentów”. W pozostałych rkpsach grec: „sto dziesięć talentów”. W BJ i w BT pominięto ich liczbę, gdyż brak jej także w tekście hebr., skąd zniknęła przez przypadek.

23,33. Relacje z Egiptem. Po upadku Asyrii w 612-610 przed Chr. Lewant stał się obszarem niestabilnym. O panowanie nad nim rozpoczęły teraz zażarte zmagania Egipt i Babilon. Wydaje się, że Egipcjanie w latach 610-609 przed Chr. bezskutecznie oblegali ostatni ośrodek asyryjski w Charanie. Cztery lata później król Judy Jozjasz usiłował zapobiec najazdowi Syrii przez Egipt, został jednak ranny w bitwie pod Megiddo i wkrótce zmarł. Z powodu politycznej próżni, która powstała na tym obszarze, Juda stała się egipskim protektoratem (609-608 przed Chr.). Egipcjanie, chociaż z pewnym ociąganiem, pomaszerowali teraz na północ i stoczyli pod Karkemisz bitwę z Chaldejczykami, ponosząc sromotną klęskę (605 przed Chr.). Chaldejczycy najechali Egipt w latach 601-600 przed Chr., ponieśli jednak ciężkie straty. W każdym razie Juda tylko przez pewien czas znajdowała się pod kontrolą Egiptu.

23,33. Ribla, w kraju Chamat. Ribla (obecnie Tel Zerr’a) była ważnym ośrodkiem administracyjnym i wojskowym położonym w pobliżu Kadesz, nad rzeką Orontes w Syrii, w odległości ok. 32 Krn na południe od głównego ośrodka asyryjskiego, Chamat. Asyryjczycy zbudowali tam twierdzę w VIII w. przed Chr. Później Ribla była kwaterą główną króla Babilonu, Nabuchodonozora II, w okresie jego kampanii zachodniej.

23,33. Danina nałożona na Judę. Danina ta jest znacznie mniejsza od nałożonej na Ezechiasza [3 talenty złota i 30 talentów srebra, 2 Krl 18,14; w tekście amerykańskim błędnie podano „three talents of silver/thirty talents of gold”, przyp. tłum], Inna też była proporcja srebra do złota (relacja 100:1 zamiast 10:1).

34 Faraon Neko ustanowił królem Eliakima, syna Jozjasza, w miejsce Jozjasza, jego ojca, i zmienił mu imię na Jojakim. Joachaza zaś schwytał i zaprowadził do Egiptu, gdzie umarł.

23,34 na Jojakim. Imię prawie takie samo jak poprzednie („Jahwe wywyższa” w miejsce „Bóg wywyższa”). To być może imię koronacyjne (por. 14,21+) albo ta zmiana ma oznaczać podległość wasala (por. jeszcze 24,17).

— zaprowadził. Za grec. Tekst hebr.: „poszedł”.

23,34. Zmiana imienia. Zmiana imienia była nieznaczna i polegała na zastąpieniu członu teoforycznego (stanowiącego Boże imię) El - (ogólne określenie boga) członem Jo - (oznaczającym Jahwe). Zmiana imienia miała związek z przysięgą wierności złożoną nowemu panu, co było praktyką stosowaną przez Asyryjczyków. W poprzednim pokoleniu asyryjski król Asurbanipal zmienił imię faraona Egiptu Psametyka I (ojca Neko II) na Nabuszezibanni, kiedy mianował go namiestnikiem prowincji. Zob. również zmianę imienia Daniela i jego przyjaciół (Dn 1,6-7).

35 Jojakim dostarczał faraonowi srebra i złota. Jednakże musiał kraj opodatkować, aby dostarczyć pieniędzy według rozkazu faraona. Na ludności kraju, stosownie do możności każdego, wymógł [daninę] srebra i złota, aby ją przekazać faraonowi Neko.

Jojakim panuje w Judzie (608-598) 2Krn 36,5-7

36 W chwili objęcia rządów Jojakim miał dwadzieścia pięć lat, a panował jedenaście lat w Jerozolimie. Matka jego miała na imię Zebidda i była córką Pedajasza z Rumy.

23,36. Chronologia. Jojakim panował przez jedenaście lat od 609 do 598 przed Chr. W tym czasie (601-600 przed Chr.) król Babilonu, Nabuchodonozor, staczał krwawe bitwy na granicy z Egiptem, których rezultat nie jest obecnie oczywisty. Obydwie armie zostały zdziesiątkowane, dlatego król Chaldejczyków nie mógł dokonać inwazji na Egipt. Mogło to zachęcić Jojakima do buntu przeciwko Babilonowi.

37 Czynił on to, co jest złe w oczach Pana, zupełnie jak jego przodkowie.

2 Krl 24

1 Za jego dni Nabuchodonozor, król babiloński, ruszył na wojnę. Jojakim był mu poddany przez trzy lata, potem na nowo zbuntował się przeciwko niemu.

24,1 Nabuchodonozor. Nabu-kudur-ucur, organizator państwa neobabilońskiego albo chaldejskiego, które zajęło miejsce państwa asyryjskiego, panował w latach 605-562. Jego pierwsza wyprawa do Palestyny i poddanie się Jojakima przypadają na r. 604, bunt Judy — na r. 601.

24,1. Nabuchodonozor i Jojakim. Nabuchodonozor II zasiadł na tronie Babilonu w 605 przed Chr. po zwycięstwie nad Egiptem w bitwie pod Karkemisz (odniesionej w tym samym roku). Od tego czasu Jojakim był wasalem Babilonu przez większy czas swojego panowania. Kroniki babilońskie wspominają, że po tym sukcesie Chaldejczykom udało się przejąć od Egiptu kontrolę na krajami Lewantu. Nabuchodonozor próbował wykorzystać zwycięstwo, dokonując inwazji na Egipt (601-600 przed Chr.). Wojna ta na krótki okres osłabiła wpływy Chaldejczyków, co być może skłoniło Jojakima do zawarcia sojuszu z Egiptem. W odpowiedzi Nabuchodonozor zaatakował Judę za pomocą sił znajdujących się na zachodzie. Jojakim został pojmany i zakuty w kajdany (zob. 2 Krn 36,6), najwyraźniej jednak uniknął wygnania, ponieważ umarł w Judzie.

2 Wtedy Pan wysłał przeciw niemu oddziały Chaldejczyków, oddziały Aramejczyków, oddziały Moabitów, oddziały Ammonitów – wysłał ich przeciw Judzie, aby go zniszczyć zgodnie ze słowem, które Pan wypowiedział przez sługi swoje, proroków.

24,2 Pan wysłał. Za tekstem hebr. W BJ: „wtedy ten (Nabuchodonozor) wysłał”, za grec.

24,2. Oddziały najeźdźców. Chaldejczycy to ogólne określenie ludów władających językami semickimi, pozostających pod panowaniem Nabuchodonozora II, króla Babilonu. W dokumentach Asyryjskich z początku I tysiąclecia przed Chr. wspomina się o nich jako mieszkańcach Babilonii. Chociaż najlepiej znamy Aramejczyków pochodzących z państwa aramejskiego, leżącego na północ od Izraela, istnieli również Aramejczycy wschodni - lud posługujący się językiem semickim, zamieszkujący znaczną część obszaru doliny Tygrysu i Eufratu - których często wymienia się obok Chaldejczyków. Wydaje się, że Chaldejczycy mieszkali głównie w miastach, zaś Aramejczycy wiedli życie na wpół wędrowne. Ze źródeł babilońskich wynika, że Moabici i Ammonici byli poddanymi Babilonu, musieli więc uczestniczyć w wojnie przeciwko krnąbrnemu sąsiadowi.

3 Jedynie z rozkazu Pana przyszło to na Judę po to, by go odrzucić od oblicza Jego skutkiem grzechów Manassesa, odpowiednio do wszystkiego, co popełnił.

24,3 z rozkazu. Za tekstem hebr. BJ: „z powodu gniewu”, według przekładów starożytnych i w. 20.

4 A także skutkiem krwi niewinnej, którą wylał, topiąc Jerozolimę w niewinnej krwi, Pan już nie chciał przebaczyć. 2Krl 21,16

5 A czyż pozostałe dzieje Jojakima i wszystkie jego czyny nie są opisane w Księdze Kronik Królów Judy? 2Krn 36,8

6 I spoczął Jojakim ze swymi przodkami, a syn jego, Jojakin, został w jego miejsce królem. 7 Król egipski już odtąd nie wychodził ze swego kraju, ponieważ król babiloński podbił wszystko, co należało do króla egipskiego, od Potoku Egipskiego aż do rzeki Eufrat.

24,7 Zwycięstwo nad Egipcjanami pod Karkemisz w r. 605 wydało w ręce Nabuchodonozora Syrię i Palestynę.

24,7. Babilon i Egipt. Nabuchodonozor II próbował wykorzystać zwycięstwo nad Egipcjanami, odniesione w bitwie pod Karkemisz, dokonując inwazji na Egipt w latach 601-600 przed Chr. Armie spotkały się nad Potokiem Egipskim (przypuszczalnie Wadi el-Arisz na wschodnim krańcu Delty Nilu). Istnieją źródła wskazujące, że rozegrała się tam zażarta bitwa. Wojska Nabuchodonozora nie zdołały podbić Egiptu. Jednak w krótkim czasie Babilończycy zorganizowali kolejną kampanię na obszarze Lewantu, zaś Egipcjanie nie zdążyli na czas przygotować obrony.

Jechoniasz (598/7) i pierwsze przesiedlenie

8 W chwili objęcia rządów Jojakin miał osiemnaście lat, a panował w Jerozolimie trzy miesiące. Matka jego miała na imię Nechuszta i była córką Elnatana z Jerozolimy. 2Krn 36,9

24,8. Chronologia. Krótki okres panowania Jojakina przypadał na ostatni miesiąc 598 i dwa pierwsze 597 przed Chr. Ponieważ wydaje się, że Jojakin objął tron w czasie, gdy wojska Nabuchodonozora maszerowały na Jerozolimę, można domniemywać, że jego ojciec, Jojakim, zaczął wzniecać niepokoje, by zwabić Babilończyków na zachód.

9 Czynił on to, co jest złe w oczach Pana, zupełnie jak jego ojciec. 2Krn 36,10

10 W owym czasie słudzy Nabuchodonozora, króla babilońskiego, wyruszyli przeciw Jerozolimie i oblegli miasto. 11 Nabuchodonozor, król babiloński, stanął pod miastem, podczas gdy słudzy jego oblegali je.

24,10-11. Oblężenie Jerozolimy w 597 przed Chr. W odpowiedzi na bunt Judy Chaldejczycy zaatakowali Jerozolimę w roku 597 przed Chr. W Kronice Babilońskiej umieszczono wzmiankę, że oblężenie trwało zaledwie trzy miesiące, przypuszczalnie przez cały okres panowania Jojakina. Chociaż Nabuchodonozor przypisał sobie zwycięstwo nad Judą, nie dowodził osobiście, lecz powierzył to zadanie jednemu ze swoich wodzów. Łatwość, z jaką udało się zdobyć miasto, można wytłumaczyć faktem, że oblężenie wypadło w miesiącach zimowych, gdy niewielkie były zapasy pożywienia. Liczba mieszkańców Jerozolimy mogła być większa niż zazwyczaj, bowiem w jej murach szukali schronienia Judejczycy z okolicznych ziem.

12 Wtedy Jojakin, król judzki, wyszedł ku królowi babilońskiemu wraz ze swoją matką, swymi sługami, książętami i dworzanami. A król babiloński zabrał go w ósmym roku swego panowania.

24,12 Miało to miejsce — według pewnej kroniki babilońskiej — dokładnie 16 marca 597 r. W niej oraz w Jr 52,28 datuje się ten podbój na siódmy rok panowania Nabuchodonozora, nie licząc niepełnego roku, kiedy wstąpił na tron (por. jeszcze 25,8).

24,12. Uwięzienie Jojakina. Szybkie poddanie się Jerozolimy mogło być jedną z przyczyn stosunkowo pobłażliwego potraktowania wziętych do niewoli Judejczyków. Zesłanie na wygnanie zbuntowanego monarchy było praktyką powszechnie stosowaną przez Asyryjczyków i Babilończyków. Traktowano ich jako władców, którzy złamali przyrzeczenie wierności dane Babilończykom (lub Asyryjczykom) i wymierzano karę stosowną do popełnionego przestępstwa. Zdobywcy osadzali na tronie sprzyjającego sobie monarchę, zwykle pochodzącego z tej samej dynastii królewskiej, co miało zapewnić ciągłość panowania w oczach miejscowych mieszkańców.

13 Zabrał stamtąd również wszystkie skarby świątyni Pańskiej i skarby pałacu królewskiego. Połamał wszystkie przedmioty złote, które wykonał Salomon, król izraelski, dla świątyni Pańskiej – tak jak Pan przepowiedział. 2Krl 20,17

14 I uprowadził na wygnanie całą Jerozolimę, mianowicie wszystkich książąt i wszystkich dzielnych wojowników, dziesięć tysięcy wziętych do niewoli, oraz wszystkich kowali i ślusarzy. Pozostała jedynie najuboższa ludność kraju.

24,14. Przesiedlenie na wygnanie. Chociaż nie zachowały się żadne zapiski babilońskie na temat praktyki deportowania podbitych ludów, można przyjąć, że Babilończycy w pewnym stopniu przejęli ją od administracji asyryjskiej. Często stosowano politykę polegającą na deportowaniu wpływowych osób (ludzi zamożnych i wojowników) oraz zręcznych rzemieślników, których później za niewielką oplata można było wykorzystać w Babilonie. „Najuboższa ludność kraju” nie została uznana za przydatną, nie stwierdzono też, by pozostawienie jej w ziemi Judy mogło stworzyć jakieś zagrożenie.

15 Uprowadził też Jojakina do Babilonu. Także matkę króla, żony króla, jego dworzan i możnych kraju uprowadził z Jerozolimy do Babilonu.

24,15 Jojakin musiał przebywać w Babilonie w dosyć łagodnej niewoli przez trzydzieści siedem lat, aż do śmierci Nabuchodonozora (por. 25,27).

16 Wszystkich ludzi znacznych w liczbie siedmiu tysięcy, kowali i ślusarzy w liczbie tysiąca, wszystkich wojowników król babiloński uprowadził na wygnanie do Babilonu.

24,16 W. 13-14 i 15-16 są dubletami, w których nieco odmiennie szacuje się zasięg pierwszej deportacji.

17 W jego zaś miejsce król babiloński ustanowił królem jego stryja, Mattaniasza, zmieniając jego imię na Sedecjasz.

24,17 Pierwsze imię znaczy: „dar Jahwe”, drugie: „Jahwe mą sprawiedliwością”. Por. 23,34+.

24,17. Zmiana imienia. Podobnie jak w przypadku Jojakima, Babilończycy nadali Mattaniaszowi imię Sedecjasz. W Kronice Babilońskiej czytamy jedynie, że Nabuchodonozor II wyznaczył Judzie króla według „własnego upodobania”, co oznacza, że został on „urobiony” przez Babilończyków. Tak jak wcześniej, Babilończycy uznali, że w ich interesie będzie leżało nadanie królowi innego hebrajskiego imienia, by nie wzniecać buntu.

Sedecjasz królem (597-586) 2Krn 36,11-12; Jr 52,1-3

18 W chwili objęcia rządów Sedecjasz miał dwadzieścia jeden lat, a panował jedenaście lat w Jerozolimie. Matka jego miała na imię Chamutal i była córką Jeremiasza z Libny.

24,18-25,30 Opowieści tej użyto jeszcze raz jako konkluzji do Jr (rozdz. 52). Ponadto 25,1-12 zostało albo włączone w Jr 39,1-10 (z dodaniem w. 3), albo obydwa te ustępy pochodzą z tego samego źródła.

24,18. Chronologia. Sedecjasz, ostatni król Judy, panował do 597 do 586 przed Chr. Neko II (610-595 przed Chr.), Psametyk (595-589 przed Chr.) i Apries (589-570 przed Chr.) byli wówczas władcami Egiptu, zaś Nabuchodonozor II (604-562 przed Chr.) panował nad imperium chaldejskim.

19 Sedecjasz czynił to, co jest złe w oczach Pana, zupełnie jak Jojakin. 

20 Prawdziwie z powodu gniewu Pana stało się to z Jerozolimą i z Judą, iż odrzucił On ich od swego oblicza. Sedecjasz zaś zbuntował się przeciw królowi babilońskiemu. 2Krl 22,17; 2Krl 23,26-27 2Krn 36,13; Jr 39; Jr 1-7; Jr 52,3; Jr 52,11

2 Krl 25

Oblężenie i zburzenie Jerozolimy (587/586)

1 W dziewiątym roku jego panowania, dziesiątego miesiąca i dziesiątego dnia miesiąca wyruszył król babiloński, Nabuchodonozor, z całym swym wojskiem przeciw Jerozolimie, oblegał ją, budując dokoła niej wały oblężnicze.

25,1 jego panowania. Chodzi o panowanie Sedecjasza. To koniec grudnia 589 r.

25,1. Oblężenie Jerozolimy. Babilończycy użyli najwidoczniej oblężniczego muru (w przeciwieństwie do rampy), by zdobyć Jerozolimę w latach 587-586 przed Chr. Źródła asyryjskie opisują zastosowanie przez Assarhaddona podobnej metody podczas podboju Szurbii, uraryckiego królestwa położonego na południe od jeziora Wan, w 672 przed Chr. Assarhaddon utrzymuje, że jego wojownicy „wspięli się na mur oblężniczy, by stanąć do walki”. Podobnie jak w przypadku Asyryjczyków, którzy oblegali Jerozolimę w 701 przed Chr. za panowania Sennacheryba, Babilończycy w systematyczny sposób niszczyli twierdze graniczne Judejczyków, m.in. Lakisz (zob. Jr 34,7). Innym powodem usunięcia militarnego zagrożenia ze strony Jerozolimy było zniechęcenie Egipcjan do mieszania się w sprawy tego rejonu.

2 Miasto było oblężone aż do jedenastego roku [panowania] króla Sedecjasza. 3 [W czwartym zaś miesiącu], dziewiątego dnia miesiąca, kiedy głód srożył się w mieście i nie było już chleba dla ludności kraju,

25,3 [W czwartym zaś miesiącu]. Za Jr 52,6. W tekście hebr. pominięte. — Chodzi o czerwiec-lipiec 587 r.

4 uczyniono wyłom w [murze] miasta. Wszyscy wojownicy uciekli z miasta nocą przez bramę między podwójnym murem powyżej ogrodów królewskich. Chaldejczycy zaś znajdowali się dokoła miasta. Wyszli więc drogą prowadzącą ku Arabie.

25,4 Wszyscy wojownicy uciekli. Za tekstem hebr. W BJ: „Wtedy uciekł król razem z wszystkimi wojownikami”, za grec. według recenzji Lucjana.

— między podwójnym murem. Chodzi tu niewątpliwie o jakąś dawniejszą linię murów, datującą się z początków monarchii („pierwszy mur”), i o jakąś linię zewnętrzną wzniesioną przez Ezechiasza („drugi mur”). Ogród królewski rozciągał się zewnątrz, w dolinie Cedronu. — Arabą nazywa się opustoszałą dolinę Jordanu.

25,4. Ucieczka wojsk. Z kontekstu tego trudnego hebrajskiego wersetu można wywnioskować, że król i jego straż przyboczna podjęli próbę ucieczki na wschód. Określenie „mężowie wojny” [brak w przekładzie BT] może oznaczać wojowników babilońskich, którzy dokonali wyłomu w murach, skłaniając Sedecjasza do ucieczki.

5 Lecz wojsko chaldejskie ścigało króla i dopędziło go na stepie Jerycha, całe zaś jego wojsko opuściło go i poszło w rozsypkę.

25,5. Stepy Jerycha. Król uciekał drogą prowadzącą ku Arabie (zob. w. 4), wiodącą z Jerozolimy do Jerycha, którego okolice były stepem rozciągającym się w dolinie Jordanu. Stepy Jerycha były równiną ciągnącą się na wschód od Jerycha. Na otwartym terenie Babilończycy bez trudu schwytali zbiegów.

6 Schwytali więc króla i zaprowadzili go do króla babilońskiego, do Ribla, i wydali na niego wyrok. 2Krl 23,33; Ez 6,14

25,6 i wydali na niego wyrok. Jako na lennika wiarołomnego. — L. mn. ostatniego czasownika za tekstem hebr. Tak samo w w. 7. BJ: „i wydał go pod sąd”, według przekładów starożytnych (por. Jr 52,9).

7 Synów Sedecjasza zabito na jego oczach, a [król babiloński] kazał wyłupić oczy Sedecjaszowi i zakuć go w podwójne kajdany z brązu. Potem uprowadził go do Babilonu. Jr 52,12-27; Jr 39,8-10

25,7. Potraktowanie Sedecjasza. Wyłupienie oczu było typową karą wymierzaną buntownikom na Bliskim Wschodzie. W asyryjskich traktatach wasalnych wspomina się o wykipieniu oczu jako karze dla tych, którzy złamią przysięgę wierności. Inne źródła asyryjskie mówią o wykipieniu tylko jednego oka jeńców, by można ich było używać jako siły roboczej, a jednocześnie uczynić niezdatnymi do walki. Sedecjasz został umieszczony w „domu kary”, co jest odpowiednikiem asyryjskiego słowa oznaczającego więzienie.

8 W piątym zaś miesiącu, siódmego dnia miesiąca – był to dziewiętnasty rok [panowania] króla babilońskiego, Nabuchodonozora – wkroczył do Jerozolimy Nebuzaradan, dowódca straży przybocznej, sługa króla babilońskiego. 2Krn 36,19

25,8 dziewiętnasty rok. Jest to ciągle jedenasty rok panowania Sedecjasza (w. 2) w 587 r. W miejsce „dziewiętnasty” w Jr 52,29 jest „osiemnasty’’ (por. 24,12+).

9 Spalił świątynię Pańską, pałac królewski i wszystkie domy Jerozolimy – wszystkie wielkie domy spalił.

25,9 wszystkie wielkie domy spalił. Tak tekst hebr. W BJ pominięte jako glosa.

10 Całe zaś wojsko chaldejskie, które było z dowódcą straży przybocznej, zburzyło mur dokoła Jerozolimy.

25,8-10. Upadek Jerozolimy. Nebuzaradan, wódz armii babilońskiej, jest „głównym kucharzem” na liście wysokich urzędników Nabuchodonozora II. Tytuł „główny kucharz”, podobnie jak „główny podczaszy”, był archaicznym określeniem ludzi zajmujących wpływową pozycję na asyryjskim i babilońskim dworze. Często wysyłano ich w misjach wojskowych i dyplomatycznych (np. Rabsak był „głównym podczaszym” Sennacheryba, 2 Krl 18,17). Nebuzaradan był odpowiedzialny za zniszczenie miasta Jerozolimy, za stracenie wysokich dostojników Judy (w. 8-12, 18-21) oraz deportację pewnej liczby Judejczyków kilka lat później (ok. 582 przed Chr.; Jr 52,24-30). Zgodnie z taktyką stosowaną przez Asyryjczyków i Babilończyków, Nebuzaradan zniszczył główne budowle publiczne w mieście, by w przyszłości było mniej odporne na atak.

Drugie przesiedlenie i złupienie świątyni

11 Resztę zaś ludności, która pozostała w mieście, i zbiegów, którzy przeszli do króla babilońskiego, oraz pozostały tłum Nebuzaradan, dowódca straży przybocznej, uprowadził na wygnanie. 

12 Lecz spośród ubogiej ludności kraju dowódca straży przybocznej pozostawił niektórych do uprawy winnic i roli. 1Krl 7,15-39; 2Krl 16,17

13 Chaldejczycy połamali kolumny z brązu, które stały w świątyni Pańskiej, podstawy oraz morze z brązu w świątyni Pańskiej, a brąz z nich przenieśli do Babilonu. 2Krn 36,18

14 Zabrali również kotły, łopatki, nożyce do oczyszczania lamp, czasze i wszystkie przedmioty z brązu używane przy sprawowaniu kultu. 1Krl 7,45; 1Krl 7,50

15 Dowódca straży przybocznej zabrał także popielnice i kropielnice, złote i srebrne. 16 A brązu z dwóch kolumn, jednego morza i podstaw, które Salomon sprawił dla świątyni Pańskiej – z tych wszystkich przedmiotów – niepodobna było zważyć. 17 Osiemnaście łokci wynosiła wysokość jednej kolumny, głowica jej była z brązu, a wysokość głowicy wynosiła pięć łokci. Dokoła głowicy była siatka z jabłkami granatu – wszystko z brązu. Druga kolumna miała takie same [jabłka granatu] nad siatką.

25,17 pięć łokci. Według Jr 52,22 (por. 1 Krl 7,16). Tekst hebr.: „trzy łokcie”. Ostatnie słowa wiersza są glosą, odnoszącą się do „jabłek granatu” (tak tutaj) albo pozostałością jakiegoś bardziej szczegółowego opisu (por. Jr 52,23).

25,13-17. Splądrowanie Jerozolimy. Autor Drugiej Księgi Królewskiej zaczerpnął przypuszczalnie tę listę przedmiotów z zaginionych oficjalnych zapisków świątynnych Judy. Tekst można porównać do fragmentu z 2 Krl 17,15-50, w którym opisano ich wytworzenie. Obszerna lista przedmiotów z brązu może stanowić wyliczenie łupów. Przedmioty wymienione w 2 Krl 17, które tutaj pominięto, zostały wysłane do Asyrii w latach wcześniejszych (np. dwanaście cielców z brązu, które Achaz przesłał Tiglat-Pileserowi III; 2 Krl 16,17). Żadne ze źródeł asyryjskich nie zawiera spisu łupów zabranych z Jerozolimy.

18 Dowódca straży przybocznej schwytał Serajasza, najwyższego kapłana, i Sefaniasza, kapłana zastępcę, oraz trzech stróżów progów. 2Krl 23,4

19 Z miasta zaś schwytał jednego dworzanina, który był dowódcą wojskowym, pięciu ludzi spośród najbliższego otoczenia króla, których znaleziono w mieście, pisarza dowódcy wojska, sporządzającego spis ludności kraju, oraz sześćdziesięciu spośród prostej ludności kraju, przebywającej w mieście. 20 Nebuzaradan, dowódca straży przybocznej, schwytał ich i zaprowadził do króla babilońskiego do Ribla. 21 Król babiloński kazał ich stracić w Ribla, w kraju Chamat. Wówczas uprowadzono Judę na wygnanie daleko od własnego kraju.

Godoliasz rządcą Judy

22 A dla ludności, która pozostała w kraju Judy – którą zostawił Nabuchodonozor, król babiloński, wyznaczył na zarządcę Godoliasza, syna Achikama, syna Szafana. Jr 40,5; Jr 40,7-41,18

25,22-30 Dwie ostatnie opowieści (w. 22-26 i 27-30) są dodatkami, które doszły w czasie niewoli.

25,22. Wyznaczenie rządcy. Być może Godoliasz był poprzednio na służbie u króla Sedecjasza. Można to wywnioskować z odcisku pieczęci z Lakisz (schyłek VII w. przed Chr.), na którym czytamy: „własność Godoliasza, rządcy królewskiego”. „Bulla” ta może się jednak odnosić do innego Godoliasza żyjącego w tym samym okresie (zob. Jr 38,1). Imię Godoliasz pojawia się również na ostrakonie z Arad. Godoliasz był przypuszczalnie wpływowym członkiem jerozolimskiego stronnictwa sprzyjającego Babilonowi. Podobnie jak Asyryjczycy, Babilończycy pragnęli pozyskać oddanych sojuszników z kręgów administracji, by umocnić swoją obecność w Judzie. W przeciwieństwie do Asyryjczyków, Babilończycy nie przenieśli na ziemie Judy ludów z innych części swojego imperium.

23 Wszyscy dowódcy wojskowi i ich ludzie dowiedzieli się, że król babiloński wyznaczył na zarządcę Godoliasza, i przyszli do Godoliasza, do Mispa, mianowicie: Izmael, syn Netaniasza, Jochanan, syn Kareacha, Serajasz, syn Tanchumeta z Netofy, Jaazaniasz, syn Maakatyty – oni wraz ze swoimi ludźmi. 24 Wtedy Godoliasz złożył przysięgę im oraz ich ludziom i powiedział do nich: Nie bójcie się służyć Chaldejczykom, mieszkajcie w kraju, służcie królowi babilońskiemu, a będzie się wam dobrze powodziło.

25,24 Chaldejczykom. Za grec. według recenzji Lucjana i przekładem syr. Tekst hebr.: „sługom Chaldejczyków”.

25 Lecz siódmego miesiąca przyszedł Izmael, syn Netaniasza, syna Eliszama, z rodu królewskiego, a z nim dziesięciu ludzi, i zabili Godoliasza oraz Judejczyków i Chaldejczyków, którzy byli z nim w Mispa.

25,23-25. Mispa. Mispa była stolicą tych ziem, które pozostały z królestwa Judy. Leżała w odległości ok. 13 km na północ od Jerozolimy. Na temat informacji dotyczących wcześniejszej historii Mispa zob. komentarz do 1 Sm 7,5 i 2 Krn 16,6. Podczas przeprowadzonych niedawno badań archeologicznych odnaleziono warstwę zasiedlenia związaną ze wspomnianym okresem. Jednym z przedmiotów, na które natrafiono, była pieczęć należąca do „Jaazaniasza, sługi królewskiego” - przypuszczalnie tego samego, o którym wspomniano w wersecie 23.

26 Wówczas cały lud, od najmniejszego aż do największego, i dowódcy wojskowi powstali i wyruszyli do Egiptu, ponieważ bali się Chaldejczyków.

Ułaskawienie króla Jojakina

27 W trzydziestym siódmym roku po uprowadzeniu na wygnanie Jojakina, króla judzkiego, dwunastego miesiąca, dwudziestego siódmego dnia miesiąca – Ewil-Merodak, król babiloński, w roku objęcia swej władzy ułaskawił Jojakina, króla judzkiego, i kazał wyprowadzić go z więzienia. Jr 52,31-34

25,27 Ewil-Merodak. To Amel-Marduk, syn i następca Nabuchodonozora, wstąpił na tron w r. 562, który jest rzeczywiście trzydziestym siódmym rokiem niewoli Jojakina.

— i kazał wyprowadzić. Według Jr 52,31. W tekście hebr. pominięte.

28 Rozmawiał z nim łaskawie i wyniósł jego tron ponad tron królów, którzy przebywali z nim w Babilonie. 29 Zdjął więc Jojakin swoje szaty więzienne i jadał zawsze u króla przez wszystkie dni swego życia. 30 Król babiloński zapewnił mu stałe utrzymanie, dzień po dniu, przez cały czas jego życia.

25,27-30. Jojakin w Babilonie. Trzydziestym siódmym rokiem wygnania Jojakina był 560 przed Chr. Ewil Merodak (w języku babilońskim Amel-Marduk, „mąż Marduka”) panował w Babilonie w latach 562-560 przed Chr. Był on synem i następcą Nabuchodonozora II. Zginął zamordowany przez swojego następcę, Nerglissara. Nieliczne źródła wspominają o krótkim okresie jego panowania. To, że Jojakin otrzymał od Ewil Merodaka „tron ponad tron królów”, wskazuje, że w Babilonie przebywali również inni deportowani władcy. Byli wśród nich królowie Tyru, Gazy, Sydonu, Arwadu i Arpadu. Jojakina wymienia się na listach racji żywnościowych z Babilonu, co potwierdza biblijne doniesienia, że zasiadał on przy stole władcy Babilonu.