Edukacja informacyjna jako konieczność współczesnej szkoły

W ostatnich latach nastąpił niezwykły rozwój mediów służących ludziom do komunikacji masowej. We współczesnym społeczeństwie trudno sobie wyobrazić wzajemną komunikację międzyludzką bez masmediów – środków przekazu: prasy, radia, telewizji, Internetu. Wpływają one na zmianę mentalności i poglądów odbiorców. Przekazują wszelkiego rodzaju wiedzę w formie ustnej, pisanej, bądź obrazu. Masmedia dosięgają szerokich warstw społeczeństwa i są bodajże najważniejszą formą komunikacji. Techniki przekazu informacji pozwalają jednostkom uczestniczyć pośrednio w wydarzeniach całego świata, są źródłem wiedzy, inspirują i kształtują ludzkie postępowanie na płaszczyźnie indywidualnej, rodzinnej i społecznej. Masmedia są dla człowieka głównym źródłem informacji o otaczającym świecie i jednym z podstawowych czynników edukacyjnych. „To one kreują obraz współczesnej kultury, wytyczają zakres kontaktów z nią, kształtują upodobania i postawy”.¹

Różnorodne sposoby komunikowania się lub przekazywania informacji określa się pojęciem multimediów. Ich cechą charakterystyczną jest silne oddziaływanie emocjonalne. Mówiąc o multimedialnym charakterze przekazu informacji podkreślić należy znaczenie równoczesnego wykorzystania oddziaływania na wszystkie formy percepcji odbiorcy informacji, tj. na wzrok, słuch, bodźce fizyczne i emocjonalne.

Multimedia są wspaniałym wynalazkiem cywilizacyjnym, stwarzającym ogromne możliwości i rozpowszechniającym się z wielkim przyspieszeniem. Ponieważ są jednak tylko środkiem, narzędziem przekazu, ich wartość zależy z jednej strony od treści przekazywanych, czyli od nadawców, a z drugiej od sposobu odbioru, czyli odbiorców. W najbardziej nowoczesnych mediach – interaktywnych – odbiorca staje się jednocześnie nadawcą. Nowoczesne środki masowego przekazu dostarczają dużą ilość informacji, których znaczna część odbiorców nie jest w stanie uporządkować, a spora część w ogóle zrozumieć, przyswoić sobie i ocenić. W szumie i powodzi informacji można stracić orientację, stać się niepewnym. W konsekwencji taki człowiek nie jest w stanie dokonać prawidłowego wyboru. Aby krytycznie – z rozwagą i umiarem oraz w sposób racjonalny korzystać z mediów, trzeba mieć przynajmniej podstawową wiedzę z tej dziedziny. Trzeba rozumieć język obrazu, bowiem język mediów modyfikuje do pewnego stopnia przekazywane treści. Aby coś umieć, trzeba się tego nauczyć. Media posługują się własnym językiem, a właściwie nie jednym językiem, a kilkoma różnymi językami, w zależności od rodzaju medium. Konieczna jest więc edukacja medialna, która pozwala na podstawowe zapoznanie się z językiem medialnym i z właściwym sposobem korzystania z nich. Stanowi ona przygotowanie do życia w świecie mediów współcześnie nas otaczającym. Koniecznie trzeba uczyć młodych ludzi korzystania z techniki komunikacyjnej jako narzędzia i przekazać im właściwe odniesienie do maszyny.² Odbiorca środków masowego przekazu w miarę wzrostu poziomu wykształcenia sam zacznie zmieniać swój stosunek do przekazywanych treści. Jego odbiór będzie bardziej przemyślany i zorientowany na wybór treści wyższego rzędu i na ich aktywny odbiór.

„Media wykorzystywane w sposób umiejętny mogą wzbogacić tożsamość odbiorcy, pomóc uwolnić się od narzuconych w trakcie socjalizacji, często bardzo jednostronnych, sposobów postrzegania świata. Dając wgląd w różnorodne kultury i systemy znaczeń pozwalają na przerywanie własnego scenariusza epistemologicznego. Oto dzięki mediom można zrozumieć, że to co jest uważane za uniwersalne i absolutne (bo własne) jest tylko partykularną konstrukcją społeczną, wytworem danego miejsca i czasu. Media czynią ludzi otwartymi na nowe doświadczenia, uczą tolerancji wobec różnicy i różnorodności.”³

Środki masowego przekazu stwarzają szanse wykorzystania ich w edukowaniu społeczeństwa. Janusz Gajda wyróżnia cztery grupy tych szans: (1) w olbrzymim wzroście oferty programowej obliczonej na zaspokojenie różnorodnych grup odbiorców, co jest efektem walki o widza i indywidualizacji odbioru; (2) w możliwości realizacji szybko pojętej edukacji; (3) możliwości zastosowania masmediów do aktywizacji społeczności lokalnych i wychowaniu do samorządności; (4) wzrostu ogólnego poziomu wykształcenia, co spowoduje bardziej zorientowany wybór treści o wyższym poziomie i aktywny ich odbiór.⁴ Aby masmedia spełniały pozytywną funkcję edukacyjną trzeba umiejętnie z nich korzystać. Masmediów nie należy się bać, ale wykorzystywać je jako środki do osiągnięcia pożądanych celów.

Powszechność, niezawodność, łatwość eksploatacji i miniaturyzacja sprawiły, że komputery stają się obecnie elementem standardowego wyposażenia instytucji oświatowych. Zastosowanie technologii informacyjnej w edukacji pozwala zwiększyć efektywność kształcenia, umożliwia pełniejszą indywidualizację pracy.

Globalne procesy zmieniające świat są poważnym wyzwaniem dla pedagogiki i edukacji. Jednym z istotniejszych zadań, które musi podjąć edukacja, jest przygotowanie młodych pokoleń do przyszłości, do życia w nieco innej niż obecna, rzeczywistości. Znaczny wpływ na kształt całego świata wywiera m.in. rewolucja informacyjna i technologiczna oraz integracja Europy. „Zadaniem pedagogiki nie jest tylko dostosowywanie edukacji do przemian cywilizacyjnych, ale współpartycypacja w nich i kreowanie wizji przyszłości.”⁵

„Wiek XXI jest bez wątpienia okresem wielkich wyzwań dla edukacji, której została przypisana kluczowa rola w kształtowaniu nowego oblicza społeczeństw oraz poszukiwania najlepszych form i metod kształcenia, zapewniających zrównoważony rozwój i spójność społeczną.”⁶ Jest to ogromnie ważne wyzwanie dla systemów edukacyjnych, które stanęły przed potrzebą głębokich zmian w podejściu do procesów kształcenia. Aby sprostać temu wyzwaniu, konieczne jest wyposażenie szkół w odpowiedni sprzęt i oprogramowanie, co powinno pozwolić na efektywne wykorzystywanie w praktyce edukacyjnej technologii informacyjno-komunikacyjnych oraz umożliwić kształcenie drogą elektroniczną, a także zachęcać placówki do jak największego wykorzystywania innowacyjnych technik nauczania i uczenia się, opartych zwłaszcza na tych technologiach. Poszczególne kraje (także Polska) powinny wypracować, na poziomie europejskim, politykę dotyczącą zastosowań TIK w edukacji. Celem są działania umożliwiające wykorzystanie zastosowań technik multimedialnych oraz Internetu do stałego podnoszenia jakości kształcenia. „Jednym z celów Strategii Lizbońskiej UE jest wyposażenie wszystkich placówek szkolnych (a nawet klas) w sprzęt komputerowy, przygotowanie nauczycieli do stosowania go w procesie dydaktycznym, umożliwienie uczniom szerokiego dostępu do informacji przy jednoczesnym nauczaniu krytycznego i selektywnego ich doboru”.⁷

Szkoła jest jedną z najstarszych instytucji społecznych utworzoną w celu przygotowania młodego pokolenia do życia dorosłego. „W społeczeństwie informacyjnym, którego narzędziem są nowe technologie w zakresie informacji i komunikacji (tzw. nowe media) nowego podejścia wymaga także edukacja. W procesach edukacyjnych nastawionych na nauczanie, gdzie wyżej ceni się teoretyczną wiedzę akademicką, należy przede wszystkim dostosować programy kształcenia do nowych potrzeb”.⁸

Rozwój technologiczny wywiera coraz większy wpływ na proces nauczania i wychowania. Aby należycie przygotować uczniów do życia w globalnym społeczeństwie informacji, w rozwijającym się świecie, szkoła musi wspomagać proces kształcenia technicznymi środkami dydaktycznymi. Pomagają one bowiem dzieciom w nauce poprzez rozwijanie samodzielnego myślenia z jednoczesnym usunięciem nadmiaru wiadomości encyklopedycznych, dorosłym przy wykonywaniu szeregu czynności i zadań. Obsługa komputera należy dziś do umiejętności podstawowych. Jest tak samo ważna jak czytanie, pisanie i liczenie. Warto więc tę umiejętność zdobywać już od najmłodszych lat w szkole. Dzięki stworzeniu odpowiednich warunków, czyli internetowym pracowniom szkolnym, które zapewniają łatwy dostęp do Internetu i umożliwiają dzielenie się zasobami, nauczyciele mają możliwość nauczenia posługiwania się komputerem w taki sposób, aby stał się dla dzieci narzędziem pomocnym w codziennym życiu.⁹

Edukacja informatyczna powinna być atrakcyjna. Postulat ten w obecnej sytuacji jest nietrudno zrealizować. Bardzo przydatne są tu wszelkiego rodzaju programy multimedialne. Oprogramowanie multimedialne ze względu na formę i sposób działania, szczególnie przydatne jest do przekazywania informacji na poziomie podstawowym. Dobrze napisany program multimedialny, swoją funkcję realizuje z wykorzystaniem grafiki wysokiej jakości, często wzbogaconej wyrafinowanymi efektami specjalnymi i animacją oraz efektami dźwiękowymi. W oparciu o połączenie technik graficznych z techniką audio możliwe jest tworzenie prezentacji, które mogą być szeroko stosowane w nauczaniu. Dodatkową zaletą współczesnych programów multimedialnych jest ich interaktywność. Prym wiodą tu wszelkiego rodzaju encyklopedie na płytach CD. Uczeń ma możliwość prowadzenia „rozmowy” z komputerem, w wyniku której wybiera tylko te informacje, które go interesują. Sam może ustalić zakres i tempo pracy, dostosowując go do swoich potrzeb. Zastosowanie komputera na zajęciach wyzwala większe zainteresowanie i aktywność uczniów w porównaniu z innymi środkami dydaktycznymi. Komputer jest dzisiaj niezwykłą atrakcją dla dzieci. Uczeń pozytywnie nastawiony do zajęć z komputerem w sposób samoistny i niewymuszony, skuteczniej poddaje się oddziaływaniom dydaktyczno-wychowawczym. Zajęcia z wykorzystaniem multimedialnych programów edukacyjnych stwarzają nowe warunki do rozwijania umiejętności uczniów w wielu zakresach tj. uczenie się, myślenie, poszukiwanie, porządkowanie i wykorzystywanie informacji pochodzących z różnych źródeł, działanie, doskonalenie się, współpraca, komunikowanie się.

Odpowiednio przygotowany program z bogatą i dobrze wykonaną grafiką, odpowiednią muzyką może mieć ogromne walory edukacyjne, może stać się bodźcem skłaniającym ucznia do sięgania po książkę z dziedzin spotykanych w programach (historia, geografia itp.). Program odpowiednio użytkowany może poszerzyć wiedzę z historii, geografii, biologii czy rozwinąć zdolność wnioskowania i znajomość reguł logicznego myślenia. Atrakcyjna forma graficzna i ciekawa fabuła programów pozwalają uprzyjemnić pracę oraz wzmocnić u dziecka aktywność i motywację do nauki.

Celem wspólnotowych programów edukacyjnych jest „wspieranie europejskiej współpracy w zakresie kształcenia otwartego i na odległość oraz stosowania technologii informatyczno-komunikacyjnych w edukacji. Działania prowadzone w ramach określonych programów mają na celu zwiększenie świadomości nauczycieli, studentów, menedżerów i osób odpowiedzialnych za politykę edukacyjną co do wpływu nowoczesnych technologii oraz kształcenia otwartego i na odległość na przemiany zachodzące w edukacji; zwiększenie dostępu do zasobów nowoczesnych metod i materiałów edukacyjnych; zwiększenie dorobku metodologii i tzw. ram pedagogicznych ułatwiających dalszy rozwój multimedialnych materiałów i usług edukacyjnych wykorzystujących nowoczesne technologie; promowanie kształcenia otwartego i na odległość; opracowanie najbardziej właściwych metod dydaktycznych umożliwiających rozwój i stosowanie nowoczesnych technologii informatyczno-komunikacyjnych w edukacji; powiększenie zasobów i usług edukacyjnych wykorzystujących TIK oraz dostępu do innowacyjnych programów kształcenia”.¹⁰ Wszystkie, zgodne z założeniami programu, działania uświadamiające nauczycielom, osobom kształcącym się, decydentom i społeczeństwu różne implikacje i udogodnienia, jakie niesie stosowanie metod kształcenia otwartego oraz na odległość, bądź też technologii informatyczno-komunikacyjnych w edukacji, mogą być dofinansowane przez UE. Jeden z programów – Minerwa - szczególną uwagę zwraca na wyeksponowanie roli nowoczesnych TIK, popiera i finansuje przedsięwzięcia międzynarodowe, zapewniające właściwe miejsce ich zastosowania oraz opracowywania produktów i rozwoju działalności edukacyjnej z wykorzystaniem środków multimedialnych. Uczestnikami tego programu są m.in.: „centra pomocy dydaktycznej; ośrodki doskonalenia nauczycieli; wszystkie typy instytucji z obszaru edukacji oraz dostawcy usług edukacyjnych”.¹¹

Międzynarodowe projekty współpracy, wpływając na poprawę atrakcyjności kształcenia poprzez zastosowanie nowych metod i środków, nie mogą pominąć zasady koncentrowania się w procesie kształcenia na jednostce, bowiem to kapitał ludzki jest głównym bogactwem UE. Inwestowanie w edukację stanowi ważny element w rozwoju każdego państwa. Czynnikiem decydującym o rozwoju całych społeczeństw i narodów, a także poszczególnych osób jest informacja, a właściwie jej wytwarzanie, przechowywanie, przetwarzanie, przesyłanie i wykorzystywanie, co ułatwia funkcjonowanie w obecnym świecie.

„Współczesnej szkole potrzeba odpowiednich programów edukacji medialnej oraz przygotowania sposobów korzystania z nich. Edukacja informatyczna, w sensie nauczania korzystania ze sprzętu znakomicie wpisuje się w schemat tradycyjnej szkoły jako element kształcenia. (...) Multimedialność komputera umiejętnie wykorzystana na pewno będzie wspomagać proces edukacji, dlatego warto czynić wszelkie działania w tym kierunku. Obecne pokolenie rozumie świat w obrazach, schematach, ma skrócony czas uwagi, dlatego trzeba zmodernizować kształcenie, wykorzystując operowanie wizualnym przekazem, gdzie jeden obraz zastępuje często wiele słów, co pozwala w krótkim czasie przekazać wiele informacji. Nie mija się to z zadaniem mediów, które mają służyć przede wszystkim realizacji zasady poglądowości, w której wyróżnia się dwa rodzaje: ilustratywną i operatywną. Poglądowość ilustratywna polega na użyciu różnorodnych środków dla demonstracji jakichś przedmiotów lub zjawisk rzeczywistości. Poglądowość operatywna wiąże się z możliwością manipulowania, a nie tylko bezpośredniej obserwacji cech zewnętrznych przedmiotów, czy zjawisk. W praktyce pedagogicznej znana jest koncepcja czynnościowego uczenia się i nauczania, gdzie dodatkowo nauka połączona z grą lub zabawą, w postaci np. gry dydaktycznej zwiększy efekt kształcenia. Media stają się obecnie obiektem uczenia się, stanowią treść nauczania, jak i narzędzie wspomagające proces kształcenia. Wiedza o mediach i mechanizmach ich oddziaływania, a także umiejętności obsługi sprzętu jest podstawą edukacji medialnej, gdzie umiejętne pozyskiwanie i wykorzystywanie informacji, przy pomocy technologii informacyjnej, daje nowatorskie rozwiązania w nauczaniu i kształceniu uczniów, jak i nauczycieli”¹²

---

1. J. Gajda, Media a edukacja, Lublin 1997, s. 97↩

2. B. Matuszewska, Mass media – szanse i zagrożenia dla edukacji, „Wychowawca” 20026↩

3. Z. Melosik, Mass media, edukacja i przemiany kultury współczesnej, w: T. Lewowicki, B. Siemieniecki (red), Rola... op.cit., s. 57↩

4. J. Gajda, Media... op.cit., s. 100↩

5. A Karpińska, Edukacyjne problemy czasu globalizacji, Białystok 2003, s. 59↩

6. M Mazińska, Polityka... op.cit., s. 5↩

7. Tamże, s. 48↩

8. M. Iwanowska-Maćkowiak , Programy... op.cit., s. 8↩

9. B. Siemieniecki, W. Lewandowski. , Internet w szkole, Toruń 2000, s. 116↩

10. UKIE, O co pytamy najczęściej, nr 8, Edukacja, kultura, sport, społeczeństwo informacyjne, W-wa 2003, s. 8-9↩

11. M. Iwanowska-Maćkowiak, Programy... op.cit., s. 33↩

12. A. Kołacz, Techologia informacyjna w szkole, w: T. Lewowicki, B. Siemieniecki (red), Rola... op.cit., s. 332↩