AKADEMIA PEDAGOGIKI SPECJALNEJ

IM. MARII GRZEGORZEWSKIEJ

W WARSZAWIE

WYDZIAŁ NAUK PEDAGOGICZNYCH

STUDIA 3-LETNIE ZAWODOWE I STOPNIA

PEDAGOGIKA SPECJALNA

SURDOPEDAGOGIKA

Kinga Zięba

Numer albumu 47154

NADPOBUDLIWOŚĆ PSYCHORUCHOWA U DZIECI

Praca dyplomowa

napisana pod kierunkiem

Dorota Zawadzka

Warszawa, 2013

Spis treści

Wstęp………………………………………………………………………………………3

Rozdział I

Przyczyny, uwarunkowania oraz objawy nadpobudliwości psychoruchowej……………..5

1. Nadpobudliwość psychoruchowa- terminologia…...…………………………..5

2. Przyczyny i uwarunkowania nadpobudliwości psychoruchowej……………....8

3. Objawy nadpobudliwości psychoruchowej…………………………………...11

4. Zachowanie dziecka nadpobudliwego psychoruchowo w przedszkolu………19

Rozdział II

Metodologia badań……………………………………………………………………….28

1. Cel pracy, problem, hipoteza bada.…………………………………………..28

2. Metoda studium indywidualnego przypadku w ujęciu metodologicznym… ..29

3. Techniki i narzędzia badawcze wykorzystane w pracy………………………31

Rozdział III

Studium przypadku dziecka sześcioletniego nadpobudliwego psychoruchowo…………35

Rozdział IV

Indywidualny program terapeutyczno- edukacyjny dla dziecka sześcioletniego z nadpobudliwością psychoruchową z zestawem ćwiczeń………………………………...47

Zakończenie……………………………………………………………………………..64

Bibliografia………………………………………………………………………………65

Aneksy i załączniki……………………………………………………………………...66

Wstęp

Wychowanie młodego człowieka jest procesem długotrwałym i skomplikowanym, na którego przebieg wpływa szereg czynników wzajemnie warunkujących się działających w różnych powiązaniach i współzależnościach. Osobami, które kierują tym procesem są przede wszystkim rodzice, wychowawcy i nauczyciele. W swojej pracy pedagogicznej spotykamy się z różnorodnością osobowości wśród dzieci. Niektóre z nich przysparzają swoim zachowaniem wiele trudności w realizacji określonego celu wychowawczego. Wśród dzieci sprawiających kłopoty wychowawcze jest grupa charakteryzująca się określonymi zachowaniami. Są to dzieci niespokojne, nadmiernie ruchliwe i aktywne o zmiennych nastojach, impulsywne i „roztrzepane”- nazywamy je dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo. Problem dziecka nadpobudliwego jest ważnym, gdyż zjawisko nadpobudliwości jest dość częste.

Zadaniem, jakiego podjęłam się w tej pracy jest pomoc dziecku borykającemu się z problemem nadpobudliwości psychoruchowej, przy czym dodatkowo barierę w akceptacji przez rówieśników może stanowić wada słuchu. Podałam propozycję pracy terapeutycznej, jaką należy podjąć, aby jego pobudliwość nie stanowiła przeszkody dla prawidłowego działania w normalnych warunkach życia społecznego, a stała się właściwością korzystną przejawiającą się w aktywnym, twórczym stosunku do wykonywanych zadań i do problemów otaczającego świata.

Analizując zjawisko nadpobudliwości ruchowej musimy brać pod uwagę zarówno indywidualne cechy dziecka, które możemy uważać za wrodzone, jak i cały układ warunków środowiskowo- wychowawczych działających od najwcześniejszego dzieciństwa. Te dwie grupy czynników wzajemnie się przeplatają i warunkują powodując bądź poważne zaburzenia zachowania, bądź wyrównanie i złagodzenie objawów nadpobudliwości. Podstawowe objawy nadpobudliwości psychoruchowej oraz najczęstsze przyczyny zostały przedstawione w I rozdziale pracy. Tu też zamieszczono terminologię dotyczącą omawianego tematu. Przedstawiono w tym rozdziale, także zachowanie się dziecka sześcioletniego na tle grupy przedszkolnej.

II rozdział zawiera informacje o badanym zjawisku w ujęciu metodologicznym.

Wnikliwą analizę przypadku dziecka z wadą słuchu nadpobudliwego psychoruchowo przedstawiono w rozdziale III.

W rozdziale IV umieszczony został indywidualny program terapeutyczny dla zdiagnozowanego dziecka nadpobudliwego psychoruchowo wraz z przykładowym zestawem ćwiczeń.

W pracy zamieszczony został szczegółowy wykaz literatury, na podstawie, której powstała niniejsza praca.

Pracę zamykają aneksy i załączniki, w których znajdują się kwestionariusz wywiadu przeprowadzonego z matką chłopca nadpobudliwego psychoruchowo oraz karta obserwacji dziecka sześcioletniego.

Rozdział I

Przyczyny, uwarunkowania oraz objawy nadpobudliwości psychoruchowej

1. Nadpobudliwość psychoruchowa- terminologia

Dzieci z nadpobudliwością wyróżniają się określonym zespołem zachowania. Zespół ten ujawnia się już w pierwszych tygodniach ich życia. Wielka radość rodziców z tego, że dziecko jest zdrowe i normalne bo otrzymało w skali Apgar 10 punktów - nie trwa długo.
W czasie pierwszych wspólnie spędzonych dni, tygodni i miesięcy rodzice zauważają, że ich niemowlę zachowuje się inaczej niż inne w jego wieku. Więcej płacze, jego pierwsze ruchy są gwałtowne a sen płytki i niespokojny. Łatwo wpada w gniew, niekiedy przestaje jeść a wtedy rodzicom trudno jest znaleźć przyczynę tego ciągłego niezadowolenia. Zatroskani rodzice szukają więc porad najczęściej u pediatry,

gdzie dowiadują się, że ich dziecko jest zdrowe somatycznie. Wszyscy naokoło pocieszają,

że wraz z wiekiem wszystko minie.

Mijają lata i dziecko rozpoczyna naukę przedszkolu a później szkole. Pojawiają się nowe obowiązki i zadania, którym należy sprostać. Znowu rodzice martwią się, ponieważ dziecko zaczyna przynosić uwagi typu: nie uważa na lekcji, przeszkadza w klasie, a przecież wiele z tych dzieci chce zasłużyć na opinię dobrego ucznia.

Co im w tym przeszkadza?

Impulsywne zachowanie, nieumiejętność skoncentrowania uwagi stanowi poważne ograniczenie na drodze do sukcesów w szkole. I chociaż wszyscy naokoło widzą „niezdyscyplinowanie” lub „inność”¹ dziecka i wiedzą, że nie chodzi tu o świadome nieposłuszeństwo - trudno jest nazwać im ten sposób bycia, a tym bardziej pomóc.
Czas mija, dziecko zaczyna być zagrożone złymi ocenami oraz izolacją w klasie, gdyż nie potrafi kooperować z rówieśnikami podczas wspólnych zajęć. Obniża się jego samoocena, ponieważ na swoim koncie ma więcej porażek niż sukcesów i ciągle spotyka się z uwagami ze strony nauczycieli i rodziców, którzy nie są świadomi tego, że dziecko potrzebuje pomocy a nie krytyki.

Poważnym i trudnym problemem, ze względu na częstotliwość jego występowania u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym stała się w ostatnich latach wzmożona pobudliwość psychoruchowa zwana też nadpobudliwością psychoruchową lub wg

J. Kostrzewskiego nadmierną pobudliwością psychoruchową.

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej, określany często jako „zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi” lub „zaburzenia hiperkinetyczne”, to grupa zaburzeń charakteryzujących się „wczesnym początkiem (zazwyczaj w pierwszych pięciu latach życia), brakiem wytrwałości w realizacji zadań wymagających zaangażowania poznawczego, tendencją do przechodzenia z jednej aktywności do drugiej bez ukończenia żadnej z nich oraz zdezorganizowaną, słabo kontrolowaną nadmierną aktywnością” (Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów, 1944).
Zgodnie z obowiązującymi i u nas międzynarodowymi klasyfikacjami zaburzeń zdrowia psychicznego, m.in. Poprawionym Diagnostycznym i Statystycznym Podręcznikiem Zaburzeń Psychicznych (DSM-III-R) - nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci zaliczana jest do grupy zaburzeń związanych z zachowaniami destrukcyjnymi, a według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów (ICD-10) - należy do grupy „zaburzeń zachowania i emocji rozpoczynających się zwykle

w dzieciństwie i wieku młodzieńczym”².

J. Kostrzewski podkreśla, że nadmierna pobudliwość psychoruchowa dotyczy zarówno sfery ruchowej, jak i psychicznej, bowiem sama jako taka przejawia się w postaci wzmożonego pobudzenia ruchowego, w nadmiernym pobudzeniu emocjonalnym oraz

w specyficznych zaburzeniach myślenia, zaś głównie u dzieci przed siódmym rokiem życia

charakteryzuje się rozproszoną uwagą.

Nadpobudliwość psychoruchowa jest postacią zaburzeń równowagi procesów nerwowych. Zdaniem psychopatologów „nadpobudliwość psychoruchowa z deficytem uwagi” jest to rozwojowo nieuzasadniona nieumiejętność skupienia uwagi, impulsywność, nadpobudliwość ruchowa i emocjonalna, przejawiająca się w kłopotach z organizacją pracy i jej ukończeniem.

Wg Wolańczyka, Kołakowskiego i Skotnickiej „nadpobudliwość psychoruchowa rozumiana medycznie oznacza zespół nadpobudliwości psychoruchowej, czyli zespół hiperkinetyczny, będący schorzeniem, mającym charakterystyczne objawy i wymagającym odpowiedniego leczenia”³. Upraszczając, autorzy opisują nadpobudliwość jako odmienną pracę mózgu, wskutek czego dziecko nie ma możliwości kontroli swoich zachowań, w tym - uwagi i ruchów. U takiego dziecka występuje deficyt zdolności wewnętrznej kontroli i hamowania impulsów. Nadpobudliwość jest cechą stałą, zmieniającą swoje przejawy zależnie od sytuacji i w miarę dorastania. Objawy charakterystyczne dla nadpobudliwości

podzielone są na trzy grupy:
- nadmierną ruchliwość;
- nadmierną impulsywność;
- nasilone zaburzenia uwagi.

Ulrike Schäfer definiuje zespół nadpobudliwości psychoruchowej jako „zaburzenia, które na ogół zaczynają się przed szóstym rokiem życia. Charakteryzują się nadmierną aktywnością dziecka. Ponadto występują także zaburzenia uwagi, nadmierna impulsywność i brak wytrwałości. Zachowania te występują stale i niezależnie od sytuacji”.

Hanna Nartowska, wyjaśniając termin "nadpobudliwość psychoruchowa", podkreśla, że [termin ten] „dotyczy zarówno sfery ruchowej, jak i psychicznej. Nadpobudliwość przejawia się w postaci wzmożonego pobudzania ruchowego, nadmiernej reaktywności emocjonalnej oraz w specyficznych zaburzeniach funkcji poznawczych, głównie w postaci zaburzeń uwagi”. Autorka mówi, iż zaburzenia dynamiki procesów nerwowych wynikają z braku równowagi pomiędzy dwoma podstawowymi procesami nerwowymi: pobudzania i hamowania. Dzieci, u których procesy pobudzania przeważają nad procesami hamowania odznaczają się nadmierną ruchliwością i wzmożoną pobudliwością emocjonalną, a także zaburzeniami procesów poznawczych(trudności w syntetyzowaniu, nieumiejętność planowania). Z badań H. Nartowskiej wynika, że dla dzieci nadpobudliwych tzw. próby oczekiwania były niemożliwe do wykonania. Próby polegają na: 1) siedzeniu przez jedną minutę, 2) na spokojnym oczekiwaniu przez minutę.

1. Przyczyny i uwarunkowania nadpobudliwości psychoruchowej

Według klasycznej pracy H. Nartowskiej⁴ podłożem nadpobudliwości może być typ układu nerwowego. Mówiąc ogólnie równowaga procesów nerwowych pomiędzy siłą pobudzania i hamowania u dzieci nadpobudliwych jest zachwiana. Dzieci te mogą charakteryzować się zarówno silnym układem nerwowym jak i układem słabym. Typ silny niezrównoważony i niepohamowany to taki, u którego reakcje pobudzeniowe są silniejsze i następują szybciej i łatwiej niż reakcje hamowania; dzieci reprezentujące ten typ układu nerwowego cechują się dużą pobudliwością uczuciową, wzmożoną ruchliwością, przyspieszoną mową oraz ogólnie dużą aktywnością. U dzieci reprezentujących typ słaby na skutek niewielkiej siły procesów nerwowych pobudzenie trwa krótko, wywołując szybkie wyczerpanie układu nerwowego i ustępuje miejsca hamowaniu ochronnemu, jednakże hamowanie to jest krótkotrwałe, ponieważ u dzieci tych i tak przeważa pobudzenie. Dzieci są męczliwe, brak im wytrwałości w działaniu, pracują nierównomiernie pod względem tempa i wydajności. Trudno określić, jaki stopień zaburzenia równowagi procesów nerwowych jest normą, a jaki uważać należy za patologię. Jednakże nawet gdy nie mówimy o zaburzeniu, lecz jedynie o zaostrzeniu cech typologicznych u dzieci nadpobudliwych, często w czasie rozwoju dziecka możliwe jest wskazanie czynników, które mogły uszkodzić CUN. Innym argumentem potwierdzającym hipotezę, że nadpobudliwość jest zespołem objawów świadczących o zaburzonej funkcji mózgu, spowodowanej uszkodzeniem, jest współwystępowanie z nadpobudliwością ruchową innych zaburzeń rozwoju psychoruchowego (np. fragmentarycznych deficytów rozwojowych).

Wg Nartowskiej czynniki uszkadzające mogłyby wpłynąć na komórki rozrodcze (np. alkohol), na organizm dziecka w okresie płodowym (zakażenia wirusowe, zatrucia, niewłaściwe odżywianie, awitaminozy, urazy mechaniczne, niedotlenienie płodu), podczas porodu (urazy mechaniczne powodujące wylewy śródczaszkowe, niedotlenienie -zamartwica) oraz po urodzeniu (zapalenie mózgu lub opon mózgowych, ciężki przebieg chorób zakaźnych, urazy mechaniczne czaszki). Opisane uszkodzenia mogą być wykrywalne w badaniu neurologicznym lub mogą wywoływać objawy dyskretne, występujące po kilku latach i powodujące jedynie pewne trudności w wychowaniu i nauczaniu dziecka - bez objawów neurologicznych. Badania Nartowskiej nad dziećmi nadpobudliwymi w wieku 7 - 10 lat wykazały, że u 81% z nich w okresie ciąży matki, okresie okołoporodowym lub później zaistniały różnorodne czynniki uszkadzające. U 83% tych dzieci stwierdzono fragmentaryczne zaburzenia rozwojowe współwystępujące z nadpobudliwością.
Dodatkowym czynnikiem pogłębiającym zaburzenie równowagi procesów nerwowych u dzieci nadpobudliwych (u których nadpobudliwość może być wynikiem uszkodzenia CUN) są warunki społeczno - wychowawcze, w jakich wzrasta dziecko. Oddziaływania z tej kategorii czynników mogą pogłębiać wcześniej opisane zjawiska dotyczące dzieci. Autorka wymienia tu nie zrównoważenie rodziców, napiętą nerwową atmosferę domową, wywołującą niepewność i poczucie zagrożenia, brutalne zachowanie dorosłych, lęk (stałe negatywne pobudzenie emocjonalne), przenoszenie konfliktów przez dziecko do szkoły, narastanie trudności szkolnych (gdy nie zauważy się ich i nie przeciwdziała we właściwym momencie), brak współpracy domu i szkoły. Podstawowym czynnikiem z tej kategorii jest jednak - zdaniem autorki - wychowanie niekonsekwentne lub wychowanie rygorystyczne. To pierwsze charakteryzuje się brakiem względnie stałych wymagań stawianych dziecku oraz udzielanych mu praw. Brak w postępowaniu dorosłych wyważonego stosunku do dziecka, zabiegi wychowawcze są przypadkowe, zależne od nastroju i sytuacji zewnętrznej. Zmienia się system wymagań i uprawnienia dziecka. Towarzyszy temu labilność uczuciowa rodziców w stosunku do dziecka, brak równowagi w karaniu i nagradzaniu. Często ma miejsce gwałtowne przerzucanie się z liberalnego systemu wychowawczego (całkowita swoboda) do systemu rygorystycznego (ścisła kontrola, kary fizyczne). Ten styl wychowania spotykany jest często w rodzinach, gdzie brak uzgodnień co do wychowania dziecka między ojcem i matką. Stan taki powoduje, że dziecko stale podlega nowym nieprzewidzianym bodźcom, nie rozumie, za co jest karane i nagradzane, doświadcza niepewności, przykrości, napięcia, zachwiana zostaje jego i tak wątła równowaga emocjonalna. Przy tego typu wychowaniu dziecko szczególnie często stawiane jest w sytuacjach trudnych, zaskakujących, gdy nie ma możliwości korzystać z żadnych wcześniejszych doświadczeń. Obroną dziecka stają się nieoczekiwane reakcje lub też reakcje niezgodne z przyjętymi normami, wywołujące nowe konflikty. Równowaga psychiczna dziecka ulega trwałemu zaburzeniu

Wychowanie rygorystyczne rzadko spotykane jest w czystej formie; najczęściej jedna z osób znaczących w otoczeniu dziecka charakteryzuje się tego typu stylem wychowawczym, a więc dziecko podlega działaniom niekonsekwentnym. W niektórych rodzinach dzieci nadpobudliwych przeważa jednak rygoryzm - np jedno z rodziców ma takie tendencje, tzn. stosuje częste i dotkliwe kary. Rezultatem może być całkowite podporządkowanie się dziecka, co ma podłoże lękowe, przy jednoczesnej nasilonej, narastającej i zawierającej cechy agresywności nadpobudliwości poza domem. Wychowanie rygorystyczne konsekwentne (rysujące wyraźne i stałe kryteria postępowania) może być korzystne na niektórych etapach życia dziecka, jeżeli nie jest powiązane z brutalnością i bezwzględnością. Kary cielesne, autorytaryzm działają jedynie doraźnie.
Nartowska⁵ wskazuje jedynie na trzy główne źródła nadpobudliwości psychoruchowej , Schäfer podaje zaś więcej hipotez na temat powstania zespołu nadpobudliwości. Neurobiolodzy stwierdzili u osób nim dotkniętych zmniejszony dopływ krwi do płatów czołowych mózgu. Płaty te i jądra podkorowe u dzieci z nadpobudliwością psychoruchową są słabiej wykształcone niż u przeciętnych dzieci. Opisane obszary mózgu odpowiadają za kontrolę zachowań, uwagę i hamowanie reakcji automatycznych. Podczas niektórych badań zauważono również słabsze wykształcenie części środkowej móżdżku (robaka), odpowiedzialnego szczególnie za koordynację ruchów i sterowanie motywacją. Inną hipotetyczna przyczyną nadpobudliwości psychoruchowej jest brak równowagi pomiędzy neurotransmiterami w mózgu, a szczególnie chodzi o zaburzenia metabolizmu dopaminy. Powoduje to nieadekwatne przetwarzanie bodźców, szczególnie w obrębie układu limbicznego i płatów czołowych mózgu, co skutkuje niewystarczającym hamowaniem nerwowym, uniemożliwiającym właściwą samokontrolę. W aktualnych badaniach nie znaleziono dowodów, które wskazywałyby, ze różnego rodzaju uszkodzenia mózgu są główną czy jedyną przyczyną zespołu nadpobudliwości psychoruchowej - co podważa część opisanych powyżej rozważań Nartowskiej na temat źródeł zaburzenia.
Podsumowując obecnie nie mówi się o jednej przyczynie nadpobudliwości psychoruchowej, ale podaje się kilka uwarunkowań wzajemnie się uzupełniających i oddziałujących na siebie. Obok mikrouszkodzeń mózgu (szczególnie płatów czołowych), przyjmuje się hipotezę neurobiologiczną, opisującą zaburzenia równowagi substancji przekaźnikowych w mózgu. Nie można jednak mówić tu o zaburzeniach funkcjonowania mózgu w ścisłym znaczeniu tego słowa, jak podaje to H. Nartowska. Istotna jest również rola czynników dziedzicznych. Zaburzenia tego typu ujawniają się częściej w rodzinach, w których stwierdzono już podobne przypadki. Hipotezy dotyczące wpływu alergii na powstawanie nadpobudliwości psychoruchowej nie są jeszcze w pełni potwierdzone. Pewne jest jedynie częste występowanie kataru siennego, astmy i alergii pokarmowej u dzieci nadpobudliwych. Modele psychologiczne nadpobudliwości psychoruchowej wskazują na zaburzenia samokontroli lub zaburzenia kontroli bodźców. Zaburzenia samokontroli przebiegają według następującego schematu o charakterze błędnego koła: predyspozycje > zaburzenia samokontroli > trudności ze skupieniem uwagi, mała zdolność wewnętrznego hamowania, nieprzystosowanie do sytuacji, oczekiwanie nagród > ograniczona w stosunku do wieku umiejętność rozwiązywania problemów > doświadczanie niepowodzeń > wycofywanie się > trudności z koncentracja uwagi > nasilanie się impulsywności.

Według Wolańczyka⁶ i in. - opisane wyżej zjawiska nie stanowią przyczyny nadpobudliwości psychoruchowej, ale mogą nasilać to zaburzenie. Podstawowym źródłem nadpobudliwości psychoruchowej są uwarunkowania genetyczne, zaś dziedziczenie zespołu hiperkinetycznego odbywa się wielogenowo. Brak jest jednego miejsca w genomie odpowiedzialnego za powstawanie nadpobudliwości psychoruchowej, chociaż w nadpobudliwości psychoruchowej częściej występuje zmiana w genie DAT1, kontrolującym system dopaminy w mózgu oraz częściej pojawia się nieprawidłowy receptor dla dopaminy, ponadto wykrywa się niejednokrotnie niedobór noradrenaliny i serotoniny. Skutkiem tego jest gorsza praca płatów czołowych i ich połączeń z innymi strukturami mózgu oraz odmienne funkcjonowanie obszarów mózgu odpowiedzialnych za kojarzenie informacji słuchowych i wzrokowych u dzieci nadpobudliwych.

1. Objawy nadpobudliwości psychoruchowej

Nadpobudliwość może przejawiać się w trzech sferach: ruchowej, poznawczej i emocjonalnej. U dzieci może równocześnie występować w dwóch, trzech sferach lub tylko w jednej.

Objawy w sferze ruchowej

Z pierwszymi objawami wzmożonej aktywności ruchowej możemy spotkać się już w okresie niemowlęcym. Dzieci te są w ciągłym ruchu, kręcą się i wiercą, nie chodzą lecz biegają. Noszone na rękach wykonują obroty wokół własnej osi w wózku nie siedzą lecz podskakują i usiłują z niego wyjść. W okresie przedszkolnym preferują zabawy ruchowe z elementem gonitwy i siłowania. Często z powodu podejmowania niebezpiecznych działań ulegają złamaniom i skaleczeniom. Podczas oglądania filmów podskakują, klaszczą, wybiegają z pokoju i często zmieniają kanały w telewizorze. Określane są mianem wiercipięty i niezdary. Na skutek zaburzonej koordynacji ich ruchy są niezgrabne i nieekonomiczne. Występują trudności w kopaniu i łapaniu piłki, jak również w nauce jazdy na rowerze. W sferze motoryki małej dzieci mają problemy w wiązaniu sznurowadeł, zapinania guzików, często brzydko rysują, ich prace są wymięte i poplamione. Nie potrafią opanować umiejętności ładnego pisania. Dodatkowo mogą pojawić się ruchy związane z wyładowaniem tej potrzeby, takie jak ssanie palca, obgryzanie paznokci, zabawa włosami, czy też tiki nerwowe, czyli nagłe i mimowolne wyładowania ruchowe różnych grup mięśniowych, nie podlegające kontroli, na przykład: zaciskanie powiek, unoszenie brwi, chrząkanie, grymasy twarzy lub podrzucanie ramion. Jeżeli występują u dzieci w wieku przedszkolnym świadczą o poważnych zaburzeniach emocjonalnych. Do objawów sfery ruchowej należy również złe kierowanie własnej aktywności i nieustanne przechodzenie od jednej czynności do drugiej.

Objawy w sferze poznawczej

W sferze poznawczej występuje u dzieci z nadpobudliwością charakterystyczny deficyt uwagi. Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo mają trudności w skupieniu się nad wykonywaniem jednej czynności, interesują się kilkoma rzeczami na raz. Jak pisze

H. Spionek⁷ dzieci te nie są zdolne do dłużej trwającej równomiernej aktywności zarówno motorycznej jak i umysłowej, chociaż w krótkich momentach ,,wyżu” psychicznego są zdolne do pełnej umysłowej mobilizacji.  W kontaktach z rówieśnikami i dorosłymi nie przestrzegają umów, w rozmowie są chaotyczne i często zmieniają jej temat. Charakterystyczny dla wszystkich dzieci nadpobudliwych jest wzmożony odruch orientacyjny objawiający się reagowaniem na wszelkie zewnętrzne bodźce. W wieku przedszkolnym utrudnia to udział w grach, zabawach i zajęciach a także sprawia trudność w oczekiwaniu na swoją kolejkę w różnych sytuacjach. Gadatliwość, pochopność i pobieżność myślenia dziecka z zespołem hiperkinetycznym prowadzi do pojawienia się nieprzemyślanych odpowiedzi, (często jeszcze przed wysłuchaniem pytania) i nieprawidłowym rozwiązaniem zadań. Dzieci nadpobudliwe mają trudności w myśleniu systematycznym, planowaniu i organizowaniu zajęć, a także w wypełnianiu codziennych obowiązków. Impulsywność i rozkojarzenie sprawia, że gubią swoje rzeczy i nie mogą przystąpić do zaplanowanych działań (np. odrabiania lekcji). Deficyt uwagi, wzmożony odruch orientacyjny utrudniają prawidłowe funkcjonowanie dziecka. Psychologowie podkreślają jednak, że możliwości intelektualne, poziom myślenia i rozumowania dziecka nadpobudliwego nie odbiega zazwyczaj od normy dla danego wieku. W wielu badaniach pokazano, że osiągnięcia szkolne dzieci nadpobudliwych są poniżej ich potencjalnych możliwości.

Rodzice wielokrotnie stają w sytuacji trudnej, w sytuacji kiedy ich dziecko sprawia kłopoty wychowawcze. Szczególnie wiele takich sytuacji doświadczają rodzice dzieci nadpobudliwych psychoruchowo.  Dzieci te wyróżniają się określonym zespołem cech zachowania, które są przejawem  bardzo małej zdolności  do wewnętrznej kontroli i hamowania.
Prawidłowo funkcjonujący układ nerwowy odznacza się dużą siłą procesu pobudzania i hamowania oraz wysokim stopniem równowagi obu tych procesów, a także średnim stopniem ich ruchliwości. Siła układu nerwowego wyraża się zdolnością komórek nerwowych do pracy. Równowaga rozumiana jest jako określony stosunek obu tych procesów do siebie, a ruchliwość to zdolność układu nerwowego do przechodzenia od

stanu pobudzenia do hamowania.

Jak twierdzi H. Spionek⁸ z nadpobudliwością psychoruchową mamy do czynienia wtedy, gdy dochodzi do powstania przewagi procesów pobudzania nad procesem hamowania. Jeżeli w fazie największego wzrostu mózgu występują jakieś przeszkody, mogą one doprowadzić do zmniejszenia się liczby połączeń nerwowych oraz spowolnić niezbędne biochemiczne procesy dojrzewania. To może zaburzyć dynamikę procesów nerwowych, wpłynąć na opóźnienie kształtowania się mowy, pisania, czytania oraz myślenia

Objawy w sferze emocjonalnej

Zaburzenia rozwoju ruchowego i poznawczego wpływają na prawidłowe funkcjonowanie sfery emocjonalnej i społecznej. Do objawów nadpobudliwości psychoruchowej zaliczamy nadmierną reaktywność emocjonalną widoczną w nieopanowaniu, wzmożonej ekspresji uczuć oraz zwiększonej wrażliwości emocjonalnej na bodźce płynące z otoczenia. U małych dzieci widoczna jest drażliwość, trudność w zasypianiu, mniejsze zapotrzebowanie na sen i często zaburzenie łaknienia. W zespole nadpobudliwości psychoruchowej zaobserwować możemy reakcje nieadekwatne do bodźca, a także pobudliwość emocjonalną powodującą wybuchy złości, zachowania impulsywnego i agresywności lub też postawę lękowa, płaczliwość i nadwrażliwość. Niedojrzałość emocjonalna sprawia, że dzieci te są uparte, niecierpliwe i nietolerancyjne. Łatwo ulegają sugestii i wpływom innych. Nie potrafią wyciągać wniosków z własnych doświadczeń, co prowadzi do niskiego poczucia pewności siebie a w konsekwencji do zaniżonej samooceny. Ich odporność na sytuacje trudne jest bardzo niska, dlatego po nieudanych próbach rezygnują z podejmowania dalszych etapów działań, tracą zapał lub wykonują zadanie chaotycznie. Nie potrafią czekać, chcą być chwalone natychmiast. Przedszkole jest dla dzieci nadpobudliwych miejscem, w którym niekiedy po raz pierwszy muszą przestrzegać reguł panujących w grupie. Na skutek dużej ruchliwości, niemożności skupienia się i braku wytrwałości w zabawie mają problemy w dostosowywaniu się do zajęć grupowych i w przestrzeganiu norm, chociaż są one im znane. Dzieci nadpobudliwe często wchodzą w konflikty z rówieśnikami co powoduje złe funkcjonowanie w sferze społecznej. Mają również większe szanse od swoich rówieśników bycia odrzucanym lub stania się kozłem ofiarnym. Ogólnie można stwierdzić, że w sferze emocjonalnej dzieci nadpobudliwe psychoruchowo charakteryzują się niedojrzałością emocjonalną, reakcje emocjonalne powstają u nich szybciej i odznaczają się dużą siłą i intensywnością oraz żywą ekspresją.
Jak wspomniałam wcześniej zespół nadpobudliwości psychoruchowej charakteryzuje się objawami występującymi  w trzech sferach: ruchowej, poznawczej i emocjonalnej. Objawy mogą być nasilane we wszystkich sferach, dwóch lub jednej.

Wolańczyk wyróżnia  podtypy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej:

• z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi - są to dzieci tzw. marzycielskie, nie mogą się skupić, potrafią pozostać w bezruchu, jeśli wymaga tego sytuacja; częściej

występuje u dziewczynek;

• z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej - są to dzieci tzw. „żywe srebra”, biegają w kółko bez obiektywnej przyczyny, odpowiednio zmotywowane potrafią się skupić na dłużej; częściej występuje u chłopców;

• typ mieszany - nasilone objawy nadruchliwości i zaburzeń koncentracji uwagi; częściej występuje u chłopców.

Na podstawie analizy zaburzeń sfery ruchowej, poznawczej i emocjonalnej możemy stwierdzić, że objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej utrudniają prawidłowe funkcjonowanie dziecka w grupie przedszkolnej, klasie i rodzinie. Wpływają na wykonywanie zadań, na relacje z rówieśnikami i dorosłymi. Dysharmonia rozwoju umysłowego powoduje często specyficzne trudności w nauce takie jak dysleksja, dysgrafia i dyskalkulia, które są dodatkowo źródłem zaburzonego funkcjonowania .
Dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej mają zwiększoną potrzebę stałego oparcia oraz poczucia, że są kochane. Pozbawienie pomocy ze strony rodziców i

pedagogów może w konsekwencji prowadzić do :
- obniżonej samooceny,
- zaburzeń sfery uczuciowej i rozwoju nerwicy,
- rozwoju depresji,
- osobowości aspołecznej,
- zaburzeń w zachowaniu objawiających się postawą lękową lub agresją
- uzależnień
- słabszych osiągnięć w szkole, co wiąże się z  późniejszym wykształceniem dziecka.

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej rozpoznaje się po analizie informacji o rozwoju i zachowaniu się dziecka w domu, przedszkolu lub szkole, badaniu lekarskim pediatrycznym, konsultacji neurologicznej i psychologicznej z wykonaniem niezbędnych badań dodatkowych (EEG, NMR). Wskazana jest często opieka psychiatry dziecięcego najlepiej w wyspecjalizowanej placówce.

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej można podzielić na dwie podgrupy ze względu na charakterystyczne objawy⁹: do pierwszej należą dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, u których występuje większość objawów, m.in. problemy ze skupieniem uwagi i pamięcią krótkotrwałą oraz nadaktywność, impulsywność, niski próg tolerancji na frustrację, a także brak dążenia do kompromisu; do drugiej można zaliczyć dzieci, które wykazują jedynie problemy z koncentracją uwagi, pamięcią krótkotrwałą lub percepcją; mają mniej problemów z zachowaniem i z reguły nie odstają w tak widoczny sposób od swoich rówieśników; różnią się głównie tym, że z powodów kłopotów związanych z zaburzeniami koncentracji uwagi, mimo dobrych (a nawet bardzo dobrych) możliwości intelektualnych, nie robią znaczących postępów w nauce.

Główne problemy dzieci z nadpobudliwością psychoruchową.

W codziennych sytuacjach problemy z koncentracją uwagi i pamięcią krótkotrwałą, nadaktywność, impulsywność, niski próg tolerancji na frustrację, a także brak dążenia do kompromisu sprawiają dzieciom wiele trudności.

Koncentracja uwagi

Dzieci z nadpobudliwością psychoruchową często mają kłopoty ze skupieniem uwagi przez dłuższy czas (w skrajnych przypadkach nawet przez czas bardzo krótki). Bardzo łatwo doprowadzić je do rozproszenia jakimkolwiek bodźcem, np. hałasem czy poruszeniem się. Natomiast już po rozproszeniu dużą trudność sprawia im powrót do przerwanej aktywności. Ponadto mają kłopoty z rozpoczęciem wykonania polecenia czy zadania jak również z jego zakończeniem. Poważne zaburzenia koncentracji uwagi mogą prowadzić do częstego zamyślania się w ciągu dnia i wyłączania się, co sprawia, że wydaje się iż dziecko żyje we własnym świecie. Kariera szkolna tych dzieci pełna jest nie zakończonych projektów i zadań. Problemy u tych dzieci pojawiają się nie tylko w związku z ich słabą zdolnością słuchania, ale także słabą zdolnością obserwowania - często więc dzieci te słuchają, ale nie słyszą i patrzą, ale nie dostrzegają.

Poziom aktywności

W porównaniu ze swoimi rówieśnikami wiele z tych dzieci, o ile nie większość, charakteryzuje się wzmożoną ruchliwością. Często są niespokojne, nerwowe, nie mogą usiedzieć w jednym miejscu przez dłuższą chwilę. Preferują zadania związane z aktywnością ruchową niż intelektualną czy artystyczną. Czują „wewnętrzny przymus” ciągłego robienia, wykonywania, poruszania. Te, u których powyższe objawy są nasilone, opisywane są jako dzieci z nadmierną pobudliwością lub dzieci hiperaktywne. Pierwsze objawy wzmożonej aktywności ruchowej widoczne są w okresie niemowlęcym i w pierwszych latach życia. Rozwój ruchowy jest u takiego dziecka zaawansowany i gdy tylko nauczy się chodzić, porusza się błyskawicznie i nieustannie. Ta nadmierna pobudliwość nie pozwala dziecku usiedzieć spokojnie, nieustannie musi ono dotykać rozmaitych rzeczy, stale coś kręcić, popychać, poruszać, obracać. Nawet w starszym wieku można zaobserwować, że dziecko stale porusza dłońmi, nogami, stopami, wargami lub językiem. W momencie rozpoczęcia nauki szkolnej nadpobudliwe dziecko ma problemy z dostosowaniem się do zajęć grupowych, woli indywidualnie wykonywać różne czynności. Coraz bardziej aspołeczne zachowanie prowadzi pogorszenia kontaktów z rówieśnikami, często też dochodzi do nasilania się nadmiernej pobudliwości. Czas nauki w szkole podstawowej często charakteryzuje się ciągłym odczuwaniem niepokoju i zdenerwowania - dziecko więc często chodzi po klasie, wstaje ze swojego miejsca, szura krzesłem, kołysze się na krześle, bawi linijką, kredkami, otwiera i zamyka piórnik, książki, plecak, choć wcale nie zamierza być nieposłuszne czy celowo przeszkadzać w zajęciach. Jego potrzeba ruchu fizycznego ma podłoże psychiczne. Ale przez nauczyciela takie dziecko często może być uważane za niesforne.

Popędliwość

Duży procent dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, a zwłaszcza te z nadmierną pobudliwością, ma skłonność do impulsywności i popędliwości. Często nie zatrzymują się one nawet na chwilę, aby pomyśleć o konsekwencjach i skutkach swoich działań, zazwyczaj też nie zastanawiają się nad tym, co robią w danej chwili. W rezultacie mają problemy zarówno z zachowaniem, jak i uczeniem się. Nie potrafią myśleć systematycznie, planować i organizować swoich codziennych zajęć. Ich popędliwość może prowadzić np. do kłamstwa, krzywdzenia innych, zachowań agresywnych czy kradzieży, a nawet do większych wykroczeń. Dzieci impulsywne charakteryzuje ogromna szybkość i zręczność. Nadmierna pobudliwość w połączeniu z brakiem jakiegokolwiek skrępowania w działaniu powodują, że dziecko robi to, co przyjdzie mu w danej chwili do głowy. „Łagodniejsza” postać impulsywności przejawia się dezorganizacją pracy, złym planowaniem zajęć. Dzieci takie (a potem dorośli) zawsze się spieszą i zawsze się spóźniają, przychodzą w niewłaściwe miejsce, nie mają ze sobą potrzebnych rzeczy. Impulsywność w szczególny sposób daje o sobie znać w szkole. Dziecko pragnąc jak najszybciej dać odpowiedź na pytania, nie czyta dokładnie poleceń, czyta je tylko w części. Prowadzi to często do niezrozumienia tematu, pytania czy polecenia i w konsekwencji nie pozwala dziecku na prawidłowe udzielenie odpowiedzi. Dzieci impulsywne niejednokrotnie są niecierpliwe i nietolerancyjne. Oczekiwanie na cokolwiek przychodzi im z trudem, a brak natychmiastowego przyzwolenia ze trony dorosłych wywołuje wybuchy gniewu. Uniemożliwienie realizowania pragnień prowadzi do kłótni, starć z innymi, uporu.

Koordynacja

Koordynacja dotyczy współgrania wszystkich mięśni wykonujących pracę podczas danej czynności, dodatkowo powiązana jest z lateralizacją - najczęściej niejednorodną w przypadku dzieci z nadpobudliwością psychoruchową. Koordynację można podzielić na trzy obszary: motorykę dużą, motorykę małą oraz koordynację oko - ręka i oko - noga. Motoryka duża to zdolność koordynacji ruchów powodowanych pracą dużych mięśni i wykonywania rozmaitych czynności. W wyniku tej koordynacji dziecko uczy się chodzić, biegać, skakać, jeździć na rowerze, balansować, podskakiwać na jednej i dwóch nogach. Koordynacja motoryki małej polega na rozwinięciu umiejętności wykonywania drobnych ruchów umożliwiających precyzyjne czynności, takie jak budowanie z klocków, zapinanie guzików, wiązanie sznurowadeł, rysowanie, pisanie. Koordynacja oko - ręka i oko - noga pozwala dziecku na ruchy ręki i nogi w powiązaniu ze wzrokiem. Ułatwia to takie czynności jak łapanie, rzucanie, kopanie piłki, a także ma znaczenie w rozwijaniu umiejętności pisania. Dzieci z nadpobudliwością psychoruchową często mają problemy z jednym lub z kilkoma z tych obszarów koordynacji. Najrzadziej występują trudności z koordynacją motoryki dużej. Niepowodzenia w opanowaniu tych umiejętności frustrują dziecko. Dla chłopców niezdarność i obniżona koordynacja jest nie tylko problemem szkolnym, ale również utrudnia funkcjonowanie w grupie rówieśniczej, gdzie umiejętności ruchowe są wysoce skorelowane z pozycją dziecka w strukturze grupy i lubieniem lub nielubieniem przez innych.

Pamięć krótkotrwała

Osłabienie pamięci krótkotrwałej okazuje się największą przeszkodą w uczeniu się. Pamięć krótkotrwała jest to zdolność do zachowywania w pamięci nowo pozyskanych informacji na kilka godzin, dni lub tygodni. Pamięć długotrwała to zapamiętywanie informacji na okres miesięcy lub lat. Nowa wiedza musi być zachowana w pamięci do czasu, gdy człowiek zetknie się z nią po raz kolejny. Wówczas wcześniejsza informacja zostaje wzmocniona i przesłana do pamięci długotrwałej. Dzieci z nadpobudliwością psychoruchową mają trudności z zachowaniem w pamięci informacji słuchowej lub wzrokowej (choć słuchowej przede wszystkim). Dzieci te z reguły nawet po uważnym wysłuchaniu poleceń, nie zatrzymują ich w pamięci na tyle długo, by móc wykonać według nich zadanie. Mylą często kolejność poleceń, co jest objawem trudności z sekwencyjną pamięcią słuchową. W konsekwencji, gdy uczą się czegoś ponownie, nie dochodzi do wzmocnienia wcześniej zasłyszanych wiadomości, ponieważ nie mogą ich sobie przypomnieć. Nauka szkolna opiera się głównie na wykorzystywaniu tego co dziecko zapamiętuje, dlatego też dzieci z nadpobudliwością psychoruchową mają tak wielkie problemy z opanowaniem (czyli zapamiętaniem) materiału mimo pełnej sprawności intelektualnej. Trudności związane z pamięcią krótkotrwałą dziecka uwypuklają się, gdy dochodzi potrzeba wyrażenia myśli w formie pisemnej lub ustnej. Gdy dziecko zbiera informacje i próbuje złożyć je w jedno zdanie, różne elementy tego zdania ulegają zagubieniu, zanim dziecko zdąży wypowiedzieć całą myśl. Po wielokrotnych próbach sformułowania myśli, dziecko czuje się zawiedzione i sfrustrowane, albo wyraża myśl w telegraficznym skrócie.

Nieustępliwość

Wiele dzieci z nadpobudliwością psychoruchową charakteryzuje się nieelastyczną osobowością. Są nieustępliwe w swoim postępowaniu i nie akceptują żadnych zmian w środowisku. Wszelkie odstępstwa od rutyny mogą wywołać wybuchy złości lub prowadzić do huśtawki nastrojów. Próg radzenia sobie z frustracjami jest u tych dzieci niższy, co jeszcze bardziej potęguje ich nieustępliwość. Dzieci te źle znoszą wszelkie „atrakcje” szkolne, czyli imprezy, wycieczki, wyjścia do kina, konkursy, gdyż są to sytuacje nietypowe, łamiące rutynę, zmuszające dzieci do poszukiwania nowych schematów działania czy zachowania. W takich sytuacjach dzieci te często uruchamiają rutynowy schemat zachowania, który zazwyczaj nie pasuje do tej nietypowej sytuacji, co powoduje, że narażają się na krytykę ze strony innych.

Inne cechy emocjonalne

Dzieci nadmiernie pobudliwe mają szczególne tendencje do pewnych agresywnych zachowań i generalnie, bardziej niż inne dzieci, są narażone na niebezpieczeństwa czyhające ze strony otaczającego środowiska. Gdy coś im zagraża wycofują się lub próbują dominować, często okazując agresję. Dzieci te wyróżnia pewna powierzchowność uczuć i nie potrafią wyciągać wniosków z własnych doświadczeń, co prowadzi do osłabienia poczucia pewności siebie. Brak wiary w siebie i zaniżona samoocena wynikają również z zahamowania rozwoju poszanowania własnej wartości. W skrajnych przypadkach brak pewności siebie może prowadzić do uczuć paranoicznych.¹⁰

1. Zachowanie dziecka nadpobudliwego psychoruchowo w przedszkolu

Wychowanie przedszkolne obejmuje wspomaganie rozwoju i wczesną edukację dzieci od trzeciego roku życia do rozpoczęcia nauki w klasie pierwszej szkoły podstawowej. Placówki przedszkolne zapewniają opiekę, wychowanie i uczenie się w atmosferze akceptacji i bezpieczeństwa. Tworzą warunki umożliwiające dziecku osiągnięcie „gotowości szkolnej”.

Wobec rodziców lub opiekunów pełnią funkcję doradczą wspierającą działania wychowawcze:

• Pomagają w rozpoznawaniu możliwości rozwojowych dziecka i podjęciu wczesnej interwencji specjalistycznej;

• Informują na bieżąco o postępach dziecka,

• Uzgadniają wspólnie z rodzicami kierunki i zakres zadań realizowanych w przedszkolu

Celem wychowania przedszkolnego jest wspomaganie i ukierunkowanie rozwoju dziecka zgodnie z jego wrodzonym potencjałem i możliwościami rozwojowymi w relacjach ze środowiskiem społeczno- kulturowym i przyrodniczym.

Wynikające z powyższego celu zadania, dostosowane do potrzeb i możliwości rozwojowych dziecka, nauczyciel realizuje w ramach określonych obszarów edukacyjnych.¹¹

W wieku przedszkolnym podstawową działalnością dziecka jest zabawa. Poprzez zabawę poznaj świat, uczy się kontaktów z ludźmi i przygotowuje do zadań, które czekają go w szkole. Im lepiej zorganizujemy wychowanie dziecka w tym okresie, tym łatwiejszy będzie jego start w szkole i tym mniej kłopotów będzie sprawiało nauczycielom i rówieśnikom. Jednocześnie jest to okres, w którym dominującym czynnikiem w wychowaniu jest dom rodzinny.

W tym okresie dziecko doskonali bardzo wiele umiejętności. Jego sprawność ruchowa zarówno w zakresie ruchów całego ciała, jak i w zakresie rąk osiąga coraz wyższy poziom. Pod koniec okresu przedszkolnego dziecko nie tylko dobrze biega, ale swobodnie bierze udział w różnorodnych grach i zabawach zespołowych. Sprawność manualna jest coraz lepsza, kształcą się precyzyjne ruch ręki. Dziecko wykonuje samodzielnie prawie wszystkie czynności samoobsługowe. Wszystkie te umiejętności dziecko zdobywa w mniejszym lub lepszym stopniu w zależności od warunków w jakich się wychowuje oraz od własnych możliwości rozwojowych.

Rozszerza się również krąg zainteresowań dziecka na co mają wpływ zarówno środki masowego przekazu, dążenia dorosłych do podnoszenia umiejętności i wiedzy dzieci, kontakty z rówieśnikami.

W prawidłowych warunkach wychowawczych rozwojowi ruchowemu towarzyszy harmonijny rozwój emocjonalny i społeczny dziecka. Dzieci w wieku przedszkolnym umieją już współżyć z rówieśnikami i rodzeństwem, ich początkowy egocentryzm zanika w zetknięciu z problemami przeżywanymi przez kolegów, rodzeństwo, a nawet dorosłych. Ich równowaga emocjonalna jest jeszcze chwiejna, reakcje często zbyt intensywne w stosunku do przyczyn łatwo ulegają zmianom, wahaniom w miarę zmieniających się bodźców. Nastrój ogólny dziecka jest jednak pogodny; skore do śmiechu, czasem płacze lub obraża się, lecz stany te mijają szybko. W sposób spontaniczny okazuje swoje uczucia, wyraźnie jednak w ciągu okresu przedszkolnego obserwuje się stabilizację emocjonalną przejawiającą się w zdolności hamowania reakcji nie aprobowanych przez otoczenie. Dziecko idące do szkoły umie już opanować płacz, gdy czuje się pokrzywdzone lub zagrożone, nie złości, gdy wymaga tego sytuacja.

Wszystkie te „osiągnięcia” są rezultatem zarówno dojrzewania układu nerwowego, jak i prawidłowo przebiegającego procesu wychowawczego.¹²

Nadpobudliwość psychoruchowa , której nie przeciwdziałano we wcześniejszych okresach, w wieku przedszkolnym przejawia się w całej działalności dziecka . Zdarza się także, że dziecko pierwotnie zrównoważone na skutek niewłaściwego wychowania lub złej atmosfery domowej, której podlegało w pierwszych latach swojego życia staje się nadpobudliwe, nerwowe- zaczyna sprawiać trudności wychowawcze właśnie w okresie przedszkolnym.¹³. Wymagania stawiane dziecku są stopniowo coraz większe, a dziecko nadpobudliwe często nie może im sprostać, nie dlatego, że nie chce, lecz dlatego, że samo nie może sobie poradzić z regulowaniem swojego działania. Tak się dzieje, gdy od dzieci nadmiernie ruchliwych wymaga się spokojnego siedzenia np. przy stole, czy podczas słuchania bajki. Niemożliwość spełnienia wymagań rodziców czy nauczyciela w przedszkolu, ciągłe narzekanie i strofowanie powodują napięcia emocjonalne, które dziecko rozładowuje w płaczu, w wybuchu złości lub agresji.

Wybuchy złości

Ponieważ dziecko z nadpobudliwością psychoruchową jest raczej osobą nieelastyczną, ciężko mu dostosować się do zmian zachodzących w jego otoczeniu. Stworzenie mu całkowicie niezmiennego środowiska jest nierealne, ponieważ na różnych etapach życie stykać się będzie z rozmaitymi zasadami postępowania. Wiele z tych dzieci łatwo ulega frustracjom, co prowadzi do częstych wybuchów złości, szczególnie w sytuacjach zmiany otoczenia. Owe napady złości na ogół pojawiają się bez jakiejkolwiek przyczyny, a rodzice czy też opiekunowie stoją oniemieli i nie wiedzą, co doprowadziło dziecko do takiego stanu.

Dziecko wybucha w sposób niekontrolowany i stan taki trwa przez kilka minut, nie dłużej jednak niż 10 - 15 minut. Jedną z cech charakterystycznych napadu złości jest to, że trwa naprawdę krótko. W tym czasie najlepszą rzeczą jaką mogą zrobić opiekunowie dziecka, to nieangażowanie się w cały epizod, chyba że dziecko zagraża sobie lub innym.

Najtrudniejszą (dla otoczenia) metodą, ale za to przynoszącą rezultaty, jest pozwolenie na wyładowanie złości, skoro wybuch już nastąpił. Dobrze jest w takich sytuacjach zaprowadzić dziecko do oddzielnego pokoju, w którym będzie mogło się uspokoić. Badania wykazują, że dzieci pozostawione same w pokoju uspokajają się szybciej niż gdy są w otoczeniu innych osób. Najważniejsze jest, aby pokazać dziecku, że jego wybuch złości do niczego nie doprowadził, że samo dziecko nie ma z niego żadnych korzyści. Dobre rezultaty w przypadku niektórych dzieci przynosi fizyczne powstrzymanie dziecka w czasie wybuchu złości, np. poprzez mocne objęcie i przytulenie go do czasu uspokojenia. W tym przypadku trzeba być jednak silnym i konsekwentnym w swoim zachowaniu, ponieważ w początkowej fazie wybuchu dziecko jest bardzo silne, stara się wyrywać na różne sposoby, gryząc, drapiąc czy kopiąc. Jeśli dziecko jest już uspokojone, wówczas stosunkowo łatwo jest coś mu wytłumaczyć.

Agresja

Wielu agresywnych chłopców zachowuje się agresywnie, szczególnie w stosunku do rodzeństwa, rodziców i kolegów . Agresja jest przejawem niskiego progu tolerancji na frustrację. Jest prawdopodobnie jednym ze sposobów wyrażania swojego zadania na temat otoczenia i trudności, jakie dziecko napotyka funkcjonując w swoim środowisku. Z punktu widzenia najbliższych dziecku osób agresywne zachowania w wielu przypadkach są traktowane jako najgorsze cechy dziecka nadpobudliwością psychoruchową. Na nich bowiem odbijają się w większości wszystkie akty agresji, których dziecko się dopuszcza. Dodatkowo doświadczają dezaprobaty ze strony otoczenia.

Poprzez takie zachowania dziecko zdobywa złą reputację, w wyniku czego zawsze jest obwiniane automatycznie, niezależnie od tego czy popełniło agresywny czyn w przedszkolu, w domu czy na podwórku czy też nie. Ostatecznie rodzice najchętniej zamykają się z takim dzieckiem w domu, co prowadzi do dalszego wycofywania się i odizolowywania od życia społecznego. Z drugiej jednak strony, dzieci z nadpobudliwością psychoruchową w toku swojego rozwoju mają największe problemy z poprawnym rozwojem społecznym, a niemożliwy jest poprawny rozwój poza otoczeniem społecznym.

Postępowanie z dzieckiem agresywnym jest bardzo trudne i nie powinno się uwalniać przy tym własnej agresji. Kara cielesna w takiej sytuacji zazwyczaj dodatkową wściekłość dziecka i wzrost agresji. Najlepszą metodą jest ograniczanie przywilejów i nagradzanie za dobre sprawowanie. W środowisku domowym i przedszkolnym należy robić to umiejętnie, mając na względzie pozostałe dzieci w rodzinie lub w przedszkolu, którym może się wydawać, że dziecko nadpobudliwe zyskuje coś poprzez okazywanie swojej agresji.

Jeśli przejawy agresji zagrażają pozostałym dzieciom (zarówno w domu jak i w przedszkolu), trzeba dziecko odseparować i dać mu czas, aby się uspokoiło. Prawo powrotu do grupy (rodziny, grupy) powinno odbywać się stopniowo. Na szczęście zazwyczaj akt agresji trwa krótko, może jednak mieć poważne konsekwencje dla rodziny czy grupy w której dziecko funkcjonuje, zaburzając kontakty między jej członkami i podważając autorytet dorosłych - opiekunów.¹⁴

Gdy tym negatywnym ocenom towarzyszą dodatkowo : niechętna postawa wobec dziecka, chłód lub całkowite odrzucenie uczuciowe, dziecko czuje się osamotnione i stara się różnymi sposobami zwrócić na siebie uwagę bądź odzyskać uczucia bliskich. Sposoby te nie zawsze są akceptowane społecznie- powoduje to nowe konflikty i nowe napięcia. Utrzymywanie się takiego stanu przez dłuższy czas może prowadzić do obniżenia u dziecka własnej samooceny, wzrostu impulsywności .

Samoocena

Najtrudniejszą do leczenia cechą dzieci z nadpobudliwością psychoruchową jest obniżona samoocena i poczucie małej wartości. Coraz większe trudności z utrzymywaniem dobrych stosunków z rówieśnikami w grupie jest efektem braku poczucia pewności siebie. Dzieci te mają skłonność do unikania grupy lub wręcz przeciwnie, chcą za wszelką cenę dominować i przewodzić grupie, sprawując nad nią kontrolę. Samoocena poprawia się, gdy dziecko osiąga jakieś sukcesy, czy to w nauce, czy w relacjach z rówieśnikami.

Rodzice i wychowawcy powinni stale obserwować swoje dziecko i uświadamiać mu jego mocne strony. Jeśli dziecko z nadpobudliwością psychoruchową przejawia jakieś zainteresowania i jest w nich w miarę dobre, jego wiara w siebie i samoocena ulegają poprawie. Dlatego taka działalność dziecka (sport, taniec, aktorstwo, kolekcjonerstwo, praca z komputerem) powinna być stale rozwijana. Sukces odniesiony przez dziecko w jakiejkolwiek dziedzinie zachęci je do przebywania z grupą rówieśników.

Dzieci z nadpobudliwością psychoruchową dużo lepiej czują się przebywając z jednym lub dwoma kolegami niż z całą grupą rówieśników. Dlatego, gdy zaczynają się bawić z innymi dziećmi, trzeba dbać, aby ich grupa była jak najmniejsza.

Impulsywność

Najprawdopodobniej w dłuższej perspektywie czasowej impulsywność jest najbardziej upośledzającą cechą zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. Najlepszym sposobem walki z impulsywnością dziecka jest jak najwcześniejsze ustalanie stałych reguł postępowania. Rutyna sprawia, że dziecku łatwiej jest się skupić na różnych aspektach rozwoju oraz pomaga podporządkować się regułom rządzącym światem. Określone reguły postępowania są bardzo ważne w życiu dziecka z nadpobudliwością psychoruchową, bez nich trudniej byłoby mu radzić sobie z napotykanymi trudnościami.

Należy również zachęcać dziecko, aby zanim przystąpi do działania, najpierw pomyślało o tym, co zamierza zrobić, bez względu na to, czy to będą ćwiczenia fizyczne, pisanie czy wypowiedź. „Pomyśl zanim zrobisz” powinno stać się mechanizmem kontrolnym przed wykonaniem przez dziecka jakiejkolwiek czynności. Im dziecko jest młodsze tym więcej potrzebuje uwagi i czujności ze strony dorosłych, gdyż nagłe i zazwyczaj całkowicie nieprzemyślane działania zagrażają ich bezpieczeństwu. Młodsze przedszkolaki z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej całkowicie nie zdają sobie sprawy, że impulsywne i nieprzemyślane działania mogą skończyć się dla nich tragicznie.

W starszym wieku(sześciolatki) impulsywność przejawia się inaczej . Dziecko sprawia wrażenie, że rozumie, czego się od niego wymaga, a potem błędnie wykonuje polecenie, wyrywa się do odpowiedzi zanim pomyśli, czy bez względu na to czy zna odpowiedź na zadane pytanie. Impulsywność przejawia się także w różnych wybrykach w przedszkolu, domu i na podwórku. Dziecko impulsywne daje się łatwo sprowokować innym. Nie zastanawia się nad konsekwencjami swojego zachowania i często zostaje przyłapane przez dorosłych na „gorącym uczynku”. Im dziecko starsze, tym więcej trzeba mu tłumaczyć, jakie mogą być konsekwencje jego impulsywnych zachowań.

Najskuteczniejsze jest jednak ograniczanie sytuacji, w których dziecko jest prowokowane lub narażone na ryzyko. Rodzice i wychowawcy powinni jak najbardziej i najczęściej starać się przewidywać i uprzedzać fakty, biorąc pod uwagę, że dziecko z nadpobudliwością psychoruchową ma skłonność do zaprzyjaźniania się z dziećmi wywierającymi na nie negatywny wpływ.¹⁵

Jednym z zadań przedszkola jest przygotowanie dzieci do podjęcia nauki w szkole o czym mówi „Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych”. U dziecka z nadpobudliwością psychoruchową w przedszkolu można zaobserwować kłopoty z koncentracją uwagi .

Zaburzenia koncentracji uwagi

Najbardziej powszechną cechą dzieci z nadpobudliwością psychoruchową jest zaburzona koncentracja uwagi, co w sytuacjach zadaniowych przejawia się tym, że dziecko nie potrafi skoncentrować uwagi przez dłuższy czas, lub ma problemy z utrzymaniem koncentracji na konkretnym zadaniu. Rodzice i nauczyciele mogą próbować pomóc dziecku w różny sposób. Po pierwsze za wszelką cenę powinni nie dopuszczać do rozpraszania uwagi dziecka. W sali przedszkolnej powinno posadzić się je z przodu i pośrodku, w miejscu dobrze widocznym dla nauczyciela, który szybko może interweniować, gdy dostrzega chwile rozproszenia. Podobnie w domu - powinno pracować w miejscu, gdzie jest cisza i nikt nie przeszkadza.

Po drugie, wszelkie zadania, które dziecko z nadpobudliwością psychoruchową ma wykonywać, powinny się zamykać w krótkich przedziałach czasowych. Dziecko z zaburzoną koncentracją uwagi zazwyczaj na później odkłada wszystko, co ma zrobić. Dziecko ma problemy z rozpoczęciem jakiejkolwiek pracy, zdarza się, że nawet takiej, która sprawia mu przyjemność. Potem oczywiście ma problemy z doprowadzeniem danego zadania do końca. Dorośli powinni zatem pomagać dziecku zasiąść do pracy. Można stosować różne sposoby, np. przygotować otoczenie, aby było ciekawsze i bardziej sprzyjające skupieniu, stosować system małych nagród za rozpoczęcie i ukończenie pracy. Nie jest to jednak trwała metoda - gdy minie entuzjazm z otrzymanej nagrody, zapał spadnie, a dodatkowo ciągłe stosowanie nagród w sytuacjach wykonywania zadań wyrabia u dziecka postawę roszczeniową i robienia prac „za coś”.

Często konieczne jest zastosowanie delikatnej, lecz stałej perswazji. Aby dziecko ukończyło rozpoczęte zadanie, trzeba wyrabiać w nim przyzwyczajenie do przestrzegania zasad, przyzwyczajenie do wytrwałości. Początkowo zadania do wykonania powinny być bardzo krótkie. Gdy dziecko nauczy się, że rozpoczętą pracę należy doprowadzić do końca, można powoli powierzać mu zadania wymagające coraz dłuższego czasu skupienia¹⁶.

Wykorzystując wrodzony potencjał dziecka z nadpobudliwością psychoruchową, w przedszkolu stwarza się warunki do ich optymalnego rozwoju. Niektóre dzieci z wyraźną przewagą nadruchliwości, ekspansywne, aktywne, ciągle rwące się do jakiegoś działania wykazują stosunkowo mniejsze nasilenie reakcji emocjonalnych, rzadziej popadają w konfliktu z rówieśnikami. Właściwe pokierowanie ich aktywnością, wykorzystanie jej dla celów społecznie pozytywnych daje dobre rezultaty wychowawcze.

Cierpliwość nauczyciela, opanowanie, współpraca z rodzicami, uzgodnienie wymagań stawianych wobec dziecka, zrozumienie ich trudności, są podstawowymi warunkami dobrego rozwoju dzieci nadpobudliwych.

Na koniec chciałam zacytować myśl H. Spionek, że: „Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo wychowywane od najwcześniejszego dzieciństwa w spokojnej atmosferze, w systemie konsekwentnych wymagań i stałej kontroli, przy pełnej pomocy rodziców i nauczycieli, mają wszelkie szanse prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie, aczkolwiek nadal pozostaną skłonne do przejściowych zaburzeń równowagi procesów nerwowych”.¹⁷

Rozdział II

Metodologia badań

1. Cel pracy, problem, hipoteza badawcza

Wychowanie młodego człowieka jest procesem długotrwałym i skomplikowanym, na którego przebieg wpływa szereg czynników wzajemnie warunkujących się, działających w różnych powiązaniach i współzależnościach. Rozwój dziecka jest w pewnym stopniu zespołem wrodzonych cech indywidualnych, które wprawdzie ulegają zmianom w trakcie wychowania, lecz jednocześnie wpływają na postawy rodziców i wychowanków, kształcą ich oczekiwania i oceny, a czasem przysparzają trudności w realizacji określonego celu wychowawczego. Wśród dzieci sprawiających kłopoty wychowawcze, i to często od wczesnego dzieciństwa, jest grupa charakteryzująca się określonymi cechami zachowania. Są to dzieci niespokojne, nadmiernie ruchliwe i aktywne, o zmiennych nastrojach, impulsywne- mowa tu o dzieciach nadpobudliwych psychoruchowo. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie problemów dzieci z nadpobudliwością psychoruchową na tle grupy rówieśniczej i domu rodzinnego.

W literaturze przedmiotu można spotkać kilka definicji problemu badawczego.

J. Sztumski pisze: „Problemem badawczym nazywamy to, co jest przedmiotem wysiłków badawczych, czyli po prostu to, co orientuje nasze przedsięwzięcia poznawcze”.¹⁸ Z kolei M. Łobocki pisze, że: „Problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie” ¹⁹

T. Pilch określa problem badawczy w następujący sposób: „problem stanowi radykalne uściślenie i ukierunkowanie naszych zainteresowań (...) Problemy badawcze mają właściwie zawsze postać pytania” ²⁰

„Oprócz ogólnej orientacji, czyli ogólnego określenia problemu badań, ważna jest również konkretyzacja to znaczy uściślenie problemu”²¹

Problemy badawcze należy, więc określić jako pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych. Przedmiotem badań niniejszej pracy jest znalezienie odpowiedzi na pytanie „Jaki wpływ na zachowanie i wychowanie dziecka nadpobudliwego psychoruchowo ma środowisko rodzinne i grupa rówieśnicza?”

Kolejnym krokiem procedury badawczej jest przyjęcie do postawionych problemów badawczych – hipotez. Termin hipoteza pochodzi od greckiego słowa „hypothesis” i oznacza przypuszczenie, domysł. „Hipoteza jest czynnikiem celowego i ukierunkowanego działania, stanowi drogowskaz naukowego poszukiwania”.²² Z kolei T. Pilch pisze, że „hipotezą nazywa się wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne a więc także i domysł w postaci uogólnienia osiągniętego na podstawie danych wyjściowych. Hipoteza musi określać zależności między zmiennymi. Powinna być na tyle precyzyjna, aby ściśle ograniczyć zasięg swojego znaczenia. Hipoteza wreszcie powinna być zbudowana na podstawie uznanej wiedzy naukowej”.²³

Hipoteza badawcza jest niezbędnym oraz pierwszym elementem każdego badania naukowego bez względu na to, jaki wycinek rzeczywistości obejmuje. Wskazuje ona, bowiem na przedmiot badań, stanowi składnik wyboru czynników z całego ich bogactwa. Hipoteza główna tej pracy brzmi następująco:

„Środowisko rodzinne oraz grupa rówieśnicza mają wpływ na nadpobudliwość psychoruchową dziecka.”

1. Metoda studium indywidualnych przypadków w ujęciu metodologicznym

Koniecznym warunkiem trafnych i rzetelnych badań pedagogicznych obok poprawnie sformułowanych problemów i hipotez jest dobór odpowiednich metod, technik i narzędzi badawczych. Metody i narzędzia badawcze są wyznaczone przez problem badawczy.

W. Zaczyński pisze, iż „metoda naukowego badania to określone sposoby poznania wybranego wycinka rzeczywistości, które cechują się tym, że są celowe, planowane, obiektywne, dokładne i wyczerpujące”²⁴

T. Pilch przez metodę rozumie „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badawczego zamierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”²⁵.

Klasyfikacja metod badawczych według T. Pilcha:

1. Eksperyment pedagogiczny,

2. Monografia pedagogiczna,

3. Metoda indywidualnych przypadków,

4. Metoda sondażu diagnostycznego.²⁶

W badaniach prowadzonych w ramach niniejszej pracy zastosowano metodę studium indywidualnych przypadków.

Zdaniem T. Pilcha „metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych”²⁷.

Metoda ta, zwana inaczej studium indywidualnych przypadków, „wywodzi się z metod pracy socjalnej, rozwijanych w pedagogice opiekuńczej. Zgodnie z tradycją pedagogiki społecznej należy ograniczyć zakres metody określonej jako studium przypadków indywidualnych do badań skupionych wokół biografii ludzkich. Metoda rozpowszechniła się w latach dwudziestych poprzedniego wieku”.²⁸

Opis metody Według Stefana Nowaka „studium przypadku jest metodą badania, w której badacz dąży do wszechstronnego opisu pewnej zbiorowości lub jednostki z uwzględnieniem bogatego zestawu zmiennych, gdzie interesują go zarówno wartości zmiennych, jak i zależności między nimi. Przedmiot badania ma charakter jednostkowy. Do badania przystępuje się bez wstępnych hipotez, z zamiarem dokładnego zbadania złożonego zjawiska w jego rzeczywistym kontekście²⁹.

S. Nowak tak dokładnie analizuje metodę studium indywidualnych przypadków: „na etapie zbierania danych badacza powinno cechować otwarte, receptywne nastawienie. Dane powinny być obiektywne, pochodzące z wielu źródeł, o różnorodnym charakterze. Należy brać pod uwagę zarówno dane jakościowe, jak i ilościowe – dane z wywiadu, wyniki kwestionariuszy, testów projekcyjnych. Podchodząc do etapu analizy danych, badacz powinien przeprowadzić integrację danych wokół najbardziej istotnych tematów (np. sfery aktywności badanej osoby). Należy brać pod uwagę możliwość zmiany tematów, w miarę rozwoju badania. Wydaje się celowe wyróżnienie specyficznych problemów badawczych, możliwych do podjęcia. Jeżeli stwierdzi się odchylenie od normy pewnej funkcji psychicznej, studium przypadku podporządkowuje się procedurze badawczej, na którą składają się:

• dokładne sformułowanie obserwacji

• zbudowanie sprawdzalnego wyjaśnienia obserwacji

• sprawdzenie wydedukowanych z wyjaśnienia twierdzeń

Wybór danych będących przedmiotem wyjaśnienia zależy od celów naukowych i klinicznych oraz odnośnych informacji naukowych, jakimi dysponuje badacz (istniejące wystandaryzowane narzędzia pomiaru). Obserwacja wymaga danych kontrolowalnych, pozwalających na ustalenie jej znaczenia w stosunku do danych pochodzących z normalnej populacji. Budowa wyjaśnienia w studium przypadku może być rozumiana jako proces dopasowywania wzorców. Należy interpretować konkretne zmienne, stosując określone teorie lub podejścia. Postuluje się konstruowanie alternatywnych wyjaśnień faktów na podstawie dotychczasowej analizy. W zależności od celu dane wykorzystywane do analizy, to często zapis wywiadu anamnestycznego lub narracji biograficznej, porównywane z wynikami testów i metod projekcyjnych. Historia życia jest wartościowym elementem studium przypadku, jako, że na tle indywidualnej biografii można konstruować całościową jej interpretację”³⁰

1. Techniki i narzędzia badawcze wykorzystane w analizie

Metoda warunkuje i określa dobór odpowiednich technik badawczych.

Według A. Kamińskiego techniki badawcze „to przede wszystkim sposoby zbierania materiału oparte na starannie dobranych dyrektywach, weryfikowanych na badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu posiadających walory użyteczności między dyscyplinarnej”.³¹

Zdaniem M. Łobockiego techniki badawcze są „bliżej skonkretyzowanymi sposobami realizowania zamierzonych badań. Podporządkowane są one metodom badawczym pełniącym wobec nich służebną rolę”³²

Dla potrzeb prezentowanej pracy wybrano następujące techniki badawcze:

- obserwacja

- analiza dokumentów

- wywiad

Według Sztumskiego obserwacja to „celowe , ukierunkowane i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie badanego przedmiotu , procesu lub zjawiska. Obserwacja jest najbardziej elementarną metodą poznania”³³.

Z kolei Pilch przez „obserwację rozumie , że jest to czynność badawcza polegająca na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń zmysłowych”³⁴.
Istotą tej metody badawczej jest to , że badacz nie ingeruje w naturalny przebieg zjawisk , które chce zbadać.
Obserwacja jako metoda charakteryzuje się następującymi cechami :
- obiektywnością : zapewni obserwacji postępowanie polegające przede wszystkim na tym , że obserwator nie ujmuje faktów i zdarzeń pod kątem własnych oczekiwań, uprzedzeń czy nastawień emocjonalnych
- wiernością: jest to cecha polegająca na rejestrowaniu faktów wolnych od zniekształceń rzeczywistości

Obserwacja zdaniem Z. Skornego jest : „osobliwym sposobem postrzegania, gromadzenia i interpretowania poznawanych danych w naturalnym ich przebiegu i pozostających w bezpośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora. Dotyczy ona faktów, zdarzeń i zjawisk w ich naturalnym rozwoju, tj. nie wywiera wpływu na ich powstawanie i przebieg. Odbywa się w sposób celowy, planowy i selektywny oraz wymagający aktywnej postawy umysłu. Podstawowym przedmiotem obserwacji są:
warunki, w których aktualnie przebywają osoby obserwowane i z którymi pozostają najczęściej w kontakcie, sytuacje, w których uczestniczą w charakterze czynnych lub biernych ich członków, reakcje obserwowanych osób na nowe warunki i sytuacje łącznie ze wspomnianymi wyżej powiązaniami i zależnościami, w tym również ich treścią psychologiczną³⁵”.

Analiza - (gr. „analysis” - rozbiór), „myślowe lub fizyczne rozkładanie jakiejś całości na części składowe w celach poznawczych, tj. w celu poznania tych części i związków

między nami lub w celach praktycznych³⁶”

Według W. Zaczyńskego „dokumentem wtedy jest każda rzecz mogąca stanowić źródło informacji, na podstawie której można wydawać uzasadnione sądy o przedmiotach, ludziach i procesach”³⁷.

Zdaniem T. Pilcha analiza dokumentów „polega na uporządkowaniu i interpretacji zawartych w nich treści pod kątem problemu (celu) badawczego lub także hipotezy roboczej. Charakterystyczną jej cechą jest to, że dotyczy ona w dużej mierze nie tylko materiału otrzymanego w procesie zainicjowanych specjalnie badań, lecz także w wyniku działań nie związanych bezpośrednio z podejmowanym procesem badawczym”³⁸.

Według M. Łobockiego „przez analizę dokumentów, czyli wytworów działania, rozumie się technikę badawczą, polegającą na opisie i interpretacji konkretnych dokonań w procesie uczenia się, pracy produkcyjnej, zabawy lub innego rodzaju działalności, zakończonych bardziej lub mniej gotowym produktem”³⁹.

Technika ta służy do gromadzenia wstępnych danych opisowych, a także ilościowych informacji o badanej sytuacji czy zjawisku. Jest również techniką poznawania biografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach. Technika ta służy również do obiektywnego, systematycznego i ilościowego opisu jawnej treści przekazów informacyjnych. Badanie i analiza dokumentów jako technika gromadzenia wiedzy należy do najstarszych procedur badawczych.

Zdaniem W. Okonia wywiad to „ukierunkowana rozmowa, której celem jest zbieranie informacji od dobranych odpowiednio osób”.⁴⁰

T. Pilch definiuje wywiad , jako „rozmowę badanego z respondentem według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz”⁴¹

M. Łobocki uważa, iż „rozmowa i wywiad są metodami złożonymi, wymagającymi oprócz stawiania pytań również dłuższego zaangażowania i subtelnego niekiedy podejścia do osób badanych”⁴². Rozróżnia on wiele rodzajów wywiadu. W niniejszej pracy będzie zastosowany wywiad z rodzicami. -Celem jego jest zebranie od opiekunów dziecka pełnych i możliwie dokładnych danych dotyczących jego rozwoju psychomotorycznego.
Dane wywiadu z rodzicami dotyczą:

biologicznych warunków rozwoju dziecka w okresie płodowym, okołoporodowym oraz wczesnego dzieciństwa, zawiera informacje o ewentualnych obciążeniach dziedzicznych, o przebiegu ciąży porodu (często na podstawie książeczki zdrowia dziecka), urazów czy chorób wczesnego dzieciństwa, a także informacje pozwalające na określenie aktualnego stanu zdrowia dziecka, społecznych warunków rozwoju dziecka z uwzględnieniem wpływu najbliższego otoczenia rodzinnego jak i środowiska poza domem (żłobka, przedszkola, szkoły), przebiegu rozwoju psychoruchowego dziecka w kolejnych okresach jego życia ze szczególnym uwzględnieniem ewentualnych przejawów zaburzeń ( np. nerwicowych), należy starać się uchwycić związek pomiędzy przejawianymi przez dziecko zaburzeniami a czynnikami biologicznymi lub społecznymi działającymi od najwcześniejszych okresów jego życia do chwili badania, przebiegu pracy szkolnej dziecka, jego postępów w nauce i ewentualnych trudności związanych z przystosowaniem się do wymagań szkoły i opanowaniem materiału szkolnego, (a także stosunku opiekunów do osiągnięć szkolnych dziecka), aktualnego zachowania dziecka na terenie domu, stosunków emocjonalnych w środowisku rodzinnym i pozarodzinnym, stosunków społecznych z rówieśnikami, metod wychowawczych i postępowania z dzieckiem⁴³.

Narzędzie badawcze według J. Sztumskiego to „przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badawczej. Narzędzia to przedmioty za pomocą, których zdobywa się informacje”⁴⁴. W niniejszej pracy wykorzystano następujące narzędzia badawcze: arkusz obserwacji dziecka, kwestionariusz wywiadu, test rysunku rodziny oraz przeanalizowano takie dokumenty: opinię poradni psychologiczno- pedagogicznej, wynik badania neurologicznego, książeczkę zdrowia dziecka oraz prace plastyczne dziecka.

Rozdział III

Studium przypadku dziecka sześcioletniego nadpobudliwego

psychoruchowo

1. Identyfikacja problemu

• Istota problemu badawczego

Wybrałam dziecko z problemem nadpobudliwości psychoruchowej.
Jest to sześcioletni chłopiec, który uczęszcza do przedszkola czwarty rok. Jest moim sąsiadem, więc mam z Antosiem stały kontakt. Obserwując zachowanie tego chłopca na co dzień, łatwo można stwierdzić u niego symptomy nadpobudliwości psychoruchowej.  Wybierając Antosia do swoich badań wiedziałam , że wiąże się z tym dzieckiem bardzo ciekawa historia. Nie wiele osób mogłoby przypuszczać, że ten 6-letni chłopiec może być już tak dotknięty nieszczęśliwymi doświadczeniami losowymi. Mowa tu o tym, że chłopiec posiada wadę słuchu i jest aparatowany. Dobrze poznałam
Antosia, jego rodzinę, warunki w jakich się chłopiec wychowuje , co uważam za ogromną zaletę tych badań.

      Po przeprowadzonym wywiadzie i wnikliwej obserwacji zrozumiałam, jak ogromną zaletę dla nauczycieli ma dokładne poznanie wychowanka. Pozwoliło mi to o wiele łatwiej odnieść się do jego problemów w nauce i zachowaniu. Mogłam mu udzielić trafniejszej pomocy dydaktycznej i wychowawczej w przedszkolu ponieważ do tej pory był to ten chłopiec, który przeszkadzał na zajęciach i rozpraszał inne dzieci w sali– prawie jak intruz.
Po dokładnie przeprowadzonym wywiadzie z wychowawcą Antosia oraz jego rodzicami i obserwacji chłopca, zrozumiałam, że każdy nauczyciel - wychowawca powinien w ten sposób poznać, jeśli nie wszystkich wychowanków, to przynajmniej tych – z problemami wychowawczo – dydaktycznymi. W ten sposób ułatwi dziecku start w szkole, a sobie pracę na zajęciach. Dzięki lepszemu zrozumieniu dziecka nauczyciel będzie mógł w swej pracy dobrać odpowiednie metody nauczania i wychowania. A przecież o to właśnie nauczycielom chodzi: lepiej poznać i zrozumieć dziecko, jego potrzeby i zainteresowania, ale też problemy wraz z genezą ich powstania.

• Problem dziecka

Antoś jest bardzo ruchliwy, nie potrafi dłużej zająć się daną czynnością, ani spokojnie usiedzieć. Szybko się nudzi, nie potrafi skoncentrować uwagi. Na wszystko reaguje błyskawicznie, nie zastanawiając się nad konsekwencjami. Swym zachowaniem zagraża niekiedy sobie i innym. Zdarza się dość często, że przez nieuwagę coś zniszczy, popchnie, stłucze. Lubi być w centrum zainteresowań wśród rówieśników, stąd wyraża się czasami niestosownie. Jednak będąc upominany zawsze przeprasza. Łatwo wybucha złością lub płaczem. Uważa, że wszyscy się na niego uwzięli i nikt go nie lubi. Często zdarza się, że wycofuje się z zabawy i obraża się. Natomiast, jeśli jest chwalony, bardzo się z tego cieszy i ciągle chce, aby mu potwierdzać, że wygrał. Jednak nie często bywa najlepszy, gdyż każde powierzone mu zadanie wykonuje z pośpiechem, nieestetycznie, niedokładnie. Niektóre nawet pozostawia niedokończone. Na zajęciach, z reguły, nie uważa i wskutek tego często jest nieprzygotowany. Jeśli natomiast coś wie i chce odpowiadać zgłasza się, wychodząc z ławki, często zanim zostanie poproszony do odpowiedzi nie czekając głośno krzyczy i jej udziela. Na jego ławce panuje wielki bałagan. Jest chaotyczny i niezdyscyplinowany. Chętnie wykonuje wszystkie polecenia, które umożliwiają mu poruszanie się; przynosi pomoce, załatwia różne sprawy poza salą zajęć. Wymaga ciągłej kontroli i uwagi ze strony nauczyciela, ponieważ nie kontrolowany przestaje pracować. Można o nim powiedzieć, że jest bardzo inteligentny, zdolny. Jego nadaktywność stwarza w sali atmosferę dynamiczną.. Antoś jest chłopcem lubianym przez rówieśników, nie zmienia tego też fakt, że chłopiec jest aparatowany. Widać to również podczas codziennych zabaw z rówieśnikami na placu zabaw i po zajęciach przedszkolnych. W każdej chwili widać, że chłopiec potrzebuje ruchu i przestrzeni wokół siebie. Nadpobudliwość chłopca nie wynika jednak z powodu wady słuchu ponieważ chłopiec w pełni funkcjonuje tak jak inne dzieci w jego wieku bez najmniejszych przeszkód w komunikacji.

2. Geneza i dynamika zjawiska

• Historia życia dziecka

Antoś był dzieckiem długo wyczekiwanym przez rodziców. Rodzice pobrali się trzy lata przed urodzeniem się chłopca. Kiedy wreszcie rodzice dowiedzieli się, że będą mieli dziecko bardzo się cieszyli, a mama szczególnie dbała o swoje zdrowie. Ciąża przebiegała prawidłowo. Rodzice żyli w ustabilizowanej sytuacji materialnej i mieszkaniowej. Antoś urodził się we właściwym terminie. Urodzony chłopiec otrzymał 10 punktów w skali Apgar. Ważył 3250 gram, a długość ciała wynosiła 55 cm.. Rodzice mieli wtedy po 28 lat. Ojciec odwiedzał matkę w szpitalu, a narodziny syna przyjął z wielkim entuzjazmem. Matka i dziecko czuli się dobrze, więc opuścili szpital w odpowiednim czasie. W szpitalu wszystkie badania chłopca wyszły poprawnie. Wtedy chłopiec prawidłowo się rozwijał i był spokojnym niemowlakiem. Rodzice mieszkali w trzypokojowym mieszkaniu na obrzeżach Warszawy.
      W domu dziecko miało przy sobie obydwoje rodziców. Mama opiekowała się chłopcem, a tata pracował. W tym czasie chłopiec był rozpieszczany przez rodziców. Ojciec kochał go bezgranicznie. Kiedy Antoś miał rok i dwa miesiące, zaczął chorować, trwał wtedy sezon zimowych chorób, dlatego łapał infekcje jedna za drugą. Skończyło się tym, że chłopiec zachorował na przewlekłe zapalenie ucha środkowego co wynikało z powikłań z poprzednich niedoleczanych przeziębień. Antoś wysoko gorączkował i był płaczliwy, jednak późno został zdiagnozowany. Rodzice zbyt długo zwlekali z kolejną wizytą u lekarza myśląc, że to kolejna infekcja i, że będą w stanie poradzić sobie sami z objawami przeziębienia. Jednak zbyt długo trwająca gorączka oraz wysięk z ucha skłoniło rodziców na kolejną wizytę u lekarza. Wtedy rodzinę chłopca spotkała ogromna tragedia – w skutek tej choroby chłopiec trafił do szpitala. Antoś nie rozumiał całej sytuacji dlaczego tam trafił, był zbyt mały, ale przeżywał zmianę miejsca pobytu, do tego był bardzo osłabiony. Choroba chłopca była na tyle rozwinięta, że doszło do nieodwracalnych zmian w uchu prawym wskutek czego doszło do wady słuchu w stopniu głębokim. Powstała u chłopca wada słuchu miała typ przewodzeniowy, ponieważ zmiany chorobowe powstały w uchu środkowym. Matka ogromnie przeżyła tą tragedię. Przez dłuższy czas żyła w ogromnym napięciu psychicznym. Chłopiec słyszał jeszcze swoim lewym uchem jednak rodzice zdecydowali się na aparatowanie chłopca i podejmowali próby odzyskania słyszenia w prawym uchu Antka. Mimo, że Antek jeszcze słyszał na drugie ucho, to dla rodziców był to ogromny szok. Chcąc mu wynagrodzić jego cierpienie bardzo rozpieszczali chłopca, spełniali wszystkie jego zachcianki i kaprysy, prześcigali się w kupowaniu prezentów i spełnianiu wszystkich życzeń malucha. Już w tym czasie można było zaobserwować, iż chłopiec jest nad wyraz ruchliwy, żywy, chwili nie usiedzi w miejscu. Na drobne formy sprzeciwu bliskich reaguje płaczem, obraża się lub staje się agresywny.

Dziś chłopiec rzadko korzysta ze swojego aparatu słuchowego. Nie lubi z niego korzystać, zdecydowanie woli wykorzystywać słyszenie w lewym uchu. Nie korzystanie z aparatu, nie powoduje u chłopca żadnych kłopotów w komunikowaniu się i funkcjonowaniu w społeczeństwie, chłopiec świetnie sobie radzi , a rodzice pogodzili się z faktem, że chłopiec nie słyszy na jedno ucho. Rodzice wspólnie twierdzą, że najgorszy był moment oswojenia się z obecną sytuacją.

Po wszystkich chorobach, pobycie w szpitalu i w czasie leczenia chłopca, matka bardzo troskliwie się nim opiekowała. Później Antoś chorował już tylko sporadycznie, przeszedł też inne choroby wieku dziecięcego, ale przebiegały one już o wiele delikatniej. Chłopiec zaczął chodzić w jedenastym miesiącu życia, a mówić w okresie około drugiego roku życia. Wada słuchu u chłopca powstała w okresie prelingwalnym, czyli jeszcze przed ukształtowaniem się mowy, jednak nie miała ona znacznego wpływu na ukształtowanie się mowy ponieważ chłopiec doskonale słyszał drugim uchem.

Kolejne duże zmiany zaszły w życiu Antosia, gdy jego mama spodziewała się drugiego dziecka. Chłopiec bał się, że mama przestanie go kochać, ale po konstruktywnej rozmowie i po sposobie zachowania się mamy, chłopiec przestał czuć się zagrożony.
Antek emocjonalnie przeżywał sytuacje, gdy mama leżała w szpitalu. Stawał się jeszcze bardziej pobudzony, nieposłuszny, nie chciał iść spać, zrywał się w nocy, bez większego powodu wpadał w złość, wtedy krzyczał, piszczał i domagał się powrotu mamy do domu. Kiedy urodził się brat i Antek poszedł odwiedzić go w szpitalu, nie był nim zachwycony. Cały czas przytulał się do mamy, pytał czy go kocha. Sytuacja się unormowała, gdy mama z małym wróciła do domu. Zapraszała chłopca do pomocy, angażowała go do drobnych prac, często go chwaliła i ciągle mu przypominała, że bardzo go kocha. Teraz Antek kocha swojego małego braciszka, który ma dwa latka, mimo, że często mu dokucza, zbije go czy ugryzie. Bardzo często ze wszystkimi wokół dzieli się wiadomościami o braciszku. Młodszy chłopiec też wydaje się nadpobudliwy psychoruchowo. Według matki sprawia jeszcze więcej kłopotu, niż Antoś, gdy był w tym wieku.

Dziećmi nadal głównie opiekuje się matka, gdyż ojciec dużo pracuje. Matka jest troskliwa i opiekuńcza, jednak mówi, że często karze chłopca za jego przewinienia, ale szybko zmienia zdanie, co chłopiec z pełną świadomością wykorzystuje. Na wymierzoną karę reaguje krzykiem, piskiem, rzuca się na podłogę, kopie meble lub używa wyzwisk w stosunku do matki. Brakuje konsekwencji w postępowaniu matki, w stosunku do dziecka. Chłopiec nie ma żadnych obowiązków, nawet takich dotyczących samoobsługi. Nie sprząta zabawek po skończonej zabawie, ani swoich ubrań.

Antoś jest dziś zdrowym, uśmiechniętym, pogodnym i bardzo „żywym” chłopcem. Chętnie bawi się z dziećmi, najbardziej lubi jeździć na rowerze, grać w piłkę i pomagać dziadkom w pracach gospodarczych na podwórku. Bardzo lubi oglądać bajki w telewizji oraz chętnie słucha bajek czytanych przez mamę(nie pójdzie spać, dopóki mama nie przeczyta bajki i się z nim nie położy do łóżka). Jest serdeczny w kontaktach z innymi, uczynny, życzliwy, a przez to bardzo lubiany przez rówieśników. Wada słuchu w niczym mu nie przeszkadza, ponieważ w zdecydowanej większości wykorzystuje słuch w zdrowym uchu, dlatego rodzice już nie starają się zmuszać syna do użytkowania z aparatu. Chłopiec często organizuje zabawy, ma zdolności przywódcze. Zdarza mu się często wchodzić w konflikty z rówieśnikami wtedy dochodzi do utarczek słownych i do rękoczynów. Nie zauważa się u niego przejawów egoizmu. Antoś bardzo lubi chodzić do przedszkola. Chłopiec jest bardzo lubiany przez wszystkich pracowników przedszkola mimo tego, że sprawia wiele kłopotów i przysparza wiele zmartwień nawet wychowawcom przedszkola. Na uwagi dotyczące zachowania reaguje spuszczeniem głowy, smutną miną, chwilowym wyciszeniem, ale zdarza się też, że się obraża.

Opis rysunku rodziny dziecka:

Analizując rysunek rodziny można wywnioskować, że Antoś w rodzinie czuje się dobrze, jest mocno emocjonalnie związany z rodzicami, zwłaszcza matką. Kocha swojego brata, umieścił, go bardzo blisko siebie. Tata na rysunku znajduje się nieco z boku od pozostałych członków rodziny. Nad Antosiem ,małym Kubą i mamą rozpościera się piękna kolorowa tęcza. Rysunek rozpoczął rysować od ojca. Członkowie rodziny mają wszystkie części ciała ich ręce wzniesione są do góry. Różnią się między sobą wzrostem. Całość uzupełniona jest przelatującymi ptakami. U góry dziecko narysowało błękitne chmury i słońce. Praca chłopca jest bardzo kolorowa, emanuje z niej ciepło.

Antek zdaje sobie sprawę z tego, że jest niegrzeczny, ma wyrzuty sumienia, często obiecuje poprawę, ale nie potrafi nad tym zapanować.

3. Znaczenie problemu

• Problem na tle literatury przedmiotu

Nadpobudliwość psychoruchowa to zespół cech zachowania, który dotyczy czynności psychicznych i motorycznych. Przejawia się w postaci wzmożonego pobudzenia ruchowego, w nadmiernej reaktywności emocjonalnej oraz w specyficznych zaburzeniach funkcji poznawczych, głównie w postaci zaburzeń uwagi. Najbardziej widocznym, uciążliwym dla otoczenia objawem nadpobudliwości jest nadmierna ruchliwość. Wyraża się ona w stałym niepokoju ruchowym dziecka - w ciągłym kręceniu się, bieganiu, podskakiwaniu , w zmianach pozycji, w niemożności zachowania spokoju itp. W zabawach dzieci nadpobudliwych przeważa element ruchowy. Dzieci te wolą gonitwy, zawody, siłowania, odgrywania scen z filmów pełnych ruchu, walk i strzałów niż zabawy wymagające spokoju lub ograniczające ruch dziecka poprzez zasady i reguły. W takich sytuacjach dzieci nadpobudliwe przeszkadzają swoim partnerom, odrywają się od zabawy, nie uważają kręcą się, a często wspólną zabawę porzucają. Ich nadruchliwość przejawia się również w ciągłym szeregu drobnych ruchów, jak manipulowanie przedmiotami, poprawianie garderoby, szarpanie włosów, czasem ogryzanie paznokci, kołnierzyków, czy chusteczek do nosa oraz wykonywanie innych ruchów zbędnych w danej chwili, wszystko to obserwujemy często wtedy, gdy dziecko nadpobudliwe jest bezczynne lub zmuszone do spokojnego siedzenia np. w czasie słuchania opowiadania, oglądania telewizji itp.
Wzmożone reakcje ruchowe dziecka nadpobudliwego są często następstwem jego nadmiernej pobudliwości emocjonalnej. Reakcje emocjonalne są niewspółmiernie silne w porównaniu z wywołującymi je bodźcami, gwałtowne, zmienne. Wzmożona nadpobudliwość emocjonalna przejawia się w postaci wybuchów złości, impulsywnego działania, łatwego obrażania się, czasem płaczliwości, lękliwości. Reakcjom tym towarzyszy jednocześnie nasilona aktywność ruchowa. Wielu badaczy opisując zachowanie dzieci nadpobudliwych podkreśla ich wzmożoną wybuchowość, skłonność do bijatyk, dokuczliwość, niezdyscyplinowanie wobec dorosłych, niechęć do podporządkowania się kolegom. Dzieci te są niewytrwałe w zabawie i w pracy, wykazują skłonność do zniecierpliwienia, nie znoszą oczekiwania. Jednocześnie zwraca się uwagę na zmienność (labilność) nastrojów. Reakcje uczuciowe tych dzieci wskazują na pewną niedojrzałość emocjonalną, i odpowiadają często reakcjom dzieci znacznie młodszych. Infantylizm uczuciowy przejawia się również w postaci stawiania oporu często niespodziewanego i niezrozumiałego przy jednocześnie dużej sugestywności, a więc łatwości bezkrytycznego ulegania różnym wpływom. Nie zrównoważenie emocjonalne i niedojrzałość uczuciowa powodują, że dzieci nadpobudliwe są mało odporne na sytuacje trudne, łatwo zniechęcają się, tracą zapał, zaczynają działać w sposób niezorganizowany, porzucają rozpoczęte zadania. Obserwuje się u nich wahania mobilizacji i koncentracji w pracy - często, więc nazywa się je dziećmi niestałymi. Wszystkie te objawy wzmożonej emocjonalności dzieci nadpobudliwych stają się przyczyną częstych konfliktów z otoczeniem. Nadpobudliwość przejawia się również w działalności umysłowej. W tym zakresie obserwuje się tzw. wzmożony odruch orientacyjny. Manifestuje się on kierowaniem przez dziecko uwagi na każdy niemal bodziec płynący z otoczenia. Ten brak selektywności, wybiórczości w kierowaniu uwagą oraz trudność w koncentrowaniu jej na określonym przedmiocie lub czynności wykonywanej w danej chwili są charakterystyczne dla dzieci nadpobudliwych. Następstwem tego rodzaju zaburzeń uwagi są często: zapominanie, roztargnienie, chaotyczność itp. Nowa sytuacja angażuje zainteresowanie dziecka odrywając je od dotychczasowego działania, które zostawia ono niedokończone lub wykonuje - byle zbyć. Skupienie się na zadaniu, wytrwanie przy nim aż do końca wymaga tak dużego wysiłku, że bardzo szybko dochodzi u dzieci nadpobudliwych do zmęczenia. Nie pozostaje to bez wpływu na jakość pracy. Dlatego te dzieci mimo dobrej sprawności intelektualnej mają w szkole słabe wyniki w nauce. Dzieci nadpobudliwe mają trudności w wykonywaniu zadań wymagających planowania i syntetyzowania w myśleniu, jak również w wykonywaniu czynności angażujących funkcje wzrokowo - ruchowe. Spowodowane jest to częściowo brakiem wytrwałości, jest otoczony opieką i kochany, lecz atmosfera w domu jest niespokojna. Od najwcześniejszych lat życia dziecka występują dwie tendencje: jedna realizowana przez ojca, to pozostawienie dziecku całkowitej swobody, druga - to uzyskiwanie posłuszeństwa, spokoju przez matkę, która bywa nerwowa, impulsywna. Wychowanie jest niekonsekwentne - wymagania, jak i uprawnienia dziecka zmieniają się w zależności od nastroju, samopoczucia matki czy sytuacji zewnętrznej. Stosunek uczuciowy do dziecka jest nierówny, przejawia się w gwałtownych reakcjach uczuciowych - wielkiej miłości to znów pewnego chłodu. Brak też równowagi w karaniu i nagradzaniu. Myślę, że powodowało to rozszerzanie się zakresu objawów nadpobudliwości.

4. Prognoza

• Negatywna
  1. Brak odpowiedniego rozpoznania przyczyn
  2. Brak współpracy z rodzicami
  3. Brak indywidualnego podejścia do Antosia w obszarze działań dydaktyczno- wychowawczych

Okoliczności te mogą spowodować pogłębienie się problemu.

• Pozytywna
  1. Ustalenie przyczyn
  2. Indywidualizacja programu zajęć zintegrowanych
  3. Odpowiednie zaplanowanie zajęć w ciągu dnia
  4. Stosowanie wzmocnień pozytywnych w domu i przedszkolu
  5. Stosowanie konsekwentnych wymagań

Wszystko to winno sprawić, że dziecko będzie sprawniej funkcjonował w środowisku rodzinnym, rówieśniczym, przedszkolnym, a później szkolnym, a problem nie będzie narastał. Podniesie to również poziom samooceny chłopca.

5. Propozycje rozwiązania

Cele:

doprowadzić do tego, że:

• dziecko zacznie systematycznie pracować nad techniką panowania nad emocjami,

• dziecko uwierzy we własne możliwości w procesie nauczania i uczenia się,

• nie będą pogłębiać się trudności w nauce wynikające z nadpobudliwości dziecka,

• nastąpi zmiana nastawienia nauczycieli do ucznia i jego problemów.

Obserwując Antka można stwierdzić, że nadpobudliwość przejawia się przede wszystkim w sferze ruchowej w postaci ogólnej nadmiernej ruchliwości, a także w formie aktywności zawężonej do ruchów drobnych w obrębie całego ciała. W sferze emocjonalnej zauważa się wzmożoną reakcję w postaci impulsywnego działania i wybuchowości. W zakresie funkcji poznawczych występują trudności w koncentracji uwagi, które mają wpływ na nie kończenie podjętych zadań, wykonywanie często prac niestarannie, pobieżnie.

Praca z tym chłopcem nadpobudliwym powinna mieć na celu zmniejszenie nie ukierunkowanych wyładowań ruchowych, zbędnych odruchów i mimowolnych reakcji oraz wyeliminowanie uwagi mimowolnej i nietrwałości zainteresowań. W ćwiczeniach powinno się przechodzić od prac łatwych i krótkotrwałych do coraz trudniejszych.

Ogólne zasady postępowania z Antkiem w przedszkolu:

• Wykorzystywanie zasobów energii dziecka w pracach na rzecz grupy przedszkolnej;

• Skłanianie do uczestnictwa w zorganizowanych zajęciach ruchowych, takich jak: zajęcia rytmiczno- ruchowe, wycieczki czy ćwiczenia gimnastyczne;

• Wzmożona kontrola działań ze strony nauczyciela, częste podchodzenie i sprawdzanie, czy dziecko pracuje, czy wie, co ma robić;

• Przeznaczenie dla chłopca miejsca w pierwszej ławce, jak najbliżej nauczyciela lub w tylnej części sali, aby nie skupiało na sobie uwagi innych i swoim kręceniem nie przeszkadzało w prowadzeniu zajęć;

• Jego sąsiad z ławki powinien być osobą spokojną i zrównoważoną;

• Dostosowanie zadań powierzonych dziecku do jego aktualnych możliwości, tak, by mogło im sprostać, gdyż porażki działają na nie destrukcyjnie;

• Dzielenie pracy powierzanej dziecku na małe odcinki i racjonalne, w miarę możliwości częste wprowadzanie przerw na odpoczynek (np. zabawy ruchowe) oraz wykorzystywanie dziecka przy każdej okazji do ruchu (pomoc w rozdaniu pomocy do zajęć, pełnienie roli dyżurnego w różnych kącikach zainteresowań, przyniesienie czegoś);

• Nie „wyrywanie” do odpowiedzi, lecz przygotowanie dziecka do niej przez naprowadzenie na określony temat;

• Nie hamowanie nadmiernej aktywności dziecka, lecz stałe, dyskretne ukierunkowywanie jej na właściwy cel;

• Cel, do którego prowadzić ma działanie dziecka nie może być zbyt odległy, odroczony w czasie;

• Częste przypominanie o zobowiązaniach i to w atmosferze pozbawionej napięć, złości, wymówek i kar;

• Skłanianie dziecka do finalizowania rozpoczętych działań, w tym także dyskretna pomoc pozwalająca na osiągnięcie celu;

• Unikanie nadmiernej krytyki, pokpiwania i żartowania z dziecka;

• Dostrzeganie tych rzadkich chwil, kiedy dziecko spokojnie pracuje i zachęcanie go do dalszego wysiłku; nie należy się bać, że się go rozproszy, pochwała doda mu sił, zachęci do spokojnego siedzenia i skupienia się na zadaniach;

• Zapewnienie spokojnego zajęcia w czasie przerw między zajęciami, nie dopuszczanie do zbyt żywiołowych i chaotycznych zabaw;

• W sytuacjach konfliktowych odraczanie rozwiązania problemu do chwili wyciszenia i wygaśnięcia emocji;

• Omawianie z dzieckiem zaistniałych sytuacji ze wskazaniem na właściwe postępowanie; skłanianie do refleksji i krytycznej oceny własnego zachowania;

• Stosowanie jasnego i zrozumiałego dla dziecka systemu reguł rządzących życiem grupy przedszkolnej;

• Okazywanie zrozumienia, że trudności są niezależne od woli dziecka i jego rodziców;

• W przypadku szczególnie nasilonych objawów nadpobudliwości psychoruchowej- taktowne zasugerowanie rodzicom, aby skontaktowali się z psychologiem.

Zadania naprawcze dla rodziny:

• Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo powinno mieć zapewnioną w domu atmosferę spokoju i akceptacji.

• Należy być konsekwentnym w ustalaniu reguł, obowiązków i sposobów karania.

• Jasiowi należy stwarzać poczucie bezpieczeństwa, dać mu do zrozumienia, że jest kochane, ale równocześnie być wobec niego konsekwentnym i wymagającym.

• Wymagania wobec chłopca powinny być jasne i klarowne, aby znał swoje obowiązki i wiedział jak powinno się zachować w danej sytuacji.

• Obowiązki domowe powinny być dostosowane do jego możliwości. Przejawy chaosu eliminuje się, a dobre wykonanie zadania chwali się, docenia się trud włożony w pracę nawet gdy efektem jest dzieło mało dokładne.

• Dzienny rozkład zajęć powinien być uporządkowany. Jasno i wyraźnie powinien określać godzinę wstawania, posiłków, oglądania telewizji, zabawy, prac z książką itp.

• Należy ograniczyć czas oglądania telewizji, a przede wszystkim wyeliminować programy o treści agresywnej z dużym ładunkiem emocji i szybką akcją.

• Dziecku powinno się wyznaczyć osobny pokój lub część pokoju, jako jego własny teren i miejsce do jego zajęć, przed którym znajduje się czysta ściana bez dodatkowych elementów czy dekoracji.

• Podczas zajęć związanych z nauką należy wyeliminować wszystkie dodatkowe bodźce, które mogą go rozproszyć, np. wyłącza się radio, chowa zbędne przedmioty z biurka.

• Opiekunowie powinni odnosić się do dziecka z wyrozumiałością i cierpliwością, ponieważ jego zachowanie nie wynika ze złości, ale z nieumiejętności kontrolowania swego zachowania.

• W sytuacji konfliktowej nie należy zostawiać dziecka zbyt długo w napięciu emocjonalnym, np. odsyłać go do swojego pokoju, odraczać karę do przyjścia rodzica. Rozwiązanie konfliktu powinno nastąpić zaraz po jego zaistnieniu.

• Rodzice powinni codziennie poświęcać trochę czasu na rozmowę i wspólną zabawę z dzieckiem.

• Proponowane zabawy w chwilach wolnych to: lepienie, wycinanie, malowanie, układanie klocków.

• Liczbę dzieci biorących udział w zabawie należy ograniczyć do jednego lub dwóch ze względu na duże rozproszenie i pobudliwość.

• Dom jest najlepszym miejscem do zabawy, ponieważ można w nim najlepiej obserwować dziecko i interweniować w każdej chwili.

6. Wdrażanie oddziaływań

W związku z dotychczasowym zachowaniem się Antka oraz trudnościami w nauce podjęto oddziaływania zmierzające do zaspokojenia jego potrzeby ruchu i wykorzystywania jego aktywności w sposób pozytywny. Chłopiec miał powierzone dodatkowe zadania w sali:

• przygotowywanie pomocy do zajęć,

• częstsze pełnienie dyżurów,

• pomoc w zawieszaniu gazetek ściennych i ozdabianiu sali,

• wycieranie tablicy,

• przynoszenie kredy,

• podlewanie kwiatów.

Chłopiec jest zachęcany i włączany do przygotowania inscenizacji na różnorodne uroczystości przedszkolne i grupowe. Aktywność taka pozwoliła mu na właściwe współdziałanie z rówieśnikami. Jest chwalony za dobrze wykonaną pracę. Coraz częściej brał aktywny udział w zabawach z kolegami, zachowywał się poprawnie, nie wybuchał złością, ani nie przejawiał agresji.

7. Efekty oddziaływań

Wspólne działania wychowawcy, ucznia, rodziców przynoszą już oczekiwane rezultaty. Udało się w dużym stopniu złagodzić zaburzenia w zachowaniu chłopca. Antek coraz mniej przeszkadza na zajęciach, , nie bawi się przedmiotami, klockami, zabawkami ale coraz uważniej słucha tego, co mówi nauczyciel. Widać zainteresowanie tematem zajęć. Dokładnie i bez pośpiechu wykonuje i kończy rozpoczęte zadania. Chłopiec zaczął lepiej radzić sobie w nauce, dłużej skupiał uwagę. Chętnie współdziała w zabawie z kolegami z grupy. Nawiązuje coraz lepsze kontakty z rówieśnikami pozbawione agresji słownej i rękoczynów choć nadal takie się zdarzają.

Największym sukcesem wspólnej pracy jest to, że Antkowi udział w różnych zajęciach sprawia ogromną radość. Potrafi się cieszyć ze swoich sukcesów, nie zniechęca się do pracy. Podejmuje coraz to trudniejsze zadania do wykonania.

Jako przyszły nauczyciel i wychowawca zdaję sobie sprawę z tego, że to dopiero początek ciężkiej i wieloletniej pracy nad kształtowaniem i rozwojem właściwej osobowości chłopca. Wierzę jednak, że najbliższe miesiące pozwolą osiągnąć kolejne cele, a te z kolei wpłyną pozytywnie na rozwój psychofizyczny dziecka.

Rozdział IV

Program pracy z dzieckiem z nadpobudliwością psychoruchową

Program ten jest skierowany do dziecka z nadpobudliwością psychoruchową. Chłopiec ma zaburzenia procesów myślowych, spowodowane nadpobudliwością. Ma problemy z analizą i syntezą wzrokową oraz z umiejętnością skupieniem uwagi i przestrzeganiem przyjętych norm i zasad działania i postępowania.

Do przedszkola uczęszcza cztery lata. Po badaniach w poradni psychologiczno- pedagogicznej zalecono:

- stymulowanie ogólnego rozwoju w e wszystkich sferach poznawczych,

- pozytywnie wzmacniać wszelkie przejawy pożądanych zachowań,

- wydawać polecenia w krótkiej formie, utrzymując kontakt wzrokowy.

Cele ogólne działania terapeutyczno-edukacyjnego:

• Maksymalne rozwijanie analizatora wzroku, słuchu i dotyku

• Rozwój umiejętności liczenia, klasyfikowania.

• Rozwijanie sprawności manualnej, posługiwania się nożyczkami.

• Wydłużanie czasu skupienia uwagi, motywowanie do pracy.

• Pomoc w rozładowaniu potrzeby ruchu.

• Uczenie nawyków, przestrzeganie norm i zasad.

• Eliminowanie napięcia emocjonalnego, stanów lękowych

Metody i formy pracy:

Metody oparte na słowie: rozmowa, opowiadanie, opis, praca z książką

Metody oparte na obserwacji: pokaz

Metody oparte na działaniu praktycznym

Formy pracy: nauczanie zbiorowe, nauczanie indywidualne, wycieczka, zadania domowe

Organizacja terapii indywidualnej

Zadaniem terapii indywidualnej jest wpływanie na wszechstronny rozwój dziecka, ćwiczenia prowadzone są na podstawie znanego materiału językowego, z zachowaniem stopniowania trudności, w formach interesujących dziecko, częste chwalenie za najmniejsze osiągnięcia, jak najczęstsze powtarzanie omówionego materiału. Wydawanie prostych poleceń, krótkich informacji. Zachowanie stałości otoczenia. Wzmacnianie dobrych zachowań.

Treści i problematyka zajęć

Treść i problematyka zajęć wynikają z Podstawy Programowej Wychowania Przedszkolnego, dotyczą dziecka, jego rodziny, środowiska bliższego i dalszego.

PROGRAM TERAPEUTYCZNO-EDUKACYJNY

Cel ogólny	Cele operacyjne	Zadania i rodzaje ćwiczeń	Ewaluacja
Ćwiczenia koncentracji uwagi i pamięci Ćwiczenia ruchowe Eliminacje lęków Ćwiczenia sprawności manualnej Ćwiczenia grafomotoryczne - nauka pisania Kształtowanie myślenia Ćwiczenia koordynacji wzrokowo – ruchowej Kształtowanie skojarzeń intermodalnych Ćwiczenia percepcji wzrokowej Ćwiczenia funkcji zaangażowanych w procesie czytania w okresie wstępnym nauki Ćwiczenia percepcji słuchowej Kształtowanie odporności emocjonalnej i wdrażanie do racjonalnego zachowania się w sytuacjach pełnych napięć Rozwijanie operacyjnego rozumowania Edukacja matematyczna - wstępna (na podstawie prof. E Gruszczyk – Kolczyńskiej)	Dziecko wydłuża czas koncentracji uwagi podczas zajęć Znajduje różnice na obrazkach Zapamiętuje układy Dziecko potrafi przyjąć prawidłową postawę ciała podczas ćwiczeń Adekwatnie reaguje na polecenia nauczyciela Dziecko rozładowuje potrzebę ruchu w akceptowanej formie Dziecko sprawnie posługuje się klockami, elementami układanek, Dziecko poprawnie posługuje się nożyczkami Dziecko wydziera wg wzoru, nakleja elementy Potrafi wg instrukcji wykonać papierową łamankę Potrafi posługiwać się pędzlem, stemplami, kredką. Działa wg poleceń nauczyciela Obrysowuje szablony, kopiuje kontury Rysując szlaczki mieści się w liniaturze Chętnie rysuje na dowolny temat Potrafi ułożyć historyjkę obrazkową złożoną z min. 3 obrazków Poprawnie wskazuje właściwości przedmiotów Potrafi posortować elementy wg koloru i wielkości Dziecko potrafi wyklaskać sylaby swojego imienia. Naśladuje stukaniem odgłosy przyrody Angażując wszystkie zmysły dobierze prawidłowo określony przedmiot Zna zasady gry w domino Ułoży obrazek i figurę geometryczną min. z 4 części Dziecko różnicuje dźwięki otaczającego świata Dziecko racjonalnie zachowuje się w sytuacjach pełnych napięć Dziecko potrafi naśladować ruchy nauczyciela w różnych kierunkach różnymi częściami ciała. Poprawnie dobiera obiekty w pary Poprawnie przelicza obiekty Potrafi wskazać zbiór, w którym jest więcej elementów Zna podstawowe figury geometryczne Dziecko porządkuje dany układ zbiorów wg ich liczebności. Dziecko liczy przedmioty z wykorzystaniem nazw cyfr.	1.Kopiowanie sekwencji przedmiotów: dobieranie wg wzoru,  odgadywanie jaki przedmiot został ukryty, odtwarzanie sekwencji po schowaniu wzoru, wybór z materiału identycznego, wybór z większej liczby przedmiotów 2. Opis (słowny) obrazka: wskazywanie jak największej ilości szczegółów na obrazku, odszukiwanie różnic w obrazkach, odpoznawanie przedmiotów na obrazku (umieszczone jedne na drugich konturowe rysunki przedmiotów). 3. Zabawy typu: co zmieniło się w układzie klocków, rozpoznawanie wybranych obrazków w zbiorze 10-ciu, rozpoznawanie znanych słów w zbiorze 15-stu słów, labirynty. 1. Ćwiczenia równowagi i koordynacji wzrokowo-ruchowej: chodzenie po narysowanej linii, chodzenie po ławeczce gimnastycznej, chodzenie po krawężniku. 2. Ćwiczenia orientacji kierunkowej: skłony i skręty w kierunku określanym słownie, chody i marsze ze zmianą kierunku ruchu, zabawy w „chowanego”, zabawy typu „ciepło-zimno”, określanie skąd dochodzi głos. 3. Zagadki ruchowe – naśladowanie i odgadywanie czynności dnia codziennego. 4. Ćwiczenia zwinnościowe i zręcznościowe: ćwiczenia rozmachowe obu ramion, rytmiczne ruchy zmienne, toczenie, rzucanie, chwytanie różnych przedmiotów, gry stolikowe. 5. Ćwiczenia relaksacyjno-koncentrujace z muzyką terapeutyczną, kołysanie w kocu, hamaku 6. Rozdawanie i zbieranie pomocy, ścieranie tablicy, przynoszenie potrzebnych przedmiotów, dyżury, ustawianie butów w szatni, zmiana danych na tablicy miesięcznej (dzień, miesiąc, pogoda), pomoc w zawieszaniu prac dzieci, pomoc w nakrywaniu do stołu, pilnowanie porządku w łazience, nakładanie pasty do zębów, itp. 1. Montowanie konstrukcji z gotowych elementów. 2. Układanki płaskie – obrazkowe, geometryczne, magnetyczne, wtyczkowe, itp. 3. Modelowanie w plastelinie, masie solnej, papierowej, itp. 4. Nawlekanie – klocki, guziki, koraliki, itp. 5. Wycinanie po śladach – po linii, kształty geometryczne, rysunki konturowe. 6. Wydzieranie wg narysowanych wzorów, a następnie bez rysowania wzoru. 7. Naklejanie wyciętych lub wydartych z papieru elementów. 8. Naklejanie wyciętych elementów z materiału lub wełny. 9. Łamanki papierowe – papieroplastyka (łódeczki, czapeczki, samolociki, itp.). 10. Szycie na tekturkach z dziurkami, na materiale (proste wzory ściegów). 11. Ćwiczenia końców palców – naśladowanie gry na pianinie, padającego deszczu, kroków zwierząt, itp. 12. Malowanie farbami – zapełnianie powierzchni papieru, malowanie form kolistych, falistych, malowanie dużych rysunków konturowych, itp. 13.  Stemplowanie i wypełnianie konturów kredkami. 1. Pogrubianie konturów figur geometrycznych i prostych szlaczków wysokości 3 - 4 cm, rysowanie w liniaturze, pogrubianie konturów obrazków. 2. Obrysowywanie szablonów figur geometrycznych i prostych przedmiotów (szablony wewnętrzne i zewnętrzne). 3. Kopiowanie rysunków konturowych przez kalkę techniczną. 4. Zamalowywanie kredkami rysunków konturowych – zachowanie kierunku ruchów ręki. 5. Kreskowanie – wypełnianie konturów równoległymi poziomymi lub pionowymi, a następnie ukośnymi kreskami. 6. Odtwarzanie układów liniowych z elementów powtarzających się cyklicznie, różniących się kształtem lub kolorem: wodzenie po wzorze, kończenie rozpoczętego wzoru, odwzorowywanie. 7. Rysowanie: na dowolnie wybrany temat, na zadany temat, ilustrowanie bajek i opowiadań. 1. Ćwiczenia produktywności obserwacji – opowiadanie obrazków z uwzględnieniem jak największej liczby szczegółów. 2. Ujmowanie związków przyczynowo skutkowych - historyjki obrazkowe. 3. Analogie i różnice: część – całość, określanie właściwości przedmiotów – duży – mały, ciężki – lekki, gorący – zimny, twardy – miękki, itp., słowne określanie zastosowania różnych przedmiotów, np. co jest do jedzenia, do picia, do zabawy, do pracy, itp., wypowiadanie wyrazów o znaczeniu przeciwnym, określanie cech wspólnych dla grupy przedmiotów. 4. Sortowanie i klasyfikacja: wg koloru, wielkości, itp., wg zastosowania, tworzenie pojęć, wyłączanie nie pasujących do zbioru przedmiotów. 1. Pokazywanie różnych linii łączących przedmioty leżące na stole. 2. Prowadzenie samochodzika po narysowanej drodze. 3. Jednoczesne prowadzenie dwóch samochodzików po dwóch narysowanych drogach. 4. Rysowanie linii pomiędzy koncentrycznymi figurami.5.      Wodzenie palcem po wzorze. 5. Rysowanie „w powietrzu” (palcem lub ręką) określonego kształtu. 1.Wyklaskiwanie głosek lub sylab słów. 2. Wystukiwanie sekwencji kropek narysowanych na tablicy. 3. Rysowanie wystukiwanej sekwencji. 4. Wystukiwanie jak pada deszcz, jak biegnie konik, itp. 1. Dobieranie wzrokowo – wzrokowe. 2. Dobieranie wzrokowo – dotykowe (worek Segena). 3. Dobieranie wzrokowo - słuchowe (np. wyszukiwanie określonego przedmiotu na polecenie słowne). 4. Dobieranie dotykowo – dotykowe (bez kontroli wzroku). 1. Dobieranie jednakowych obrazków (domina obrazkowe, loteryjki, itp.). 2. Dobieranie jednakowych figur geometrycznych. 3. Wyszukiwanie różnic i podobieństw między obrazkami. 4. Dobieranie części do całości. 5. Układanie obrazków z części (z różnicowaniem stopniowania trudności). 6. Układanie figur geometrycznych z części. 7.Układanie z gotowych elementów wg wzoru – układanki wtyczkowe, magnetyczne, itp. 8. Ćwiczenie pamięci wzrokowej: układanie przedmiotów wg uprzednio ułożonej kolejności lub rozpoznawanie tych układów, eksponowanie obrazków wg kolejności – powtórzenie lub zmiana kolejności, werbalne określenie, a następnie powtórzenie kolejności, odtwarzanie kolejności obrazków pokazywanych w krótkich ekspozycjach, układanie obrazków w określonym układzie przestrzennym z określeniem położenia – góra, dół, prawa, lewa. 1. Ćwiczenie wrażliwości słuchowej – różnicowanie dźwięków otaczającego świata (zza okna, przesypywanie produktów spożywczych, słuchanie z płyt lub taśm odpowiednio dobranych dźwięków przyrody lub odgłosów wydawanych przez znane przedmioty). 2. Ćwiczenia rytmiczne – różnicowanie, rozpoznawanie, odtwarzanie układów rytmicznych: odtwarzanie dźwiękowe układów przestrzennych, odtwarzanie przestrzenne układów dźwiękowych, odtwarzanie dźwiękowe układów dźwiękowych. 3. Ćwiczenia słuchu fonematycznego: wyróżnianie w słowach jednej głoski –w nagłosie klasyfikowanie słów wg głosek, pod względem określonego kryterium, analiza sylabowa i głoskowa słów 1. Wdrażanie do rozumienia komunikatów werbalnych i niewerbalnych: trening koncentrowania się na wypowiedziach (umiejętność słuchania) i czynnościach drugiej osoby, kształtowanie nawyku przekazywania komunikatu drugiej osobie z troską, aby ona rozumiała. 2.Uczenie sposobów radzenia sobie z przeszkodami utrudniającymi wykonanie zadania do końca: rozwijanie zdolności skupiania uwagi na zadaniu, próby dzielenia złożonej instrukcji na części, aby można je było zapamiętać, a potem zrealizować, kształtowanie nawyku sprawdzania poprawności rozwiązania zadania, wyciszanie tendencji do byle jakiego realizowania zadań i poleceń. 3. Rozwijanie zdolności do znoszenia nadmiernych napięć i mobilizowania swych sił, aby osiągnąć obrane cele: kształtowanie nawyku korzystnego reagowania na pojawiające się trudności, sposoby mobilizowania się do wysiłku i wytrwania – słowne mobilizowanie się, samoinstruowanie się, przepowiadanie tego, co trzeba jeszcze zrobić, itd., rozwijanie tendencji do radosnego reagowania nawet na małe sygnały sukcesu i czerpania radości z samodzielnego pokonywania trudności. 1. Kształtowanie świadomości schematu własnego ciała oraz orientacji przestrzennej: poznanie schematu własnego ciała i wyprowadzenie od niego kierunków w przestrzeni (góra, dół, przód, tył, prawa, lewa), ustalanie położenia przedmiotów w stosunku do siebie, innej osoby 2. Różnicowanie i klasyfikacja: badanie i segregowanie obiektów na poziomie par (np. buda - pies, chleb – nóż) łańcuszków (np. chłopiec – pies – autobus – las – grzyby – itd. i kolekcji (spodnie – skarpety - buty – szafa), gry i zabawy wymuszające tworzenie kategorii rozłącznych, klasyfikacja z uwzględnieniem dwóch i więcej cech, podkreślanie sensu klasyfikacji przez grodzenie lub stosowanie graficznych reprezentacji. 3. Problem stałości liczby elementów w zbiorze przy takich zmianach ułożenia, które sugerują, że jest ich więcej lub mniej: ustalanie równoliczności porównywanych zbiorów, liczenie i ustawianie w pary, próby odwracania zmian w układzie przedmiotów dla uświadomienia dziecku stałości liczby elementów w zbiorze. 4. Różnicowanie zmian zachodzących w czasie, a także przewidywanie zdarzeń: szeregowanie zdarzeń wg ich następstwa, obserwacja skutków i łączenie ich z przyczynami; porządkowanie zdarzeń w logiczny ciąg 1. Kształtowanie umiejętności liczenia obiektów w zakresie dostępnym dla dziecka; stwarzanie sytuacji, które sprzyjają uświadamianiu prawidłowości, które muszą być przy liczeniu przestrzegane. 2. Ustalanie, w którym zbiorze jest więcej elementów: ustalanie równoliczności poprzez łączenie w pary, odliczanie pozostałych elementów (bez pary), a potem przeliczanie ich dla sprawdzenia. 3. Utrwalanie nazw i cech prostych figur geometrycznych i podstawowych wiadomości z geometrii: zaznajamianie z kształtami i nazwami podstawowych figur geometrycznych – koła, prostokąta, kwadratu, trójkąta, rozpoznawanie figur w otoczeniu, na obrazach sytuacyjnych oraz odnajdywanie na prostych bryłach (np. schemat pociągu, samochodu, itp.), rysowanie różnych figur za pomocą szablonów lub układanie ich z patyczków 4. Działania na zbiorach: klasyfikowanie przedmiotów wg cech jakościowych (np. koloru, wielkości, kształtu, przeznaczenia, itp.), czynnościowe wyodrębnianie przedmiotów spełniających dany warunek (tj. mających daną cechę) i formułowanie warunku, który spełniają elementy danego zbioru, ćwiczenia związane z wyodrębnianiem podzbiorów oraz szukaniem części wspólnej i złączenia zbiorów, porównywanie liczebności zbiorów, porządkowanie danego układu zbiorów wg ich liczebności. 5. Utrwalanie pojęcia liczby naturalnej od 0 do 10: liczenie przedmiotów z wykorzystaniem nazw cyfr, praktyczne posługiwanie się liczbą porządkową

Akceptacja rodziców/ opiekunów:

Niniejszy program:

Akceptuję w całości

Akceptuję z wyjątkiem……………………………………………….

Nie akceptuję

Warszawa, dn. …………………… _{…………………………………………}

^{Podpis rodzica / opiekuna}

Zestaw ćwiczeń

Ćwiczenia relaksacyjne

1. Wizualizacja celu - metoda pozwalając skupić się nad celem.
   Należy zacząć od zasugerowania dziecku, by zdecydowało się na jeden konkretny cel, na przykład nauczenie się jazdy na łyżwach. Następnie tłumaczymy mu, że wymyślimy i opowiemy historyjkę na ten temat, ale ono musi ją sobie wyobrazić. Poprosimy je by zamknęło oczy, podczas gdy szczegółowo i realistycznie opowiadamy mu o zakończonej pełnym sukcesem lekcji jazdy na łyżwach - od początku do końca. Powtarzamy opowiastkę, tylko tym razem prosimy, by dziecko pomogło nam zdecydować, co wydarzy się w dalszej kolejności. Niech opisze, w co jest ubrane i jak się czuje. W końcu niech całą historię opowie samo.

2. Wywoływacze marzeń - ćwiczenie prowadzi się przy wykorzystaniu podkładu muzycznego np. "Cztery pory roku" Vivaldiego. Zalecane jest poszukanie z dzieckiem w czasopismach i książkach zdjęć tych miejsc, które chciałoby odwiedzić. Do każdego z nich wymyślamy przygodę, w której będzie brało udział. Niech dziecko popatrzy na zdjęcie, zamknie oczy i wyobrazi sobie, że jest w miejscu widocznym na fotografii. Spokojnym, kojącym głosem, z dala od wszystkich zakłócających czynników (jak np. telewizor), opowiadamy mu historię związaną z danym miejscem. Można czasem zrobić odmianę i poprosić dziecko, żeby zabrało was w podróż do marzeń, które wy wybierzecie.

Ćwiczenia aktywnego słuchania

3. Odtwarzanie- w pracy z grupą dzieci uczestnicy tworzą pary. W parach osoba A opisuje osobie B po kolei przedstawione poniżej figury, a osoba B stara się je odtworzyć. Osoba A może zadawać pytania, a osoba B odpowiadać na nie. Następnie porównujemy rysunki osób B z ich pierwowzorami, po czym odbywa się dyskusja na temat procesów porozumiewania się, jakie zachodziły podczas wykonywania ćwiczeń. W przypadku pracy indywidualnej spełniamy rolę osoby A. Przykładowe rysunki figur do wykorzystania w tym ćwiczeniu:

3. Rysunek- naszym zadaniem jest podyktowanie dziecku, w jaki sposób powinno narysować przedstawione poniżej kwadraty. Zaczynając od górnego kwadratu, opisujemy wszystkie po kolei, zwracając szczególną uwagę na ich położenie względem siebie. Nie wolno nam odpowiadać na żadne pytania, rysowanie powinno się odbywać zgodnie z podawaną instrukcją - potem sprawdzamy poprawność wykonanego rysunku. Ćwiczenie w przypadku pracy grupowej może prowadzić jedno z dzieci w utworzonych parach albo wybrane dziecko
   
   

Ćwiczenia koncentrujące uwagę

5. Choinka- dziecko powinno zamknąć oczy i spróbować wyobrazić sobie choinkę. Podajemy mu zalecenia dodatkowe, mówiąc; skoncentruj się, nie spiesz się i postaraj się wyobrazić ją sobie tak jasno i wyraźnie, jakbyś ją widział w rzeczywistości. Może od razu Ci się to nie uda, trzeba poćwiczyć. Tę choinkę dziecko może zobaczyć w różny sposób - sugerujemy mu kolejne etapy postrzegania, mówiąc;

3. Szachy- ta zabawa jest zupełnie inna. Przed dzieckiem znajduje się tablica podzielona na kwadraty. Po niej przesuwa się pionek od miejsca, w którym został zaznaczony. Dyktujemy posunięcia (podane poniżej w kolejności alfabetycznej), a dziecko powinno w myśli przesuwać pionek po tablicy i wskazać miejsce jego położenia po wykonaniu wszystkich ruchów. Rysować ani przesuwać palcem nie wolno!

Kombinacje posunięć mogą być bardzo różnorodne i tworzone na wiele sposobów.

7. Niewidomy- kiedy pracujemy w grupie dzielimy się ona na pary. W każdej parze jedna osoba zawiązuje sobie oczy. Arkusze papieru dzielimy na pół. Na jednej połowie osoba bez chustki coś rysuje, np. dom, drzewo. Na drugiej połowie druga osoba (z zawiązanymi oczami) stara się narysować dokładnie to samo, co partner obok. Robi to zgodnie z instrukcją, którą wypowiada osoba rysująca na pierwszej połowie. Osoba rysująca z zawiązanymi oczami nie zna tematu rysunku. Po zakończeniu ćwiczenia powinny znaleźć się obok siebie dwa względnie podobne rysunki. Gdy wszyscy skończą, rozmawiamy o tym, jak im się pracowało, na ile wykorzystywali informacje i precyzowali komunikaty. W przypadku pracy indywidualnej z zawiązanymi oczami rysuje dziecko, ale też dla urozmaicenia może to być naszą rolą.

Ćwiczenia zadaniowe (należy przestrzegać, aby dzieci doprowadziły zawsze pracę do końca):

8. Architekt- dziecko dostaje kartkę papieru i coś do rysowania. Odczytujemy następujące opowiadanie (tylko raz): Oto jest ogromna budowla. Cała wykonana z niebiesko-żółtych kwadratowych płytek. Ma 10 pięter. Na każdym piętrze jest po 7 okien. Na szczycie błyszczy czerwona kopuła zakończona szpicem. Budowlę otacza parkan zrobiony z pojedynczych desek. Dookoła kręci się mnóstwo ludzi. Zadaniem dziecka jest zapamiętanie i narysowanie jak największej ilości szczegółów. W przypadku pracy grupowej każdy pracuje samodzielnie, nie wolno ściągać.

9. Drukarnia- z gazety wycinamy różne wyrazy (powinno ich być około 50).
Przygotowujemy papier, pędzelki i klej. Z wyrazów należy ułożyć ogłoszenie o dowolnej treści i nakleić na kartce papieru. Dziecko (a w przypadku pracy grupowej uczestnicy) odczytuje swoje ogłoszenie.

10. Ukryte wyrazy- dwa długie wyrazy (dla każdego dziecka) piszemy wyraźnie dużymi literami na pasku papieru. Następnie należy wyrazy podzielić (pociąć) na sylaby bądź litery. Dziecko ma za zadanie w pociętych części ułożyć inne wyrazy.

Zalecenia do prowadzenia ćwiczeń:

• Najistotniejszą sprawą jest nie karanie dziecka (podniesiony głos, krzyk, karcenie, oskarżanie, a także inne formy kar) za zachowania w trakcie ćwiczeń, wynikające z nadpobudliwości. Wszelkie kary są bowiem w tym przypadku niesprawiedliwe, bowiem nadmierna aktywność nie jest przejawem jego złej woli, niechęci usłuchania, a jedynie wzmożonych potrzeb, niezależnych od woli. Ponadto zachowanie dziecka nie jest problemem tylko dla jego otoczenia, ale również dla niego samego. Mimo starań nie jest ono w stanie powściągnąć swoich zachowań i dostosować się do wymagań i jeśli jest za to karane, a jego starania z reguły pozostają niezauważone, prowadzi to do silnej frustracji i nasilenia zachowań agresywnych - wybuchowości, drażliwości, zachowań antyspołecznych lub neurotycznych, które są tutaj zachowaniami wtórnymi, wywołanymi negatywną oceną dawaną dziecku, przez ważne dla niego osoby (rodziców, nauczycieli), a także poczuciem krzywdy i niesprawiedliwości.

• Izolacja od wielobodźcowego środowiska, w tym zadbanie o spokój - wyłączenie radia, telewizora. Przypilnowanie by na stoliku były tylko te przedmioty, które są niezbędne do wykonywania ćwiczeń, tak by nieprzydatne w tej chwili nie rozpraszały uwagi.

• Spokojna nacechowana ciepłem i życzliwością atmosfera emocjonalna.

• Jasny i konsekwentnie przestrzegany system reguł i zasad podczas ćwiczeń (a w przypadku zajęć grupowych rządzących życiem grupy) Konsekwentne przestrzeganie wyciągania jasnych dla dziecka konsekwencji, wynikających z łamania tych zasad.

• Pomoc w porządkowaniu świata fizycznego, w którym dziecko przebywa (sugerowanie, układanie przedmiotów w najbliższym otoczeniu).

• Pomoc w kończeniu czynności przez dziecko zanim przejdzie do następnej (lepsze jest nawet wyręczenie, niż pozostawienie zadania niedokończonego przy założeniu, że dziecko powinno to zrobić samo).

• Organizacja ukierunkowanej aktywności ruchowej (sportowej, zabawowej), która z jednej strony ma na celu umożliwienie odreagowania napięć, z drugiej wdraża w zajmowanie się czymś w sposób uporządkowany.

• Formułowanie oraz pilnowanie przez osobę dorosłą celów działalności dziecka, które są jasne, niezbyt odległe w czasie oraz proste w realizacji; stopniowo komplikowanie proponowanych działań oraz wydłużanie czasu ich realizacji w miarę zmniejszania się przejawów nadpobudliwości dziecka.

• Stała kontrola działalności dziecka oraz przypominanie o zobowiązaniach.

• ! Załatwianie wszelkich problemów związanych z dzieckiem w momentach jego wyciszenia, bez stosowania agresji oraz kar fizycznych. Odłożenie tłumaczenia na potem, kiedy dziecko już ochłonie po swoim wybuchu, gdy będzie w stanie przyjąć nasze argumenty. W momencie wybuchu jest to bezcelowe, może jedynie wzmagać agresję.

Sposoby oceniania osiągnięć dziecka: wynik obserwacji pedagogicznej końcowej

Zakończenie

W swej przyszłej pracy zawodowej bardzo często mogę spotkać dzieci, które nastręczają wiele trudności wychowawczych i w dużym stopniu absorbują uwagę innych. Są to dzieci nadpobudliwe psychoruchowo. W przyszłości chciałabym im pomóc i właściwie pokierować procesem wychowawczym. Dlatego też, korzystając z fachowej literatury starałam się wyjaśnić przyczyny leżące u podłoża zjawiska nadpobudliwości psychoruchowej, czynniki wpływające na nasilenie objawów i sposoby przeciwdziałania niepożądanym skutkom tego zaburzenia.

Aby zrozumieć dziecko nadpobudliwe i przyjąć wobec niego właściwą postawę należy poznać nie tylko główna przyczynę nadpobudliwości, ale również wzajemne powiązania i współzależności pomiędzy takimi czynnikami jak: wiek dziecka, stan jego układu nerwowego, zdrowie, warunki bytowe, atmosfera w domu rodzinnym i rodzaj procesu wychowawczego. Poznanie i rozszyfrowanie tych związków jest pierwszym krokiem do podjęcia właściwego postępowania wychowawczego.

Nieodzownym warunkiem powodzenia, a nawet sukcesu wychowawczego jest zrozumienie, że dziecko nadpobudliwe psychoruchowo nie jest dzieckiem złym, nieznośnym, lecz dzieckiem, które samo ma trudności w kierowaniu swoim postępowaniem i w przystosowaniu do wymagań rodziny i przedszkola, a w niedalekiej przyszłości szkoły.

Wychowanie dziecka nadpobudliwego psychoruchowo polega zarówno na stworzeniu konsekwentnego systemu wymagań i uprawnień jak również odpowiedniej atmosfery, w której dziecko czuje się nie zagrożone, akceptowane, otoczone miłością i przyjaźnią.

Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo wychowywane od najwcześniejszego dzieciństwa w spokojnej atmosferze, w systemie konsekwentnych wymagań i stałej kontroli, przy pełnej pomocy rodziców i nauczycieli, mają wszelkie szanse prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie, aczkolwiek nadal pozostaną skłonne do przejściowych zaburzeń równowagi procesów nerwowych.

Bibliografia

1. Dąbrowska M., Rozesłaniec M., „Korygowanie zaburzeń zachowania dzieci nadpobudliwych psychoruchowo i agresywnych w grupie socjoterapeutycznej” Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004

2. Jaworowska- Obój „Studium przypadku jako metoda diagnozy klinicznej, materiały do nauczania psychologii, seria III „Metody badań psychologicznych, red. Wołoszynowa L., tom IV, „Wybrane problemy diagnozy”, PWN Warszawa 1977

3. Kamiński A. „Metoda, technika, procedura badawcza”, Wrocław 1970

4. Łobocki M. „Metody badań pedagogicznych”, PWN, Warszawa 1982

5. Nartowska H. „Różnice indywidualne czy zaburzenia rozwoju dziecka przedszkolnego”, WSiP, Warszawa1986

6. Nartowska H. „Wychowanie dziecka nadpobudliwego”, Nasz Księgarnia Warszawa 1986pobudliwych

7. Nowak S. „”Metodologia badań socjologicznych”, PWN, Warszawa 1970

8. Pilch T. „Zasady badań pedagogicznych”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław 1977

9. Pilch T., Bauman T. „Zasady badań pedagogicznych”, Warszawa 2001,

10.Okoń W. „”Nowy słownik pedagogiczny” Warszawa 2001

11. Pilch T. „Zasady badań pedagogicznych”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław 1977

12. „Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych”

13. Skorny Z. „Metody badań i diagnostyka psychologiczna” Wrocław 1984

14.Spionek H. „Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka”, PWN, Warszawa1985

15. Spionek H. „Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne”, Warszawa, PWN 1973.

16. Sztumski J. „Wprowadzenie do metod i technik badań społecznych” ,Uniwersytet Śląski, , Katowice1995

17. Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M. „Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Prawie wszystko co chcielibyście wiedzieć”, Lublin 1999

18. Zaczyński W. „Praca badawcza nauczyciela”, WSiP Warszawa 1995

Aneksy i załączniki

ANEKS NR 1

Kwestionariusz wywiadu z rodzicami

1. Dane personalne:

Imię i nazwisko ...............................................................................

Data ur. ............................................................................................

Adres zamieszkania ........................................................................

1. Charakterystyka środowiska rodzinnego dziecka

Liczba osób w rodzinie ..................................................................

Rodzice:

Matka:

Wiek .................lat, wykształcenie ......................., miejsce pracy ....................

Ojciec:

Wiek .................lat, wykształcenie .........................., miejsce pracy .................

1. Sytuacja materialna rodziny:

....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

1. Warunki mieszkaniowe:

Ilość pomieszczeń (łącznie z kuchnią)...............................................................

Mieszkanie jest samodzielne .............................................................................

wyposażone w: gaz, bieżącą wodę, elektryczność,............................................

Czy w mieszkaniu jest łazienka?........................................................................

Stan higieniczny pomieszczeń: .........................................................................

Czy dziecko ma:

własny pokój? ...............................................................

• łóżko? .....................................................

• kącik do nauki (gdzie)?.............................

1. Kondycja finansowa rodziny:

Czy uzyskane dochody zabezpieczają potrzeby rodziny ( w jakim stopniu?):

............................................................................................................................

Na czym zmuszeni są Państwo oszczędzać:

• na wyżywieniu rodziny: ............................................................

• na zakupie odzieży: ..................................................................

• na zakupie pomocy szkolnych: ................................................

1. Czy dziecko ma zabawki?

........................................................................................................

1. Jak wykorzystuje czas wolny?

........................................................................................................................................................................................................................................................

1. Jakie są ulubione zajęcia dziecka?

........................................................................................................................................................................................................................................................

1. Czy rodzice włączają się do zabaw z dzieckiem?

........................................................................................................................................................................................................................................................

1. Z kim najchętniej bawi się dziecko?

samodzielnie, z rodzeństwem, z kolegami, z dorosłymi,

1. Czy dziecko zwraca się do Państwa z pytaniami, problemami dotyczącymi życia rodzinnego, wynikającymi z ciekawości świata?

Jeśli tak to do kogo?

..............................................................................................................................................................................................................................................

1. Ile czasu w ciągu dnia poświęcają Państwo dziecku?

........................................................................................................................................................................................................................................................

1. Czy dziecko otrzymuje pomoc w nauce szkolnej?

Jeśli tak to na czym polega?

.......................................................................................................................................................................................................................................................

1. Czy pozostawiacie Państwo pełną swobodę dziecku w wyborze zajęć poza szkolnych, zainteresowań, czy też nadzorujecie jego poczynania?

........................................................................................................................................................................................................................................................

1. Czy dziecko sprawia kłopoty wychowawcze?

Jeśli tak to jakie?

............................................................................................................................

1. Jak Państwo postępujecie, gdy dziecko próbuje wymusić zmianę podjętej przez rodziców wobec jego decyzji?

........................................................................................................................................................................................................................................................

1. Czy rodzice są zgodni co do sposobu wychowania?

Jeśli nie to jaka jest różnica?

........................................................................................................................................................................................................................................................

1. Kto zdaniem Państwa ma największy wpływ na wychowanie dziecka?

........................................................................................................................................................................................................................................................

1. Jakie obowiązki ma dziecko w dzień powszedni, za które jest odpowiedzialne?

........................................................................................................................................................................................................................................................

ANEKS NR 2

Arkusz obserwacyjny dziecka według S. Studenckiego i M. Librachowa

Cechy charakterystyczne arkusza:

1. Arkusz obserwacyjny jest narzędziem w ręku nauczyciela do osiągnięcia pewnych efektów wychowawczych i poznawczych.

2. Winien on być celowy i racjonalny w budowie tj. dostosowany do celu i do badającego (poziom badań).

3. Celowy to:

a) wyświetla tylko te właściwości psychiczne dziecka, które mają systematyczne znaczenie dla wychowawcy, dla celów diagnozy;

b) ujmuje psychikę dziecka jako pewną strukturę dynamiczną, a nie konglomerat cech.

4. Powinien ujmować strukturę psychiczną dziecka, a więc nie sferę intelektu, a sfery cech charakteru, temperamentu, woli, ogólnie osobowości.

Arkusz winien być:

- niezbyt długi,

- ujęty w terminach zrozumiałych

- nie wymaga stosowania ani eksperymentu naturalnego ani badań testowych, do których teren przedszkola nie jest przygotowany,

- powinien uwzględniać domowe warunki życia dziecka

I. Wygląd zewnętrzny cechy fizyczne

1. Czy dziecko jest fizycznie dobrze rozwinięte, czy opóźnione, czy wykazuje nieprawidłowości rozwoju fizycznego, w jakim kierunku?

Budowa: silna, przeciętna, wątła.

Proporcje: wydłużone, rysy ostre, budowa krępa, przysadkowata, rysy zaokrąglone, miękkie, budowa kształtna, silna, atletyczna.

2. Ogólny stan zdrowia: dobry, przeciętny, zły (skłonność do chorób), przebyte choroby ciężkie, wypadki, wady organiczne, niedomagania narządów zmysłowych, osłabienie słuchu, wzroku itp.

3. Ogólna postawa: dziarska, zrównoważona, ospała, zwiotczała.

Ruchy: skoordynowane, zręczne, ociężałe, niezgrabne, szybkie, powolne, wyraziste, nieskoordynowane itp.

4. Głos: dźwięczny, czysty, głuchy, chrypliwy.

Mowa: głośna, płynna, przytłumiona, przerywana, jąkanie.

5. Wygląd zewnętrzny: czysty, starannie ubrany, łagodny, sympatyczny, czy też brudny, niechlujny, zaniedbany, brzydki, niesympatyczny itp.

II. Środowisko domowe

6. Czy dziecko wychowuje się u rodziców (u matki, ojca) rodzeństwa, krewnych, opiekunów?

Czy ojciec, matka żyje?

Czy rodzice żyją razem czy oddzielnie, ojczym, macocha, dziecko nieślubne?

7. Zawód ojca (matki, opiekunów, wzg. rodzeństwa).

Czy matka pracuje zawodowo?

Stan zamożności rodziców?

Czy dziecko pomaga rodzicom w gospodarstwie lub pracy zawodowej?

7. Wpływy dziedziczne: dodatnie i ujemne (ze strony ojca, matki), alkoholizm, epilepsje, choroby umysłowe, gruźlica, przestępczość, wybitne uzdolnienia muzyczne, artystyczne itp.

8. Rodzeństwo: najstarsze, najmłodsze, średnie dziecko w rodzinie, liczba rodzeństwa, jedyna dziewczynka wśród chłopców lub odwrotnie, jedyne dziecko w domu.

9. W domu: czystość, ład, porządek, zgoda czy brud, ciasnota, niesmak, kłótnie, bójki?

10. Stosunek do dzieci (ojca, matki): surowy, łatwy, brutalny, ckliwy.

Wpływ wychowania: większy ojca, matki?

7. Wpływ rodzeństwa, kolegów, sąsiadów, ulicy – dodatni czy ujemny?

8. Wychowanie przedszkolne:

Jak długo dziecko uczęszcza do przedszkola?

Opóźnienie w rozwoju, mowa.

Trudności w wychowaniu (krnąbrność, włóczęgostwo, kłamstwo itp.).

Łatwo podatny na wpływy?

Ulubione zabawy i gry:.......................................................................

Ważne zdarzenia w rodzinie we wczesnym dzieciństwie:..............................................................................

III. Stosunek do ludzi

14. Czy dziecko dąży do towarzystwa, czy unika towarzystwa?

Czy jest skłonne do zawierania wyłącznych przyjaźni?

Czy bawi się częściej z młodszymi od siebie, czy ze starszymi, chłopcami czy dziewczynkami?

Czy woli towarzystwo chłopców (wzgl. dziewczynek)?

Czy można określić przypuszczalnie przyczyny unikania towarzystwa?

Czy odgrywa tu rolę właściwa dziecku nieśmiałość, czy przykre doświadczenie, czy przyzwyczajenie?

15. Czy dziecko częściej przewodzi innym, czy też częściej im podlega?

Czy częściej zaczepia i przeszkadza, czy współdziała?

Czy zaczepione częściej się broni, czy ustępuje?

Czy jest życzliwe, ufne, uczynne, czy niechętnie cokolwiek czyni, jest podejrzliwe, zazdrosne?

16. Czy wówczas, gdy dziecko przewodzi innym okazuje despotyzm, tyranizuje innych?

Czy drażni lub przeżywa, wywołuje bójki?

Z kim współdziała i w czym samorzutnie współdziała (w pracy zbiorowej, w zabawach, napaściach, figlach)?

17. Czy dziecko łatwo podlega wpływom, czy jest niezależne, czy skłonne do przeciwstawiania się.

A. Stosunek do rodziców i rodzeństwa

18. Czy dziecko czuje się dobrze czy źle w domu?

Jeśli źle to z jakich przyczyn?

Czy stosunek do rodziców opiera się na miłości i zaufaniu, czy na obawie lub autorytatyźmie?

Czy dziecko jest posłuszne czy krnąbrne?

Czy kocha bardziej matkę czy ojca?

Czy dumny jest z rodziców, czy się ich wstydzi? Z jakiego powodu?

Czy skarży się na rodziców (na ojca, matkę)?

Czy można zauważyć objawy rodzinnej solidarności?

Jakie jest pożycie dziecka z rodzeństwem: zgodne czy niezgodne?

Czy opiekuje się młodszym rodzeństwem, czy występuje w jego obronie, czy jest zazdrosne w stosunku do rodzeństwa?

Czy są powody zazdrości?

B. Stosunek do nauczyciela

19. Czy dziecko jest w stosunku do nauczyciela szczere, ufne czy powściągliwe, zamknięte?

Czy chętnie stosuje się do wskazówki, przyjmuje uwagi nauczyciela?

Czy usiłuje przypodobać się nauczycielowi? W jaki sposób to czyni?

W jaki sposób reaguje na wymówki i napominania nauczyciela: skruszoną miną, łzami, uśmiechem, wzruszeniem ramion, obojętnością, wyniosłą miną?

C. Stosunek do kolegów

20. Czy dziecko dobrze się czuje wśród kolegów? Jeśli źle się czuje, dlaczego?

Czy daje dowody solidarności koleżeńskiej i jak się ona objawia?

Czy jest lubiane, czy nie i dlaczego?

D. Stosunek do samego siebie

21. Czy dziecko ufa własnym siłom? Czy się przecenia, czy też nie docenia?

Czy się ocenia krytycznie? Czy jest drażliwe? Czy łatwo je dotknąć, urazić i na jakim punkcie?

Jak reaguje na obrazę? Czy jest wrażliwe na pochwały?

Czy łatwo je zawstydzić? Czy objawia się ambicja, duma, miłość własna?

W jakiej dziedzinie szuka zadowolenia dla swej ambicji:

- w figlach i próbach,

- podkreślaniu swej niezależności, względnie wyższości duchowej, fizycznej, społecznej?

Czy dziecko posiada poczucie swej niższości i w jakim kierunku?

Czy dba o swój wygląd zewnętrzny? Czy stara się podobać innym?

Jaki jest stosunek dziecka do jego własności?

Czy je ukrywa przed innymi, czy pilnuje, stara się powiększyć, czy jej udziela innym dobrowolnie czy z konieczności?

Czy uzewnętrznia odruchowo swoje przeżycia, czy też opanowuje się i nie uzewnętrznia (strach przed bólem, radość, reakcje na naganę, obrazę, pochwałę)?

IV. Zainteresowania i dążenia

22. Czy dziecko objawia jakieś specjalne zainteresowania: do przedmiotów nauki szkolnej, do książek określonej treści, do gier ruchowych, ćwiczeń fizycznych, rozrywek, zajęć artystycznych, robót ręcznych, gospodarczych, kolekcjonowania, hodowli zwierząt, do zagadnień religijnych, etycznych, społecznych, innych?

23. Czy dziecko lubi czytać, poznawać, medytować, czy też wyrażać się w działaniu?

Czy w działaniu objawia się silniej odtwarzanie czy tworzenie: rysunek, budownictwo, modelowanie, konstruowanie, tańce, sport, teatr, pisanie wierszy, pieśni? Czy dziecko dąży do organizowania gier, wycieczek szkolnych, zabaw?

24. Czy dziecko w działaniu kieruje się bardziej względem korzyści, przyjemności, ambicji, czy dąży do samodzielności?

25. Czy dziecko często zmienia przedmioty, zainteresowania, czy z trudem odchodzi od powziętego zamiaru, ujawnia upór, wytrzymałość?

26. Czy dziecko stara się zwalczać napotkane trudności ze strony otoczenia, czy też przeciwnie, ulega im, czy narzuca swą wolę, tyranizuje rodziców, kolegów, zwierzęta?

27. Czy dziecko posiada silnie zaznaczone przyzwyczajenia lub nałogi: żarłoczność, łakomstwo, nieestetyczne przyzwyczajenia – obgryzanie paznokci, dłubanie w nosie?

Czy dziecko pracuje nad swoim charakterem, hartuje wolę?

V. Właściwości charakteru, usposobienia, temperamentu

28. Jakie jest przeważające usposobienie dziecka: pogodne, wesołe czy przygnębione?

29. Czy usposobienie dziecka jest stałe, mało zależne od okoliczności zewnętrznych, czy też przeciwnie, daje się zauważyć nierówność, zmienność usposobienia, w zależności od przyczyn zewnętrznych (pochwała, nagana, powodzenie, niepowodzenie, pogoda, niepogoda)?

30. Czy dziecko jest bezpośrednie, lekkomyślne, wrażliwe, roztropne, obowiązkowe, sumienne, nieufne, skąpe, mściwe itp.?

31. Czy dziecko ujawnia, czy ukrywa swe uczucia: czy lubi pieszczoty, czy uzewnętrznia tkliwe uczucia, czy też posiada wstydliwość uczuć?

32. Czy dziecko odczuwa cudze zmartwienia i przykrości, czy jest na nie nieczułe lub cieszy się z cudzych przykrości?

Czy posiada poczucie sprawiedliwości (zwrócone tylko ku sobie, czy też ku innym)?

Czy staje w obronie innych, czy zdolne jest do poświęceń, usiłuje naprawić wyrządzoną przez siebie krzywdę?

Czy jest samolubne, czy skłonne do ofiar, mściwe, zazdrosne czy wspaniałomyślne?

33. Czy dziecko w działaniu jest niepewne siebie, skromne, lękliwe, ustępliwe, czy przeciwnie: odważne, dzielne, z zamiłowaniem do walki lub złośliwe, brutalne w stosunku do słabych, nieustępliwe, pożądliwe, bezwzględne?

34. Czy dziecko jest opanowane, czy wybuchowe, prędkie, niepohamowane?

VI. Właściwości umysłu

35. Czy dziecko łatwo orientuje się w nowym materiale, stawia pytania świadczące o samodzielnym myśleniu, orientuje się szybko i trafnie w jakiejś dziedzinie, czy odróżnia rzeczy istotne od nieistotnych, zauważa błędy, krytykuje czy też przeciwnie przyjmuje biernie, przyswaja mechanicznie, orientuje się z trudem?

Czy wyraża się w sposób oryginalny, dobitny, zwięzły, rzeczowy, ścisły lub mętny, bezbarwny, rozwlekły?

36. Czy dziecko podczas zajęć wykazuje uwagę skupionego czy rozproszonego, skierowaną bardziej ku przedmiotowi – konkretnym czy zupełnie oderwanym?

37. W jakich przedmiotach dziecko preferuje, a w jakich wykazuje brak zainteresowania?

VII. Stosunek do pracy

38. Jaka praca sprawia dziecku przyjemność: fizyczna, ręczne, artystyczne, umysłowa?

39. Czy dziecko silnie związuje się z pracą od początku do końca, czy często ją przerywa, kręci się, odwraca?

Czy powraca do pracy pod wpływem spojrzenia nauczyciela, jego napomnienia lub pochwały?

Czy tempo pracy jest powolne czy szybkie, równomierne czy zmienne?

40. Czy dziecko umie należycie zorganizować sobie pracę?

Czy dąży do dokładności i poprawności?

Czy interesuje się zewnętrznym wyglądem (estetyką) pracy wykonywanej?

Czy stosunek do pracy jest jednakowy przy pracy umysłowej?

Czy interesuje się wynikami swej pracy, czy stawia sobie duże wymagania przy pracy?

Czy dąży do osiągnięcia zadowalających wyników?

Czy wobec trudności traci chęć do pracy, czy też odwołuje się do pomocy innych, czy samo pokonuje trudności?

ANEKS NR 3

Test rysunku rodziny w opracowaniu A. Frydrychowicz

Rysunek rodziny

Arkusz zapisu

Nazwisko i imię dziecka..........................................................................................

Wiek .......................................................................................................................

Data badania............................................................................................................

Nazwisko badającego..............................................................................................

Nastrój badanego

Pogodny, niespokojny, apatyczny, lękowy, rozdrażniony, podniecony

Stosunek do badania

Bardzo zainteresowany, zainteresowany, nie zainteresowany, bierny, negatywistyczny.

Zachowanie badanego podczas rysowania

Momenty zahamowania, niechęć do rysowania którejś z postaci, wypowiedzi dziecka.

..................................................................................................................................................................................................................................................................

Kolejność rysowania

W czasie, kiedy badany rysuje, zaznaczyć w prostokącie cyframi kolejność rysowania postaci w takim układzie przestrzennym, w jakim zostały rozmieszczone na rysunku. Po ustaleniu w rozmowie z badanym, kogo postać przedstawia, zaznaczyć obok cyfr

badany

badający

Wywiad z dzieckiem

1. Opowiedz o rodzinie, którą narysowałeś, co to za rodzina?

..................................................................................................................................................................................................................................................................

2. Powiedz i pokaż, kogo narysowałeś na swoim rysunku.

..................................................................................................................................................................................................................................................................

3. Kto w tej rodzinie jest najbardziej miły, dobry? Dlaczego?

..................................................................................................................................................................................................................................................................

4.Kto w tej rodzinie jest najmniej miły, dobry? Dlaczego?

..................................................................................................................................................................................................................................................................

5. Komu w tej rodzinie jest najlepiej, kto jest najbardziej szczęśliwy? Dlaczego?

..................................................................................................................................................................................................................................................................

6. Komu w tej rodzinie jest najgorzej, kto jest najmniej szczęśliwy? Dlaczego?

..................................................................................................................................................................................................................................................................

7. Czy chciałbyś coś zmienić w tej rodzinie?

..................................................................................................................................................................................................................................................................

8. Dlaczego nie narysowałeś...................................................................................

(w przypadku kiedy dziecko, rysując swoją rodzinę, pomija na rysunku postacie wchodzące w jej skład)

..................................................................................................................................................................................................................................................................

Inne wypowiedzi badanego dotyczące własnej rodziny

..................................................................................................................................................................................................................................................................

Analiza treści rysunku

Cechy rysunku poszczególnych postaci	M	O	D S	Rodzeństwo M K K R K	Pozostali
Rysowanie postaci w pierwszej kolejności
Wyraźne powiększenie postaci w porównaniu z innymi
Największe ozdobienie postaci (wskaźnik dodatkowy)
Rysowanie postaci w ostatniej kolejności
Wyraźne zmniejszenie postaci w porównaniu z innymi
Najmniejsze ozdobienie postaci (wskaźnik dodatkowy)
Wyraźne odsunięcie postaci od pozostałych
Pominięcie postaci

M - matka

O – ojciec

S – sam

D – dziecko (przy rysunku „jakiejś” rodziny)

x – występowanie zaznacz krzyżykiem

---

1. Nartowska H. „Wychowanie dziecka nadpobudliwego”, Nasza Księgarnia, Warszawa 1986↩

2. Tamże, s. 27-29.↩

3. Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M. „Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Prawie wszystko co chcielibyście wiedzieć”, Lublin 1999.↩

4. Nartowska H. „Wychowanie dziecka nadpobudliwego”, Nasz Księgarnia Warszawa 1986↩

5. Nartowska H. „Wychowanie dziecka nadpobudliwego” Nasza Księgarnia Warszawa 1986↩

6. Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M. „Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Prawie wszystko co chcielibyście wiedzieć”, Lublin 1999.↩

7. Spionek H. „Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne”, Warszawa, PWN 1973.↩

8. Tamże, s. 87-95.↩

9. Nartowska H. „Różnice indywidualne czy zaburzenia rozwoju dziecka przedszkolnego”, WSiP Warszawa 1986↩

10. Tamże, s. 154-174.↩

11. „Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych”↩

12. Nartowska H., „Wychowanie dziecka nadpobudliwego” Nasza Księgarnia Warszawa 1986↩

13. Tamże, s.106-108↩

14. Dąbrowska M., Rozesłaniec M., „Korygowanie zaburzeń zachowania dzieci nadpobudliwych psychoruchowo i agresywnych w grupie socjoterapeutycznej” Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004↩

15. Tamże, s.15-19.↩

16. Nartowska H. „Różnice indywidualne czy zaburzenia rozwoju dziecka przedszkolnego”, WSiP, Warszawa1986↩

17. Spionek H. „Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka”, PWN, Warszawa1985.↩

18. Sztumski J. „Wprowadzenie do metod i technik badań społecznych” ,Uniwersytet Śląski, , Katowice1995↩

19. Łobocki M. „Metody badań pedagogicznych”, PWN, Warszawa 1982↩

20. Pilch T. „Zasady badań pedagogicznych”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich , Wrocław 1977↩

21. Sztumski J. „Wprowadzenie…”↩

22. Zaczyński W. „Praca badawcza nauczyciela”, WSiP Warszawa 1995↩

23. Pilch T. „Zasady badań pedagogicznych”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław 1977↩

24. Zaczyński W. „Praca…”s.19↩

25. Pilch T. „Zasady…” s.42↩

26. Tamże s. 41↩

27. Pilch T., Bauman T. „Zasady badań pedagogicznych”, Warszawa 2001,↩

28. Jaworowska- Obój „Studium przypadku jako metoda diagnozy klinicznej, materiały do nauczania psychologii, seria III „Metody badań psychologicznych, red. Wołoszynowa L., tom IV, „Wybrane problemy diagnozy”, PWN Warszawa 1977↩

29. Nowak S. „”Metodologia badań socjologicznych”, PWN, Warszawa 1970↩

30. Tamże, 87-92↩

31. Kamiński A. „Metoda, technika, procedura badawcza”, Wrocław 1970↩

32. Łobocki M. „Metody badań pedagogicznych”, PWN, Warszawa 1982↩

33. Sztumski „Wprowadzenie do metod i technik badań społecznych” ,Uniwersytet Śląski, ,↩

34. Pilch T. „Zasady badań pedagogicznych”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław 1977↩

35. Skorny Z. „Metody badań i diagnostyka psychologiczna” Wrocław 1984↩

36. Okoń W. „”Nowy słownik pedagogiczny” Warszawa 2001↩

37. Zaczyński W. „Praca badawcza nauczyciela” WSiP Warszawa 1995↩

38. Pilch T. „Zasady badań pedagogicznych”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław 1977↩

39. Łobocki M. „Metody badań pedagogicznych” PWN, Warszawa 1982↩

40. Okoń W. „Słownik pedagogiczny”, wyd. 2, Warszawa 1981↩

41. Pilch T. „Zasady…”↩

42. Łobocki M. „Metody…”↩

43. Tamże, s.290-292↩

44. Sztumski J. „Wstęp do metod i technik badań społecznych”, Śląsk, Katowice 1995↩