MIESZKANIEC PRL-U JAKO KLIENT I KONSUMENT
Film Gangsterzy i filantropii (reż. Hoffman i Skórzewski, 1962 r.)
- pierwsza nowela: idealny napad na centrum domu towarowego zostaje udaremniony przez nieznanych złodziei, którzy ukradli gangsterom koła od samochodu zaplanowanego do ucieczki z miejsca zbrodni.
- druga nowela: obraz typowej restauracji, gdzie klientów traktuje się jak najgorszą zarazę. Bohater zostaje przez przypadek (bawił się alkoholomierzem) wzięty za zakamuflowanego kontrolera Inspekcji Handlowej – pracownicy restauracji przechodzą nagłą metamorfozę i zaczynają pracować wg powiedzenia „klient - nasz pan”, a bohater dostaje łapówkę. W ten sposób zaczyna (nagminnie) zarabiać na życie. Zestresowani restauratorzy zaczynają pracować uczciwie w obawie przed upadkiem zakładu z powodu łapówek. Bohatera zdemaskowano, uniewinniono, lecz kazano rozliczyć się z urzędem podatkowym.
- trzeci nowela: para biedaków postanawia zarobić na życie sprzedając butelki po żurku w punkcie skupu, za co otrzymują więcej pieniędzy niż kosztuje butelka pełna w sklepie. Bohaterowie zostają zatrzymani z powodu zatrucia wody, gdzie pozbywali się zawartości butelek.
Film Kochajcie syrenki (reż. Rutkiewicz, 1968 r.)
- „Syrenki kochaj, kochaj, kochaj, kochaj, kochaj i pieść... w Syrenach kochaj, kochaj, kochaj, kochaj formę i treść.” – hymn na cześć syrenki jest po części ironiczny; gdy samochód zbyt dobrze się prowadzi, a w szczególności, gdy wyciąga aż nazbyt wysoką prędkość, wtedy właściciel powinien zacząć się obawiać, iż coś jest nie tak – dochodzi nawet do prób „naprawienia” auta przez uszkodzenie – a jak psuje się co i rusz i silnik się dławi, to jak najbardziej zakupił „sprawną, normalną syrenkę” -> to towar luksusowy.
Film Małżeństwo z rozsądku (reż. Federowicz, Breja, 1966 r.)
- ojciec dziewczyny, by ukryć własne dochody, postanawia wydać córkę za człowieka, którego pozycja (tu: malarz-artysta) byłaby w stanie usprawiedliwić posiadanie willi i samochodu.
- pokazuje absurdy rzeczywistości peerelowskiej – tzw. system rat dla młodych; najlepiej kupować meble na raty i to meble praktyczne i użyteczne niż eleganckie (jak za czasów ich dziadków). Szkopuł polega na tym, że upatrzonych mebli z wystawy nie można było kupić (pozostają jedynie znienawidzone „dziadkowe”) – tak ogólnie było przyjęte przez handel. Taka „sztuczna” możliwość kupowania – są raty, nie ma mebli.
Serial Czterdziestolatek (reż. Gruza, 1974 r.)
- Serial nie tylko pokazywał mody, ale je także tworzył. Półokrągły łuk w otworze drzwiowym, jaki Karwowskiemu zalecił projektant wnętrz, stał się popularnym elementem wystroju polskich mieszkań w latach 70. i 80. Jednocześnie pojęcie "Łuku Karwowskiego" weszło na trwałe do potocznej polszczyzny.
- Również Fiat 126p, jakim poruszał się inżynier Karwowski, został nazwany w języku koneserów polskiej motoryzacji "Karwowskim". Właśnie w taki sposób określa się czerwone maluchy wyprodukowane w latach 70., posiadające liczne detale spotykane w autach z tamtych lat, np. felgi "cytrynki", chromowane zderzaki, itp.
- Karkowski zostaje „namówiony” przez firmę, żeby zakupił pewną działkę; w tym celu odwiedza rodzinę i prosi nadzianego szwagra (?) o pożyczkę.
Film Co mi zrobisz, gdy mnie złapiesz? (reż. Breja, 1978 r.)
- obraz kolejek – nie pyta się, po co stoją, gdyż i tak warto czekać, bo coś „rzucono”. Im dłuższa kolejka tym bardziej ekskluzywny towar. Kolejki ciągnęły się przez kilka dni. Były niepisane zasady, np. nie można było opuścić swego miejsca, by się przespać w samochodzie, ale można było mieć ze sobą leżak itp. Rozwinęły się komitety kolejkowe, płacono ludziom, aby stali za nich w kolejce (z reguły byli to emeryci dorabiający do emerytury) – tzw. stacze. Później wprowadzono system kartkowy, który jeszcze bardziej zamieszał. W kolejce rozchodziły się plotki lotem błyskawicy, wszyscy wiedzieli o wszystkich.
Polskie kroniki filmowe – cykl dokumentalny (’44–’95 r.), ukazujący ówczesną rzeczywistość peerelowską, z reguły bez krytyki aparatu władzy, natomiast z ukazywaniem „wrogów” kraju.
- odcinek: Niby drobna sprawa – przedmiotem powszechnego pożądania była gumka do bielizny, której brakowało, gdyż w fabryce pracowano jedynie na dwie zmiany, a nie jak wcześniej na trzy (sprawiedliwa zdobycz socjalna – kobiety nie pracują w nocy) – ukazanie absurdu nierozwiązanego, prostego problemu.
- odcinek: Nowa dyscyplina – warszawskie domy centrum – wielkie otwarcie; klienci znają na pamięć układ stoisk, istny maraton po towar, ruchome schody dla bezpieczeństwa zostały zatrzymane.
Film Alternatywy 4 (reż. Bareja, 1983 r.)
- "śmiech z podtekstami", zjadliwa ironia i kpina z peerelowskiej rzeczywistości, satyra na narodowe przywary, posunięta nierzadko aż do surrealizmu.
- brakoróbstwo – „czy się stoi, czy się leży, dwa tysiące się należy”; produkowano/budowano byle jak, bo było wiadomo, że i tak ludzie będą kupowali/będą robili remonty naprawcze; często zdarzało się, że budowlańcy naprawiali błędy budynku, które wcześniej sami zamontowali, gdyż podążali zgodnie za wskazówkami głównego majstra.
- wyśmianie towarzystwa partyjnego -> handel wymienny nawet na wysokim szczeblu; przekupstwo dokonywało się za pomocą towarów luksusowych, np. tabliczka czekolady, tzn. takich, o które trudno było w sklepie.
- kop w górę -> karanie pracownika awansem, gdyż zdegradowanie go przyniosłoby więcej szkody niż pożytku, np. zesłanie jako ambasadora do mało ważnego kraju.
- młodzież kolekcjonowała puszki po napojach, dorośli – np. butelki po drogich alkoholach, chodzi o to, aby inni widzieli, że takie a takie mamy butelki.
8. Film Fetysz (reż. Wojciechowski, 1984 r.)
- zakup samochodu: jedyny model to fiat 126p o jednym kolorze, większość i tak już sprzedana, nawet z wadami fabrycznymi (np. niedokładnie dokręcona kierownica), „mały fiat zdobywa świat”.
- klienta traktuje się różnie, w zależności od jego pozycji społecznej. Wybranie egzemplarza bez wad wymaga dodatkowych łapówek.
OBRAZ SPORTU W KINIE
Wyścig pokoju -> wyścig kolarski organizowany przez prasę Rude Prawo i Trybuny Ludu od Pragi do Warszawy; Kronika filmowa z lat 50. poświecona wyścigowi pokoju:
- Sport traktowany poważnie jak w każdym państwie totalitarnym, patronatem byli ważni przedstawiciele władzy, zwłaszcza Stalin, jest to możliwość osiągnięcia prestiżu,
- ludowe zespoły sportowe miały odciągać ludzi na wsi od kościoła,
- sport amatorski – np. mężczyzna był bokserem amatorskim, ale był zatrudniony i dostawał pensję np. jako górnik, choć do podziemi nigdy nie zjechał (taki zawód na papierze),
- społeczeństwo entuzjazmowało się sportem, pomimo propagandowego charakteru,
- sport traktowano jak przemysł,
- brano udział w wyścigu, aby zapewnić pokój na świecie, przeciw knowaniom imperialistów,
- dydaktyczna funkcja sportu: zasady fair-play i rozwój fizycznym.
Film 3 starty (reż. Petelscy, 1955 r.)
- nowela 2 o bokserze: bohater chce odkuć się na swoich starych gnębicielach, obija twarz jednemu z nich za co zostaje zdyskwalifikowany z zawodów -> złamał zasadę fair-play i został za to ukarany.
- człowiek w marynarce w kratkę to zawsze negatywna postać-imperialista.
- nazwiska bohaterów nawiązują do ich negatywnego bądź pozytywnego charakteru.
- słaba świadomość zdrowotna -> zawodnicy mogli palić.
Film Mąż swojej żony (reż. Bareja, 1960 r.)
- PRL to społeczność socjalistycznie pojmowanego kultu sportowca – bohater-kompozytor pomimo odnoszonych sukcesów zawsze będzie w cieniu żony sławnej lekkoatletki-sprinterki. Przy wręczeniu prestiżowej nagrody zaadresowano bohatera jako: męża naszej słynnej sportsmenki Fołtasiówny. Chwilą sławy było znokautowanie (przez przypadek) sławnego boksera – nagle wszyscy zaczęli szanować bohatera.
- gwiazda socjometryczna – to ten obywatel, który posiadał telewizor i w momencie odbywania się imprez sportowych jego dom zamieniał się w klub sportowy z salą kinową otwartą dla wszystkich i w tym momencie był swego rodzaju bohaterem.
Film Bokser (reż. Dziedzina, 1966 r.)
- zawodnicy nie mogli być zawodowymi sportowcami, bo państwo musiałoby im płacić, dlatego na papierze pracowali w jakiś fabrykach, pobierając pensje, a sportem oficjalnie zajmowali się amatorsko.
- dylemat: czy sportowiec powinien być tylko dobry (fizycznie) czy też moralnie poprawny (tj. niekarany).
Dokument Jubileuszowy (wyścig pokoju, 1967 r.):
- kibice chwilowo mają kontakt z wielkością (tj. ze sportowcami), mają poczucie bycia takim bohaterem.
- sport łączy różne warstwy społeczne, zawodowe, które umierają śmiercią naturalną z końcem wyścigu.
- istota sportu w dokumencie M. Waltera Autobus z napisem koniec (1971 r.) opisujący wyścig pokoju; o kolarzu, który we wszystkich etapach zajmuje ostatnie miejsce, ale nie rezygnuje, skoro nadal może jechać; szlachetne amatorstwo – w igrzyskach liczy się przede wszystkim udział.
- w kinie rozrachunkowym ‘80-’81 i kinie moralnego niepokoju sport pełnił wyłącznie funkcję propagandową; k.r. -> karnawał solidarności; wraca do lat stalinowskich.
Film Wielki Bieg (reż. Domaradzki, 1981 r.)
- mówi o tym, jak dobiera się uczestników: młodzi aktywiści, przodownicy i kilka osób np. „niepoprawnie partyjnych” – bieg zakończy się tak jak miał się zakończyć, tj. wygra uczestnik propagowany przez partię młodzieżową.
- Bierut przedstawiony w otoczce białego światła, niedostępny.
Film Piłkarski poker (reż. Zaorski, 1988 r.)
- „Ja jestem uczciwy. Zapłacili 3:0, będzie 3:0.”
- "Drukowane" mecze, przekupni sędziowie, nieuczciwi działacze; manipulacja punktami przez sędziów za łapówki; również trenerzy obstawiali mecze, ściągano pieniądze od kibiców. W zależności od klasy meczu dawano łapówki – czasami skrzynia wódki, a czasami 50 mln.
WIZERUNEK APARATU BEZPIECZEŃSTWA
Dwa wizerunki SB-ka:
- superman nowego ustroju,
- polski inteligent werbowany do UB.
Film Niedaleko Warszawy(reż. Kaniewska, 1954 r.)
- socrealistyczny film szpiegowski o imperialistycznych sabotażystach usiłujących zdezorganizować pracę wielkiego zakładu przemysłowego.
- ludzie pracujący w SB są idealni; co stopień funkcjonariusz jest coraz przystojniejszy i coraz bardziej bohaterski.
- społeczeństwo zmobilizowane/czujne – przychodzi meldować do UB jak do swojej ostatniej deski ratunku, bo kto jej nie uwierzy jak nie SB?
Film Yokmok (reż. Możdżeński, 1963 r.)
- Dzieje byłego oficera marynarki, który po wojnie szukając spokoju ukrywa swą przeszłość, co budzi nieufność władz; podczas przesłuchania zostaje oczyszczony z podejrzeń i zgadza się na współpracę z rządem.
- film przedstawia, nierealne z resztą, obraz przesłuchania w postaci spokojnej rozmowy, która kończy się powstaniem obustronnego zaufania – władza nie represjonuje go z powodu ukrywania swej przeszłości, a bohater widzi w aparaturze władzy pozytywy: dobroć, łaskawość, sprawiedliwość, patriotyzm.
Film Hasło: Korn (reż. Podgórski, 1968 r.)
Filmy nakręcone po ’89, nawiązujące do PRL-u posiadały scenariusze, które często były natchnione faktami z akt (odbytych w PRL-u przesłuchań) z Instytutu Pamięci Narodowej. Zazwyczaj nieciekawie nakręcone pod kątem technicznym czy artystycznym, jednak ideowo dobre.
Film Przesłuchanie (reż. Bugajski, produkcja: 1980-’81, pokazany w 1989 r.)
- bardzo realistycznie ukazanie przesłuchania podejrzanej przez SB w latach 50.
- bohaterka jest niezbyt popularną piosenkarką (Krystyna Janda), która ma podpisać dokument obwiniający jakąś osobę – rodzi się w niej bunt wobec przymusu i odmawia popisania dokumentu.
Film Indeks (reż. Kijowski, 1977 r.)
- scena zwerbowania młodego, buntowniczego człowieka, realistycznie pokazana: groźba pomieszana z przysłowiową „marchewką na kiju”; „życie jest tylko jedno – trzeba wybierać”.
- w latach 70. osoba SB-ka już budzi nieufność i wątpliwości; są ogólnie wiadome taktyki postępowania SB.
- postępowanie SB obrazują słowa Stalina: „dajcie mi człowieka, a ja znajdę paragraf”; najlepszym sposobem na „rozmowę” z SB jest milczenie.
- oficjalne jest tylko myślenie autoryzowane przez władzę.
- stosunek do obywateli: są to obcy, podejrzani, bo władza nic o nich nie wie; z chwilą, gdy obywatel staje się „przyjacielem” bezpieki, otrzymuje również wolność – oczywiście kontrolowaną przez władzę.
6. Komedia o UB – Rozmowy kontrolowane
7. Film Psy (reż. Pasikowski, 1992 r.)
- Jest rok 1990. Grupa byłych oficerów SB po przejściu weryfikacji zostaje wcielona do oddziałów policji. Ci co nie zdali jej pomyślnie, albo zostają bez pracy albo organizują grupy przestępcze. Bohaterowie nie potrafią odnaleźć się w nowej rzeczywistości, co prowadzi do alkoholizmu i krwawych awantur. Byli SB-cy tworzą zamknięty krąg, który rządzi się własnymi, brutalnymi zasadami.
- Film wzbudził wiele kontrowersji, m.in. ze względu na brutalność niektórych scen i częste użycie wulgaryzmów w dialogach. Kontrowersyjne dla niektórych osób oceniających film były także wybór i sposób przedstawienia głównego bohatera - byłego funkcjonariusza SB. W tym kontekście krytykowana była zwłaszcza scena, w której pijani esbecy wynoszą na ramionach nieprzytomnego kolegę, śpiewając znaną m.in. z Człowieka z żelaza Andrzeja Wajdy Balladę o Janku Wiśniewskim opowiadającą o masakrze robotników w Grudniu 1970. Wywołało to protesty uczestników protestów na Wybrzeżu oraz byłych działaczy opozycji solidarnościowej.
Film Życie na podsłuchu – produkcja niemiecka; funkcjonariusz UB jako kat i ofiara.
Teatr telewizji: Norymberga (reż. Krzystek, 2006 r.)
- Wielkim atutem spektaklu jest rola Janusza Gajosa. Wybitny aktor, wcielając się w postać emerytowanego pułkownika, tworzy wnikliwe studium człowieka dawnych służb. Swoją rozmówczynię, młodą dziennikarkę Hankę (Dominika Ostałowska) rozpracował w najdrobniejszym szczególe. Bawi się sytuacją prasowego wywiadu i chociaż to on ma odpowiadać na pytania bezkompromisowej reporterki - i tak dialog toczy się pod jego dyktando.
- AB kłamał, kłamie i będzie kłamać.
PRL W KOMEDII, KOMEDIA W PRL-U
Film Skarb (reż. Buczkowski, 1948 r.) – pierwsza powojenna komedia
- lekki komentarz do lat 40., wychodzenie Polski z traumy wojennej.
- odbudowa stolicy dzięki nowemu systemowi
- para małżeńska nie może mieszkać razem, nie ma mieszkań albo mogą zamieszkać w „zbiorowym” lokalu – jeden pokój 8 osób…
- Akcja filmu rozgrywa się w Warszawie, na tle odbudowującego się po wojnie miasta. Bohaterowie wynajmują pokój w zatłoczonym już lokalu. Mąż rysuje plan wymarzonego mieszkania, które ma z żoną otrzymać, i wpisuje słowo "skarb" w miejscu, gdzie będzie spać jego ukochana Krysia. Plan znajduje Fredek Ziółko. Sądzi, że w mieszkaniu są ukryte skarby i rozpoczyna poszukiwania.
- konkluzja: nowa rzeczywistość ich ratuje.
Film Irena do domu (reż. Fethke, 1955 r.)
- socjalistyczna wersja równouprawnienia kobiet: kobiety miały wykonywać męskie zawody (kobiety na traktory).
- maskulinizacja świata w świecie PRL-u – „burzenie” kobiet do walki o „swoje” prawa.
- żona, typowa kura domowa, w tajemnicy przed mężem, który jest przeciwnikiem zawodowej pracy kobiet, uczęszcza na kurs dla kierowców. By mąż niczego się nie domyślił, po mistrzowsku organizuje sobie dzień.
Komedia w PRL-u miała bawić i uczyć, np. „Skarb” reż. Leonard Buczkowski, „Irena do domu” reż. Jan Fethke.
* „Ewa chce spać” (1958) reż. Tadeusz Chmielewski (przestępcy uczą się w szkole przestępczej, film opowiada o filmie)
* Filmy o panu Anatolu w reżyserii Jana Rybkowskiego:
„Pan Anatol szuka miliona”
„Kapelusz pana Anatola”
„Inspekcja pana Anatola”
* „Szczęściarz Antoni” reż. Halina Bielińska, Włodzimierz Haupe
O filmie: „Tytułowy bohater, urzędnik warszawski, otrzymuje w prezencie ślubnym klucz do domku jednorodzinnego, lecz znajduje na jego miejscu jedynie drzwi, barak i nieuporządkowany teren. Kiedy młodzi małżonkowie usiłują go zniwelować, znajdują pod zwałami ziemi . . . czołg. Robią wszystko by się go pozbyć.”
* „Upał” reż. Kazimierz Kutz
O filmie: „Z polecenia premiera, który udaje się na odpoczynek, opiekę nad opustoszałym z powodu upału miastem przejmują dwaj Starsi Panowie. W pilnowaniu ładu i porządku pomaga im przybyła właśnie do stolicy żeńska Brygada Przeciwudarowa pod wodzą Zuzanny. Nieoczekiwanie przyjeżdża pociągiem ambasador egzotycznego państwa, który oburzony brakiem powitania, składa ostrą notę dyplomatyczną w ministerstwie. Zaproszeni do jego siedziby goście ? Starsi Panowie, Basia z baru mlecznego, Albin, jej narzeczony Kornel z Domu Mody i Grzanka, Miss Upału próbują zażegnać konflikt. Po wielu perypetiach udobruchany ambasador wycofuje swój protest. Po deszczu upał maleje. Premier wraca do miasta i swoich obowiązków.
Surrealistyczna komedia kontynuująca formułę popularnego programu telewizyjnego Kabaretu Starszych Panów.”
* „Rejs” reż. Marek Piwowski
O filmie: „Na pokład wycieczkowego statku pływającego po Wiśle dostaje się pasażer na gapę. Kapitan bierze go za nowego instruktora kulturalno-oświatowego, a pasażer na gapę z ochotą wciela się w tę rolę. Organizuje spotkanie zapoznawcze, podczas którego rodzą się inicjatywy wielu imprez i zabaw. Ich uczestnicy prezentują żenujący poziom, a "kaowiec" coraz bardziej upaja się swoją rolą i zyskuje sojuszników wśród pasażerów o instynktach organizatorskich i kierowniczych. Trwają kolejno: święto kapitana, bal maskowy, quiz na inteligencję, zbiorowa gimnastyka, gra w salonowca - robi się coraz głupiej, coraz bezsensowniej, ale "kierownictwo" rejsu ogarnia coraz większy entuzjazm. . .”
Zwrócić uwagę na rytualność języka, jego pustę, magiczność i fakt, że język publiczny przeniknął do prywatnego!
Komedia wojenna
*„Cafe pod Minogą” reż. Bronisław Brok
O filmie: „Mieszkańcy Warszawy walczą z wrogiem podczas okupacji w powojennej komedii obyczajowej...”
*„Gdzie jest generał” reż. Tadeusz Chmielewski
O filmie: „Pod koniec II wojny światowej żołnierz uważany za ofermę bierze do niewoli niemieckiego generała. Orzeszko jest niezaradny, ciamajdowaty, nieskory do pracy, pije dużo a jeszcze więcej śpi. Za to Marusia - istne przeciwieństwo. Obowiązkowa, energiczna, zaangażowana, najbłahszą czynność wykonuje z poczuciem misji.”
*„Jak rozpętałem drugą wojnę światową” reż. Tadeusz Chmielewski
*„Giuseppe w Warszawie” reż. Stanisław Lenartowicz