1. Definicja dziedzictwa kulturowego. Rodzaje dziedzictwa. Pojęcie zabytku. Zabytek jako wartość.

Dziedzictwo kulturowe: zasób rzeczy nieruchomych i ruchomych wraz ze związanymi z nim wartościami duchowymi, zjawiskami historycznymi i obyczajowymi, uznawany za godny ochrony prawnej dla dobra społeczeństwa i jego rozwoju oraz przekazania następnym pokoleniom z uwagi na zrozumiałe i akceptowane wartości historyczne, patriotyczne, religijne, naukowe i artystyczne, mające znaczenie dla tożsamości i ciągłości rozwoju politycznego, społecznego i kulturalnego, dowodzenia prawd i upamiętniania wydarzeń historycznych, kultywowania poczucia piękna i wspólnoty cywilizacyjnej.

Rodzaje dziedzictwa:

1. Dziedzictwo duchowe: to co kształtuje nasze obyczaje

2. Religia jako dziedzictwo: pewne sposoby pojmowania dobra przyjmowane jako dziedzictwo

3. Dziedzictwo polityczne: historia bytu państwa. Pamięć o zdarzeniach i osobach. Materialne środki, umundurowanie, pomniki, rozwiązania dowodzące wartości i myśli politycznej.

4. Muzyka: pieśni, prawdy ludowe, obyczajowość danego regionu

5. Pisarstwo: dzieła naukowe, literackie. Kultywowanie pisania o narodowości daje możliwość ochrony dziedzictwa

6. Dziedzictwo artystyczne: wszystko związane z działalnością artystyczną

7. Dziedzictwo kulinarne: produkty i przepisy regionalne

8. Dziedzictwo przemysłowe: przemysłowe funkcjonowanie człowieka, działalność i wytwory zakładów produkcyjnych, narzędzia i maszyny oraz umiejętności i technologia (kopalnie, huty, wiatraki, papiernie, drukarnie, transport, mosty, wiadukty, tamy, wyposażenie, fabryki…)

9. Dziedzictwo przyrodnicze: wyjątkowe obszary, formacje przyrody ożywionej i nieożywionej, zagrożone gatunki.

10. Dziedzictwo archeologiczne: ślady ludzkości z minionych epok na podstawie wykopalisk.

Zabytek: jest to każdy wytwór działalności człowieka, będący świadectwem minionej epoki (pamiątką przeszłości), posiadający wartość historyczną, artystyczną, naukową lub emocjonalną, przy czym kryterium czasu powstania, choć najważniejsze, nie przesądza o zdefiniowaniu zabytku.

Zabytek jako wartość:

Według ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zabytkiem jest nieruchomość (np. pojedynczy budynek, cmentarz, historyczny układ urbanistyczny lub krajobraz kulturowy) albo rzecz ruchoma (np. dzieło sztuki użytkowej, obraz, rzeźba, znalezisko archeologiczne – np. artefakt), ich części lub zespoły rzeczy, które są dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowią świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, a których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na swoją wartość artystyczną, naukową lub historyczną. Obiekty takie mogą być wpisane do rejestru zabytków prowadzonego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Formami ochrony prawnej zabytków są:

wpis do rejestru zabytków,

uznanie za pomnik historii,

utworzenie parku kulturowego,

ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego lub w decyzji lokalizacyjnej

Z rejestru skreśla się otoczenie zabytku, w przypadku skreślenia z rejestru tego zabytku.

Dawniej, w latach 1961-1973, wartość danego zabytku w Polsce określała pięciostopniowa klasyfikacja (klasa 0 oraz klasy I-IV). Obecnie podział na klasy nie jest stosowany. Zasadniczo uważa się wszystkie zabytki za równie cenne, chociaż zabytki mające wyjątkową wartość prezydent RP może uznać za pomniki historii, a spośród nich z kolei najbardziej wartościowe mogą ubiegać się o umieszczenie na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Klasy zabytków – obowiązująca w latach 1961-1973 pięciostopniowa klasyfikacja obiektów zabytkowych, określająca ich wartość artystyczną, historyczną i naukową.

Klasyfikacja zabytków nieruchomych, wprowadzona w Polsce wydaniem przez Dyrektora Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków instrukcji z 20 XII 1961 r. oraz pisma okólnego nr 14 z 30 XII 1963 r. w sprawie określenia grup weryfikacyjnych zabytków nieruchomych wpisywanych do rejestru wprowadziła pojęcie klas: od 0 – obejmującej „najcenniejsze” zabytki, do IV – zawierającej zabytki „najmniej wartościowe”.

Zabytki nieruchome podzielone zostały wówczas na pięć grup pod względem ich wartości:

0 – zabytki i zespoły zabytkowe o najwyższej wartości artystycznej, historycznej i naukowej w skali światowej, które mogą być uznane za pomnik historii;

I – reprezentacyjne w skali krajowej, dobrze zachowane, nie przebudowywane w nowszych czasach;

II – reprezentacyjne dla regionu lub miejscowości lub przebudowane przy zachowaniu znacznej części dawnej substancji zabytkowej;

III – przeciętnej lub miernej, lecz bezspornej wartości artystycznej, historycznej lub naukowej;

IV – obiekty pierwotnie zaliczające się do wyższych grup klasyfikacyjnych, których zły stan techniczny wyklucza skuteczną konserwację, a wartość artystyczna, historyczna i naukowa jest minimalna.

Klasyfikacja ta, zgodnie z ogólnoświatowymi tendencjami uchylona w 1973 r., spowodowała nieodwracalne straty w postaci np. zniszczenia wiatraków, drewnianej zabudowy wiejskiej, obiektów z drugiej połowy XIX w. i innych mniej spektakularnych obiektów zabytkowych.

Przedstawiając zgubne skutki owej klasyfikacji dla ochrony dóbr kultury w Polsce Jan Pruszyński pisze, że „doczekała się określenia ‘brzytwa w ręku szaleńca’, gdyż jej bezpośrednim skutkiem było zniszczenie znacznej części zabudowy drewnianej, architektury małomiasteczkowej i przedmiejskiej, a niejednokrotnie uniemożliwiła interwencję konserwatorską nawet tam, gdzie była ona jeszcze możliwa”.

Niestety, wiele niezorientowanych osób, zwłaszcza dziennikarzy i polityków, nadal posługuje się błędnym pojęciem "zabytku klasy 0".

Obecnie obowiązuje podział na:

zabytki nieruchome – nieruchomość, jej część (np. klatka schodowa) lub zespół nieruchomości (ale także historyczny układ urbanistyczny, ruralistyczny lub zespół budowlany),

zabytki ruchome – rzecz ruchoma, jej część lub zespół rzeczy ruchomych (np. kolekcja sztuki),

zabytki archeologiczne – zabytek nieruchomy będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem.

Ochroną mogą być objęte również historyczne, geograficzne lub tradycyjne nazwy budynków, placów, ulic lub jednostek osadniczych.

Zabytkiem przyrody (pomnikiem przyrody) określa się najczęściej szczególnie cenne drzewo, grupę drzew (park, las, aleję itp.) lub głaz narzutowy.

Wszystkie zabytki materialne (z dziedzin budownictwa, rzemiosła, sztuki, archeologii (dziedzictwo archeologiczne) i przyrody) łącznie z zabytkami kultury niematerialnej stanowią zasoby dziedzictwa kulturowego.

1. Początki ochrony dziedzictwa na świecie.

Starożytność:

W starożytności nie myślano nad ochroną dziedzictwa kulturowego. Kopiowano niektóre dzieła, ale nie obejmowano ich ochroną. Trudno jest określić daty, w których zapoczątkowano ochronę dziedzictwa. Pierwsze kolekcje, to chęć pokazania się finansowego oraz pokazania wyższości kulturalnej. Rozwinął się nurt związany ze zbieraniem rzeczy jako elementu wyznaniowego – gromadzenie rzeczy i dzieł sztuki dla Boga. Pierwsza regulacja prawna zabytków pochodzi z 458 roku i jest to dekret Cesarza Majoriana (dotyczący budowli z kamienia w Cesarstwie Rzymskim). Na dekret zdecydowano się, by zaprzestano grabieży kamienia. Dekret objął zabytki nieruchome.

Renesans:

Renesans zmienia podejście do sztuki. Rozwija się odrodzeniowy sposób patrzenia na świat. Powstają prywatne kolekcje dzieł sztuki dla przyszłych pokoleń i społeczeństwa (Colutio Santati?). Z troski o sprawy społeczne zaczyna się przekształcać kolekcje prywatne na muzea publiczne. Akty prawne powstały jednak wcześniej, bo pod koniec XVw. Były to dekrety papieskie. 1516 r – pierwszy konserwator zabytków, Rafael Santi: dyrektor wykopalisk w państwie kościelnym. Inne regulacje prawne: 1602 r., Włochy – dekret toskański: ochrona dzieł danego malarstwa. 1783r. – Powstaje Instytucja Inspektorów czuwająca nad zabytkami, malarstwem w kościołach i klasztorach. Niszczono zabytki architektury: nie zgadzano się z gotykiem, który przerabiano (również budowle sredniowieczne) – nie zwracano uwagi na wartość architektoniczną.

Zdobycze wojenne: władcy, którzy zdobyli dobra, zdecydowali się na ich ochronę. Gustaw Adolf II utworzył urząd antykwariusza państwowego, który miał chronić trofea wojenne. Dopiero przemiany gospodarcze spowodowały zmiany.

Rewolucja przemysłowa w Anglii:

Royal Society (Towarzystwo Królewskie w Londynie, Uważane jest za pierwsze w świecie towarzystwo naukowe). Dbano o przedmioty użyteczne, związane z przeszłością. Powstają pierwsze zorganizowane placówki muzealne – British Museum (Powstało z inicjatywy sir Hansa Sloane'a, lekarza, przyrodnika i kolekcjonera. Chciał on zabezpieczyć swoją kolekcję literatury i dzieł sztuki liczącą ponad 71 tys. obiektów. Zaoferował więc jej sprzedaż za 20 tys. funtów królowi Jerzemu II. Mimo że monarcha nie wykazywał większego zainteresowania zbiorami Sloane'a, to jednak Parlament, głównie za sprawą Arthura Onslowa przyjął ten dar. Uchwała o utworzeniu Muzeum Brytyjskiego została przyjęta 7 czerwca 1753 r. ). Zaczęto udostępniać zbiory prywatne. 1789r. – Rewolucja Francuska powoduje utworzenie muzeum – Luwr (Muzeum zostało otwarte 10 sierpnia 1793 r. Ekspozycja liczyła 537 obrazów. Lwią część stanowiły konfiskaty dóbr kościelnych i królewskich).

XIX wiek

Rozwijają się nauki eksperymentalne. Muzea zaczynają pełnić funkcje gabinetów naukowych. Następuje rozwój instytucji ochrony zabytków. Powstają liczne stowarzyszenia, organizacje. Nie są to już osoby prywatne. 1820 r.,Włochy: edykt określający zabronione czyny w sferze zabytków. W dniu 7 kwietnia 1820 r. papież Pius VII zatwierdził edykt kardynała Bartholomeo Pacca zwany w historiografii lex Pacca, który w oparciu o edykt z 1 października 1802 r. (lex Doria Pamfili - od nazwiska kard. Giuseppe Doria Pamfili) określił zasady ochrony zabytków i dzieł sztuki, tworząc Urząd Kamerlinga (czyli Stałą Radę Kamery Apostolskiej) jako najwyższego zwierzchnika nad zabytkami. Istniał cały system kar za jego nieprzestrzeganie. Były to kary świeckie takie jak utrata dóbr, kary grzywny, więzienie. Miały one zapobiegać nielegalnej sprzedaży dzieł sztuki. 1834r., Grecja : wszystkie zabytki zostały uznane za własność narodową.

1. Polski system ochrony dziedzictwa kulturowego

1. początki ochrony w Polsce

Najbogatsze kolekcje związane były z władcami oraz władzami kościelnymi. Pierwszy akt prawny przekazujący dobra powstał w 1581 r., a sporządzony został przez Zygmunta Augusta (zbiór tkanin „ku pospolitej potrzebie”: Mniej więcej 450 lat temu król Zygmunt August w najlepszych brukselskich warsztatach zamówił ponad 350 arrasów. Była to największa w historii kolekcja tego typu zamówiona przez jednego władcę. Arrasy zostały stworzone, aby zdobić komnaty zamku królewskiego na Wawelu, ale król nie był samolubny i w testamencie przekazał je Rzeczpospolitej Obojga Narodów, „ale tylko ku pospolitej potrzebie, nie chuci inszej, i ku ozdobie potężnej i potrzebnej, a uczciwej”.) 1766r. S.S de Riel – w całości po francusku projekt regulujący ochronę dóbr (ich przechowywanie itp. Przekazany do Muzeum Przyrodniczego). Komisja Edukacji Narodowej – projekt Muzeum Narodowego (Historia Muzeum Narodowego w Warszawie sięga roku 1862 r., kiedy to 20 maja uchwalona została Ustawa o Wychowaniu Publicznym w Królestwie Polskim i powołane, obok Szkoły Głównej, Szkoły Sztuk Pięknych i Biblioteki Głównej, Muzeum Sztuk Pięknych. Do 1916 roku mieściło się ono w jednym budynku ze Szkołą Sztuk Pięknych. Podwalinę zbiorów Muzeum stanowiły obrazy olejne ze zbioru Szkoły Sztuk Pięknych oraz ryciny Biblioteki Rządowej i Szkoły Sztuk Pięknych. Od tego czasu kolekcja stopniowo się powiększała). Wśród licznych inicjatyw powstałego w 1820 roku Towarzystwa Naukowego przy Szkole Wojewódzkiej Płockiej znalazło się zorganizowanie własnego muzeum. Wagę tego postanowienia podkreśla fakt, że na okres ten przypadają narodziny polskiego muzealnictwa. Już wprawdzie w 1775 roku Michał Mniszek sformułował potrzebę utworzenia „Museaum Polonicum" uzasadniając ją względami społecznymi, a w końcu XVIII wieku w polskim kolekcjonerstwie występuje pewna specjalizacja, pierwsze zbiory zostały publicznie udostępnione w pierwszych latach XIX stulecia przez Izabelę Czartoryską w Puławach '). W kilka lat później Potoccy udostępnili swe zbiory w Wilanowie. W czasach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego gromadzeniem zbiorów muzealnych zajęło się Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk. Muzeum jednak nie powstało; zbiory zostały rozproszone po upadku powstania listopadowego. Ks. Ksawery Zubowski opublikował (1786r.) pierwszy polski kwestionariusz inwentaryzacyjny. Dotyczył on zabytków ruchomych, rzeźb i malarstwa. Chciał stworzyć centralny katalog zbiorów dzieł sztuki.

1. ochrona w okresie zaborów

Okres przed rozbiorami był bogaty w kolekcje władców oraz władz kościelnych. Do najbogatszych kolekcji należała np. kolekcja Jagiellonów.

Czas oświecenia przyniósł wzrost zainteresowania historią oraz związanymi z nią zabytkami. W obliczu upadku państwa polskiego zrodziło się "dążenie do

konsolidacji społeczeństwa i odrodzenia narodowego, opierającego się na konstruktywnym nawiązaniu do tradycji historycznej"1 . W odczuciu ówczesnych sięganie

do czasów minionych, a przede wszystkim czasów świetności Rzeczypospolitej Szlacheckiej, miało doprowadzić do odzyskania "tężyzny narodowej", a w konsekwencji odbudowy państwa polskiego.

Okres zaborów:

Wśród licznych inicjatyw tego okresu, można wskazać np. projekt utworzenia Musaeum Polonicum czy działalność Biblioteki Załuskich, a także aktywność wielu wybitnych jednostek oraz rozwijający się mecenat wielkich rodów, które w swoich posiadłościach magnackich gromadziły okazałe zbiory dzieł sztuki. Istotne znaczenie miały inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego, który zlecił sporządzenie opracowań historycznych miast, a także przekazał z własnych funduszy środki finansowe dla miasta Krakowa, aby "to podupadłe miasto mogło być podźwignięte i zbliżone do pierwiastkowego stanu". Działania te i wiele innych nie uratowały jednak I Rzeczypospolitej przed upadkiem, ale pomogły zachować jej ducha.Zainteresowanie związane z ojczystymi dziejami sprawiło, że starannie pielęgnowane, materialne i niematerialne świadectwa minionych epok stawały się fundamentem świadomości narodowej. Doświadczenia te były zalążkiem dla mającej narodzić się, po 100 latach, polskiej prawnej ochrony zabytków.. Czynione w tym okresie starania stały się genezą polskiego muzealnictwa, działań inwentaryzacyjnych zabytków nieruchomych, a także rozwijającej się w XIX w. myśli konserwatorskiej. Wraz z utratą niepodległości nawiązuje się nie do jednej epoki, ale do wszystkich blasków Polski Piastów, Jagiellonów i Polski siedemnastowieczne. Los zabytków był w tym okresie bardzo zróżnicowany. Podczas gdy oficjalna polityka austriacka sprzyjała rozwojowi polskiej działalności na rzecz ochrony zabytków, to w zaborze pruskim, a przede wszystkim rosyjskim, władze nieprzychylnie patrzyły na wszelkie polskie inicjatywy konserwatorskie.

W zaborze rosyjskim nie utworzono państwowej służby konserwatorskiej, a tym samym nie istniała prawna ochrona zabytków. Rosja niechętna kulturze europejskiej, ustrojowi Rzeczypospolitej, jej religii oraz samym Polakom w sposób bezwzględny zniszczyła i rozgrabiła, pozostałe na ziemiach polskich, dzieła sztuki i pamiątki narodowe. Rusyfikacja ziem polskich dotykająca języka, obyczajów i kultury nie powstrzymała jednak rozwoju kultury polskiej oraz działań ochronnych nad zabytkami.W świadomości społecznej wzrastało poczucie obowiązku zachowania wszelkich pamiątek narodowych i "starożytności". Świadectwem tego były przede wszystkim działania inwentaryzacyjne zabytków nieruchomych (budownictwa i architektury) w latach 1827-1831 na terenie zaboru rosyjskiego. W 1844 r. władze carskie zezwoliły na kolejne istotne działania inwentaryzacyjne, których efektem było stworzenie specjalnej instrukcji określającej, które zabytki nieruchome zasługują na zachowanie. Inwentaryzacja zakończona została w 1855 r., a prowadzący ją Kazimierz Stronczyński ujął jej wyniki w pięciu tomach tekstu oraz siedmiu atlasach z ilustracjami. Zmieniająca się sytuacja polityczna w drugiej połowie XIX w. pozwoliła na utworzenie wielu organizacji i instytucji, mających znaczący wpływ na zachowanie narodowej historii i opiekę nad zabytkami. W roku 1862 w Warszawie powstało Muzeum Sztuk Pięknych, które w 1916 r. zostało przekształcone w Muzeum Narodowe. W roku 1868 utworzono Warszawskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych. Kolejne zmiany polityczne przyniosły wydarzenia rewolucyjne 1905 r., a w konsekwencji ukaz tolerancyjny władz carskich. W związku z nowymi ustępstwami możliwe było utworzenie w 1906 r. Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, w przeszłości, mającego fundamentalny wkład w ochronę zabytków na ziemiach polskich, zarówno przed odzyskaniem niepodległości, jak i w okresie międzywojennym. Towarzystwo, mimo że powstało na terenie zaboru rosyjskiego, starało się działać na całości ziem polskich.

W zaborze pruskim, obok społecznych ruchów na rzecz ochrony zabytków, istniał również system opieki nad nimi. Państwowa służba konserwatorska zaczęła funkcjonować mocą rozkazu gabinetowego Fryderyka Wilhelma II z 1815 r. oraz dekretu z dnia 1 lipca 1843 r. o powołaniu Urzędu Generalnego Konserwatora Zabytków, choć na ziemiach polskich została utworzona wiele lat później. Ochrona zabytków szybko stała się narzędziem germanizacji prowadzonej na ziemiach polskich. Przeciwwagą dla tendencyjnej działalności administracji pruskiej była m.in. aktywność Towarzystwa Przyjaciół Nauk, powstałego

w 1857 r., czy Towarzystwa Zbieraczy Starożytności, istniejącego w latach 1841-1846, a także wielu wybitnych jednostek. Tymczasem, jak pisze J. Frycz, "mimo wielu inicjatyw społecznych, Wielkopolska nie mogła stać się jednak ośrodkiem myśli konserwatorskiej. Wobec braku polskich uczelni i germanizacyjnej polityki administracji nie było warunków dla powstania grupy profesjonalnie zajmującej się sztuką". Rozwój społecznej ochrony zabytków pozwolił oprzeć się ciągłemu procesowi germanizacji, prowadzonemu przez policyjne państwo pruskie.

Na terenie zaboru austriackiego powstała i rozwinęła się polska szkoła konserwatorska, a następnie powstały zręby polskiej prawnej ochrony zabytków. "Polityka Wiednia" dostosowana do wielonarodowego, wielokulturowego państwa była tylko z pozoru liberalna. Z jednej strony rząd austriacki uznawał prawo do narodowego dziedzictwa mieszkańców Galicji, zaś z drugiej strony nie stanowiło to przeszkody dla przekształcenia Wawelu w koszary czy też dla likwidacji zakonów kontemplacyjnych oraz konfiskaty ich majątków (w tym bogatych bibliotek). Dotkliwe dewastacje i grabieże, a także zniszczenia w okresie Wiosny Ludów znacząco wpłynęły na stan zasobu zabytkowego ziem zaboru austriackiego.

Działania "Wiednia" na rzecz ochrony zabytków w zasadzie omijały Galicję. Jednocześnie mimo oczywistych ograniczeń ze strony zaborcy, nader szybko rozwijała się polska praktyka i doktryna konserwatorska. Ze społecznej inicjatywy powstawały liczne organizacje mające na celu ochronę zabytków, takie jak: Komitet Opieki nad Zabytkami (1850), Muzeum Przemysłowo-Rzemieślnicze (1867), Krakowskie Towarzystwo Naukowe (1816), Muzeum Narodowe w Krakowie (1879), Towarzystwo Miłośnikow Historii i Zabytkow Krakowa (1896), a od 1906 r. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Krakowie. Okresowi Rzeczypospolitej Krakowskiej zawdzięczmy pierwsze polskie regulacje w sprawie inwentaryzacji zabytków architektury oraz liczne prace konserwatorskie i restauracyjne. Jednocześnie rozwijały się badania naukowe oraz forum publiczne spraw ochrony zabytków. Na terenie Galicji "przeważało kolegialne rozpatrywanie zasadniczych problemów konserwatorskich z uwzględnieniem opinii miejscowych środowisk. Taka forma decyzyjna znalazła, w dużej mierze, kontynuację w polskim systemie ochrony zabytków, który został utworzony w 1918 r” . W wyniku zmian organizacyjnych w latach 1888-1890 miejscowe komisje konserwatorskie zyskały własne kompetencje, choć nadal decydujący głos należał do Komisji Centralnej w Wiedniu. W efekcie zjazdu konserwatorskiego, który odbył się w 1888 r. w Krakowie, doszło do utworzenia dwóch znaczących organów kolegialnych, wyspecjalizowanych w dziedzinie ochrony zabytków: Grona Konserwatorów i Korespondentów Galicji Zachodniej z siedzibą w Krakowie oraz Grona Konserwatorów Zabytków Sztuki i Pamiątek Historycznych Galicji Wschodniej - we Lwowie. Ich aktywność przyczyniła się do skrystalizowania kierunków działań w dziedzinie konserwacji i ochrony zabytków na tym terenie. Najistotniejsze zmiany przyniósł początek XX w., kiedy w 1911 r. konserwatorzy zostali uznani, zgodnie ze zmienionym statutem Centralnej Komisji, za urzędników państwowych. W 1914 r. został powołany Krajowy Urząd Konserwatorski w Krakowie, którego pierwsze lata działalności przypadły na trudny okres I wojny światowej. Wojny XVII i XVIII w., które zrujnowały polskie ziemie, doprowadziły do kresu Rzeczypospolitej Szlacheckiej oraz do rozbiorów, stały się źródłem niewyobrażalnego zubożenia zasobu zabytkowego Polski. Część zabytków nieruchomych została bezpowrotnie unicestwiona, a ogromna ich ilość została całkowicie

rozgrabiona. Jednocześnie jednak pojawił się i utrwalił w świadomości społecznej fakt, że zabytki należy chronić jako świadectwa minionych wieków. W "pamiątkach przeszłości" doszukiwano się źródła dla kształtowania się postaw patriotycznych. Przeciwwagą dla działań zaborców, mających na celu zniszczenie i zatarcie polskości, była pielęgnacja materialnych i niematerialnych składników kultury oraz historii narodu. Nieliczne regulacje prawne okresu zaborów tworzyły ramy i warunki dla działalności społecznej, wynikającej z moralnego poczucia obowiązku.

Zabór austriacki:

Ochrona zabytków była tutaj najlepsza. Powstał pomysł utworzenia Muzeum Narodowego w Krakowie na Wawelu (Teodor Ziemięcki). W skład miały wejść m.in. galeria rzeźb, muzeum archeologiczne, etnograficzne, zbiór akwarel, zbiory numizmatyczne. Projekt realizowany był częściowo z darowizny polskich artystów. 1883 r. statut MN. Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiegoim. dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem. Zostało zawiązane w 1888 z inicjatywy » Adolfa Scholtzego w celu zgromadzenia odpowiednich zbiorów i stworzenia Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, a następnie utrzymywania go i zarządzania nim. W ten sposób zamierzono uczcić dra Chałubińskiego. Założyciele T. M. T. byli prawie wszyscy z Warszawy, i z bliskiego kręgu przyjaciół, uczniów i znajomych Chałubińskiego. W sprawie zorganizowania muzeum Scholtze i inni naradzali się z Chałubińskim (od 1886), ale jakiś czas trzymano przed nim w tajemnicy fakt, że towarzystwo i muzeum będą nosić jego imię. Chałubiński nie był jednym z założycieli muzeum; obiecał tylko podarować mu swe tatrz. zbiory nauk., co też uczynił. W pozostałych dwóch zaborach nie brano ochrony dziedzictwa kulturowego na swoje barki.

1. opieka nad zabytkami w II RP,

Z doświadczeniami okresu zaborów odrodzone państwo polskie stanęło przed problemem zniszczeń I wojny światowej oraz wyzwaniem odbudowy Rzeczypospolitej. Kształtująca się po 1918 r. państwowość polska musiała ponadto sprostać podziałom kulturalnym, narodowym, religijnym, językowym, a także prawnym. To właśnie odmienne systemy prawne w poszczególnych zaborach sprawiły, że wprowadzanie jednolitych rozwiązań na scalanych ziemiach odradzającej się Polski stało się jednym z pilniejszych zadań. Jednym z pierwszych aktów prawnych, który z założenia objął swoim działaniem cały kraj, był dekret Rady Regencyjnej z dnia 31 października 1918 r. o opiece nad zabytkami sztuki i kultury wprowadzający przepisy prawnej ochrony zabytków. Prace nad tym aktem zostały rozpoczęte kilka miesięcy wcześniej, na podstawie dekretu z dnia 3 stycznia 1918 r. o tymczasowej organizacji władz naczelnych Królestwa Polskiego nadającego kompetencje w tym zakresie Ministrowi Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Uchwalenie dekretu wyprzedziło nawet formalne zakończenie I wojny światowej i przybycie do Warszawy Józefa Piłsudskiego w dniu 11 listopada 1918 r. Tak szybkie uregulowanie tej materii było odzwierciedleniem szczególnej wrażliwości społeczeństwa polskiego na zabytki, wykształconej w okresie zaborów. Ponadto nie istniały de facto podziały prawne między poszczególnymi zaborami, gdyż prawo ochrony zabytków obowiązywało faktycznie tylko w Galicji. Postanowienia dekretu o opiece nad zabytkami sztuki i kultury były podsumowaniem działań podejmowanych przez organizacje społeczne oraz osoby fizyczne w okresie zaborów, na rzecz zachowania kulturowego dziedzictwa Rzeczypospolitej. Celem dekretu było przede wszystkim uregulowanie kwestii społecznej opieki nad zabytkami. "Ochrona" stała się pojęciem odnoszonym do działalności uwzględniającej "wszelkie aspekty podporządkowane profesjonalnym poczynaniom opartym na prawie i specjalistycznej metodologii". Mocą art. 1 dekretu, ochronie prawnej podlegały "wszelkie zabytki kultury i sztuki, znajdujące się w granicach państwa Polskiego, wpisane do inwentarza zabytków sztuki i kultury". Przedmiotem regulacji, a tym samym ingerencji konserwatorskiej, uczyniono więc tylko zabytki wpisane do odpowiedniego inwentarza. Przy czym, zgodnie z postanowieniami rozporządzenia Ministra Sztuki i Kultury z dnia 9 kwietnia 1919 r. w przedmiocie wpisywania zabytków sztuki i kultury do inwentarza, zabytki będące własnością prywatną były wpisywane wyjątkowo, i tylko gdy przemawiała za tym wyjątkowa wartość zabytkowa oraz znaczenie narodowe danego przedmiotu. Zgodnie z art. 22 dekretu - jeśli zaszło "niebezpieczeństwo zniszczenia, uszkodzenia lub wywozu za granicę zabytków ruchomych, będących własnością prywatną a mających wybitne znaczenie narodowe" - rząd miał prawo zastosować procedurę wywłaszczenia na rzecz jednego z muzeów. Nieograniczona ingerencja państwa była możliwa wyłącznie w wypadku zabytków ruchomych, wskazanych w art. 20 dekretu, będących "własnością kraju, miast, gmin administracyjnych lub wyznaniowych, parafii oraz instytucji społecznych". Niezależnie od wpisu do inwentarza, zostały one objęte ochroną konserwatorską. Mocą konkordatu zawartego ze Stolicą Apostolską 10 lutego 1925 r. wyłączono spod ingerencji administracji archiwa biskupie oraz niektóre dzieła sztuki. Przywołany wcześniej art. 1 dekretu przewidywał co do zasady, że przedmiotem ochrony są wszelkie zabytki znajdujące się w granicach państwa polskiego. Ze względu jednak na szczególną sytuację polityczną, a dokładniej fakt, że granice II Rzeczypospolitej kształtowały się jeszcze przez kilka lat od formalnego zakończenia I wojny światowej, ustawodawca wprowadził w art. 1 zdanie drugie postanowienie, że "należące do Państwa Polskiego lub do jego obywateli, lub instytucji polskich zabytki sztuki i kultury, znajdujące się zagranicą, mogą być przedmiotem szczególnych środków ochrony ze strony władzy państwowej polskiej oraz umów międzynarodowych, stosownie do osobnych w tej mierze postanowień". W ten sposób została przełamana generalna zasada, że ustawodawstwo danego kraju obowiązuje tylko na terenie państwa, które je ustanowiło. Zakres obowiązywania dekretu warunkował również art. 11, który przewidywał, że "wszelkie nieruchome i ruchome dzieła, świadczące o sztuce i kulturze epok ubiegłych, istniejące nie mniej, niż lat 50, korzystają z opieki prawa, zanim wpisane zostaną do inwentarza zabytków sztuki i kultury". Warunek wieku nie musiał być jednak spełniony w przypadku zabytków ruchomych, jeśli wydana została w tej sprawie specjalna decyzja Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Przepisy dekretu miały więc zastosowanie nie tylko do zabytków wpisanych do inwentarza, ale także do nieruchomości, które przedstawiały wartość artystyczną i kulturową oraz posiadały określony wiek. Ochrony w tym zakresie nie przewidywało ani rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 1928 r. o opiece nad zabytkami, ani ustawa o ochronie dóbr kultury z 1962 r. Historyczne nazwy ulic i placów zostały objęte zakresem ochrony jako zabytki niematerialne dopiero w obecnie obowiązującej ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Urzędowe uznanie danej rzeczy za zabytek było podstawą mechanizmu ochrony. Dopiero wpis do inwentarza zabytków rodził określone obowiązki. Zabytki nieruchome nie mogły być "burzone, niszczone, przerabiane, odnawiane, rekonstruowane, zdobione lub uzupełniane (nawet instalacjami) bez uprzedniego pozwolenia odpowiedniej władzy konserwatorskiej". Co więcej, ochroną został objęty również "widok na zabytki lub z zabytków nieruchomych", przyjmując że zabytek uznawano za część chronionego prawnie krajobrazu. Obie te konstrukcje znacznie wyprzedzały rozwiązania przyjęte w innych krajach i zyskały na znaczeniu w obowiązującej współcześnie regulacji.

Dekret wprowadzał obowiązek dbałości każdego właściciela o zabytek nieruchomy. Istniała przy tym możliwość pomocy państwa przy należytym jego utrzymaniu. Przepis ten - jak wskazuje J. Pruszyński - stanowił odzwierciedlenie dotychczasowej praktyki Towarzystwa Opieki nad Zabytkami. Przepisy dekretu uchodziły nie tylko za pionierskie rozwiązania w zakresie prawnej ochrony zabytków, ale tworzyły również zręby procedury administracyjnej,

która kompleksowo została uregulowana dopiero w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o postępowaniu administracyjnym. Przepisy dekretu z 1918 r. zawierały ponadto najwcześniejsze, a przynajmniej jedne z pierwszych, uregulowania w prawie polskim, przewidujące odpowiedzialność odszkodowawczą państwa za działania administracji publicznej. Organem centralnym administracji w zakresie ochrony zabytków był Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, czynności związane z opieką nad zabytkami zostały powierzone zaś mianowanym przez niego konserwatorom. Wskazana w dekrecie organizacja administracji na szczeblu centralnym przechodziła jednak pewną ewolucję. Tuż po uchwaleniu dekretu, bo od 17 listopada 1918 r., zadania dotyczące ochrony zabytków były powierzone Ministerstwu Ochrony Kultury i Sztuk Pięknych. Resort ten po niespełna miesiącu działalności został, mocą dekretu Naczelnika Państwa z dnia 5 grudnia 1918 r., przekształcony w Ministerstwo Sztuki i Kultury, które to następnie zostało zlikwidowane 6 marca 1922 r. Jego zadania i kompetencje zostały powierzone odpowiedniemu departamentowi w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego i stan ten trwał aż do września 1939 r. Ciągłe przekształcenia organizacji administracji w sferze ochrony zabytków były odzwierciedleniem toczącej się w tym czasie dyskusji co do zasadności powierzenia tych zadań ministerstwu wyspecjalizowanemu w sprawach kultury. W pozostałych krajach zadania te były bowiem powierzone resortom oświaty bądź spraw wewnętrznych. Ostatecznie zdecydowano, że ze względu na realizację celów w zakresie ochrony zabytków właściwa organizacja tej administracji nie wymusza, aby na jej czele stał minister. Charakter wykonywanych kompetencji sprawił, że mocą rozporządzenia Ministra Sztuki i Kultury z dnia 5 kwietnia 1919 r. w przedmiocie organizacji urzędów konserwatorskich organy terenowe zostały wydzielone z ogólnych organów administracji. Po niespełna roku organy te zostały jednak zespolone, a granice okręgów konserwatorskich pokryły się z granicami województw. Terenowe organy administracji konserwatorskiej napotkały wiele trudności w pierwszych latach swojej działalności. Przede wszystkim ich funkcjonowanie utrudniał do dnia 2 sierpnia 1919 r. brak podziału terytorialnego państwa. Na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego faktyczny podział na okręgi konserwatorskie nastąpił dopiero mocą rozporządzenia Ministra Sztuki i Kultury z dnia 24 stycznia 1920 r. Działający w województwie krakowskim urząd konserwatorski został ustanowiony Krajowym Urzędem Konserwatorskim, jako kontynuacja organu działającego w czasach zaboru austriackiego. Organizacja administracji ulegała kolejnym zmianom wraz z ustalaniem ostatecznych granic Rzeczypospolitej. W skutek tego do liczby 9 okręgów dołączały kolejne. Ich organizacja nie pokrywała się już z podziałem terytorialnym kraju na województwa, ale odzwierciedlała potrzeby systemu ochrony. W aparacie administracji powołanym do sprawowania ochrony nad zabytkami zatrudniano niewystarczającą ilość pracowników. Nieliczni konserwatorzy często nie byli w stanie skutecznie egzekwować przepisów prawa. Jedyną szansą na skuteczne działanie systemu było kształtowanie świadomości społecznej oraz rozpowszechnianie idei ochrony zabytków, bez których nawet najbardziej fachowe organy nie byłyby w stanie osiągnąć zamierzonych celów. Aktem wprowadzonym w miejsce dekretu z 1918 r. było rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca 1928 r. o opiece nad zabytkami. Regulacja ta obowiązywała formalnie aż do 1962 r. Twórcy rozporządzenia wzorowali się na dorobku prawnym innych państw europejskich. Zarówno ustawa włoska z 1902 r., ustawa francuska z 1913 r., ustawa austriacka z 1923 r., jak i ustawodawstwo belgijskie z 1931 r. przewidywały daleko idącą ingerencję państwa w prawa i wolności jednostki. Przyjęto w nich, że zabytek jest przedmiotem szczególnej ochrony prawnej, co uzasadnia wprowadzenie nakazów i zakazów oraz szczególnych obowiązków nakładanych na właściciela zabytku. Na formułowane wówczas poglądy duży wpływ miały ustalenia Pierwszego Zjazdu Konserwatorskiego, jaki miał miejsce już w 1909 r. Celem zjazdu było ustalenie naukowych zasad dotyczących konserwacji zabytków. Dyskusja ta prowadzona była pod wpływem żywych, w ówczesnym czasie, poglądów francuskiego historyka sztuki i konserwatora - Eugene Viollet-le-Duca. Był on zwolennikiem puryzmu stylowego, odrzucającego ulepszenia budowli zabytkowych, a skupiającego się na rekonstrukcji budowli - jej wnętrza i otoczenia - w takim stylu, w jakim pierwotnie powstała. W praktyce konserwatorskiej istotne znaczenie miała ochrona zespołów staromiejskich, kładąca szczególny akcent na utrzymanie ich historycznego widoku. Zyskiwały również na znaczeniu sporządzane już w czasach stanisławowskich swoiste miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, zwane planami regulacyjnymi. W latach 30. przybrały one postać planów urbanistycznych, stanowiąc w okresie powojennym punkt wyjścia dla rozwoju i odbudowy miast, zniszczonych w wyniku działań wojennych lat 1939-1945. Prawna ochrona zabytków była niewątpliwie osiągnięciem II Rzeczypospolitej. Polskie regulacje były jednymi z pierwszych w Europie, zaś wiele rozwiązań było całkowitym novum na tle ustawodawstw pozostałych państw starego kontynentu. Większość wykształconych wówczas mechanizmów ochronnych funkcjonuje również w obowiązujących przepisach ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Szczególne znaczenie przypisywano rejestrowi zabytków, który pod

rządami rozporządzenia z dnia 6 marca 1928 r. o opiece nad zabytkami wyznaczał zakres ochrony prawnej, a tym samym ingerencji państwa. Brakowało jednak konsekwentnej polityki państwa, którego działania miały często jedynie doraźny charakter. Wiele osiągnięć w dziedzinie ochrony zabytków było sumą wysiłków społeczeństwa, starań Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, samorządów miejskich oraz właścicieli prywatnych. Prawna ochrona zabytków stanowiła jedynie uzupełnienie systemu ochronnego żywego od czasu zaborów. Traktowanie ochrony zabytków jako posłannictwa, mimo że doprowadziło do zachowania wielu zabytków nieruchomych, miało też swoje istotne wady. Nie rozwinęła się wówczas doktryna prawa ochrony zabytków, zabrakło komentarzy i opracowań naukowych. W przyszłości miało to zaowocować niezrozumieniem przepisów ochronnych oraz ich niewłaściwym stosowaniem, a jednocześnie wypaczeniem wizji ochrony. Wojny początku XX w. pozostawiły po sobie tragiczny bilans spustoszenia. Zniszczone składniki dziedzictwa kulturowego stanowiły 43% majątku narodowego, 75% przypadało na zabytki architektury, z czego 56% uszkodzonej kubatury zabytkowej zostało bezpowrotnie utracone59 . W wyniku działań wojennych 1939-1945 zniszczeniu uległo około 30% zabytków budownictwa oraz niezliczona ilość dzieł sztuki i innych zabytków ruchomych. Na katastrofalny stan zabytków miała również wpływ błędna interpretacja uchwały Prezydium Rządu nr 66661 dotyczącej usuwania zniszczeń wojennych, co doprowadziło do wielu nielegalnych rozbiórek zabytkowych nieruchomości. Przed państwem i społeczeństwem stanęło trudne zadanie ratowania pozostałości - zabezpieczenia i ich odbudowy. Dotychczasowa koncepcja konserwatorska wymagała dostosowania do powstałych nadzwyczajnych warunków, wynikających ze skali zniszczeń, w jakich znalazł się zasób zabytkowy po II wojnie światowej. Nowe okoliczności, jakim musiała sprostać organizacja ochronna, wymagały rozszerzenia ram opieki oraz wprowadzenia nowych zasad konserwacji zabytków. Ocalałe zabytki nieruchome wymagały niezwłocznego zabezpieczania, w tym przede wszystkim pokrycia prowizorycznymi dachami. Wiele zabytków nieruchomych, które uległy całkowitemu zniszczeniu, miało zostać odtworzonych i chronionych jako dokument przeszłości (np. odbudowane Stare Miasto w Warszawie). Prace konserwatorskie obejmowały, w pierwszej kolejności, ratowanie i zabezpieczanie zniszczonych zabytków, a w dalszym rzędzie ich rekonstrukcję. Jeszcze przed formalnym zakończeniem II wojny światowej, mocą dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 15 września 1944 r. o zakresie działania i organizacji Resortu Kultury i Sztuki, zaczęło funkcjonować Ministerstwo Kultury i Sztuki. W jego strukturze organizacyjnej sprawy

wynikające z "ustawodawstwa muzealnego" oraz sprawy ochrony zabytków powierzone zostały Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków. Utrwalona została również pozycja urzędu Generalnego Konserwatora Zabytków oraz Centralnego Biura Inwentaryzacji, założonego w 1930 r. W terenie zadania władz konserwatorskich skupiły wydziały Kultury i Sztuki, w których powstały oddziały Muzeów i Ochrony Zabytków z konserwatorem wojewódzkim jako kierownikiem. Ich liczba odpowiadała liczbie województw. Dodatkowo utworzono urząd Stołecznego Konserwatora Zbytków dla opieki nad zabytkami Warszawy. Prawnym fundamentem ochrony pozostawało nadal rozporządzenie z 1928 r. Jego stosowanie, jak opisywał to J. Pruszyński, było w bardzo silny sposób determinowane założeniami ideologii okresu powojennego: "Celem zasadniczym polityki wobec kultury i nauki stało się "demaskowanie wrogów i ich reakcyjno-imperialistycznych korzeni". Okrojone i spreparowane epizody z dziejów Polski miały służyć

udowodnieniu, że przyczyną jej upadku były wady narodowe Polaków. Za antyradziecką uznano część historii Polski. Dlatego niektóre okresy i epizody dziejów, jak rozbiory, zaborczy charakter działań Rosji, przyczyny powstań narodowych, były przemilczane bądź przeinaczane. Pomijano całkowicie wszystko, co dotyczyło czynu zbrojnego Polaków w I wojnie światowej, walk o niepodległość i granice oraz organizacji odzyskanej niepodległości, odrodzenia państwa polskiego po I wojnie światowej, wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. i agresji sowieckiej 1939 r. Destrukcja świadomości historycznej następowała w wyniku konstatacji sprzeczności historii i założeń nowego ustroju” . Ochrona zabytków, mimo iż nadal oparta na podstawach prawnych rozporządzenia z 1928 r., stała się wypaczeniem

przedwojennych wzorów, a także, tak jak to miało miejsce w okresie zaborów, instrumentem kształtowania świadomości społecznej. Przede wszystkim, wskutek zmiany poglądów na państwo i prawo, zmieniło się podejście do ochrony zabytków. Decyzja o zasadności zachowania była często uzależniona od zupełnie subiektywnej oceny wartości zabytkowej danego przedmiotu. Tradycja społecznej opieki nad zabytkami była nadal żywa, niemniej jednak nie była już wolna od ideologii politycznej. Liczne stowarzyszenia i inne organizacje

społeczne nadal wspierały administrację państwową w ratowaniu zabytków, choć ich działalność była szczegółowo regulowana zarządzeniem Ministra Kultury i Sztuki

z dnia 20 grudnia 1954 r. w sprawie społecznych opiekunów nad zabytkami. Wskazuje się, że wyznacznikami ówczesnej społecznej opieki nad zabytkami były następujące cechy: nieodpłatność tej działalności, brak uprawnień o charakterze władczym oraz podporządkowanie merytoryczne wojewódzkim konserwatorom zabytków, polegające na sprawowaniu opieki nad wskazanymi przez nich obiektami. Utworzone w 1974 r. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, nawiązujące do działalności przedwojennego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, skupiło znaczną część działaczy społecznej opieki nad zabytkami. Aktem prawnym mającym doniosłe znaczenie dla współczesnych problemów ochrony zabytków nieruchomych był dekret PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej. Jego celem było wprawdzie upełnorolnienie gospodarstw mało- i średniorolnych oraz tworzenie nowych gospodarstw i ośrodków kultury rolnej, jednak reforma objęła wiele nieruchomości zabytkowych, a często również ich wyposażenie, obejmujące dzieła sztuki (w tym przede wszystkim malarstwo) i rzemiosła artystycznego, księgozbiory i archiwalia oraz pamiątki historyczne. Użytkowy charakter nieruchomości zabytkowych znalazł swoje odzwierciedlenie w uchwałach rządu. Jedną z nich była uchwała Rady Ministrów nr 102 z dnia 21marca 1957 r. w sprawie lokalizacji inwestycji w nieruchomościach zabytkowych, której celem było "zachowanie dla przyszłych pokoleń i oddanie na użytek społeczeństwa pomników kultury Narodu Polskiego". Podobna problematyka znalazła swoje odzwierciedlenie w uchwale Rady Ministrów nr 418 z dnia 8 grudnia 1960 r. o zasadach wykorzystywania obiektów zabytkowych na cele użytkowe oraz późniejszej uchwale Rady Ministrów nr 179 z dnia 8 grudnia 1978 r. w sprawie wykorzystywania zabytków nieruchomych na cele użytkowe "Zagospodarowanie społeczne" szkodziło zabytkom nieruchomym i doprowadziło do ich nieodwracalnej dewastacji. Wiele obiektów zostało pozostawionych bez jakiejkolwiek opieki. W ten sposób niszczały głownie szlacheckie dwory i dworki, których związek z czasami Rzeczypospolitej Szlacheckiej przesądzał o tym, że nie są one godne zachowania jako bezwartościowe dla kultury socjalistycznej. Dopiero w latach 80. państwo ostatecznie zaczęło odchodzić od tej formy użytkowania, wprowadzając odpowiednie przepisy w ustawie z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu, pozwalające na sprzedaż obiektów zabytkowych na preferencyjnych warunkach. Inny problem własnościowy, w dużej mierze dotyczący również zbytków nieruchomych, regulowała ustawa z dnia 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych, a następnie dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich. Zabytki nieruchome i dzieła sztuki znajdujące się na Ziemiach Odzyskanych przeszły na własność Skarbu Państwa oraz jednostek samorządu

terytorialnego. Nabyły one prawo własności pod tytułem pierwotnym, tj. wolnym od obciążeń i bezpośrednich zobowiązań odszkodowawczych. Do 1962 r. formalnie obowiązywało rozporządzenie z dnia 6 marca 1928 r. o opiece nad zabytkami, ale wprowadzone nowelizacje oraz jego stosowanie zmodyfikowały przedwojenną wizję ochrony. Doświadczenia te w istotny sposób wpłynęły na treść późniejszych aktów prawnych, a przede wszystkim na ich stosowanie. Zatarto ponadto znaczenie i istotę społecznej działalności, co również współcześnie negatywnie oddziałuje na funkcjonowanie ochrony zabytków.

Tajne sposoby ochrony dzieł sztuki – działania podziemne. Zabezpieczanie mienia, które było niszczone. 1941 – kierownictwo walki cywilnej: przedwojenny dział sztuki.

Kraków – powstaje Państwowy Komitet Odnowienia Zamku Królewskiego (1971r.). Pilnowano prywatnych własności, oddawanych w depozyt do muzeów. Tajne lekcje architektury. Tajne studia konserwacji. Podziemne służby konserwatorskie.

1. ochrona dziedzictwa w okresie PRL-u,

Ustawa o ochronie dóbr kultury i o muzeach z dnia 15 lutego 1962 r. zastąpiła obowiązujące od 1928 r. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o opiece nad zabytkami. Regulacja ta, w ocenie jej twórców, stanowiła nowoczesny akt prawny, odpowiadający ówczesnym potrzebom ochrony zabytków. Fundamentalną zmianą, w stosunku do dotychczas obowiązujących przepisów, było wprowadzenie kategorii "dobro kultury" jako podstawowego przedmiotu ochrony. Określenie przedmiotu ochrony, poprzez zastosowanie pojęcia niedookreślonego, było uważane za instrument w rękach ówczesnej władzy. Prowadziło to do możliwości arbitralnego decydowania o tym, co jest cenne dla

propagowanej wówczas kultury socjalistycznej. W ten sposób wielu zabytkom, stanowiącym świadectwo świetności Rzeczypospolitej Szlacheckiej, odmówiono statusu dobra kultury, pozbawiając ochrony prawnej, a w konsekwencji również faktycznej opieki. Co więcej, definicja dobra kultury obejmowała również przedmioty współczesne, których ochrona była w swej istocie sprzeczna z dotychczasowym celem ustawodawstwa, a więc zachowaniem rzeczy dawnych, będących materialnym świadectwem epok minionych. Wprowadzenie pojęcia dobra kultury, niedookreślonego i częściowo nieadekwatnego do idei całej regulacji, zostało przypisane potrzebie dostosowania przepisów polskich do terminologii stosowanej w Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze dnia 14 maja 1954 r. Stwierdzenie to należy jednak uznać za nieuprawnione. Przyjęcie na forum międzynarodowym pojęcia "cultural goods" było związane z potrzebą rozszerzenia zakresu ochrony ponad dotychczasowy, odpowiadający angielskiemu słowu "monument". Tymczasem pojęcie "dobro" (łac.bonum), już w traktatach starożytnych i średniowiecznych, używane było jako synonim pojęcia "wartość". Takie jego rozumienie zostało również przyjęte w krajach anglosaskich, co znalazło swoje odbicie w przyjętym terminie "cultural goods", czyli właściwie tłumacząc: przedmioty o wartości dla kultury (kulturowej).Autorzy ustawy z 1962 r. nie wzięli ponadto pod uwagę faktu, że słowa "zabytek", które przez dziesięciolecia rozwoju ustawodawstwa ochronnego zyskało określoną treść, nie da się w pełni przenieść na język angielski. Nie jest ono, jak się często wskazuje, równoznaczne ze słowem "monument", lecz stanowi pojęcie znacznie szersze. Ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie w ustawie o ochronie dóbr kultury i o muzeach swoistej dwoistości terminologicznej. Utrzymano bowiem obok pojęcia "dobro kultury" również pojęcie "zabytek". Ustawa o Ochronie Dóbr Kultury i Muzeach wymieniała wszystko co wchodzi w zakres ochrony: to co wpisane w rejestr zabytków, to co chodziło w skład archiwów, bibliotek i muzeów, to co miało oczywisty charakter zabytkowy, zespoły budowlane wraz z otoczeniem, obiekty etnograficzne, dzieła plastyczne, pamiętniki historyczne, miejsca wydarzeń historycznych, dzieła archeologiczne, dziedzictwo przemysłowe, okazy przyrody ożywionej i nieożywionej, pracownie wybitnych twórców: Uchwaleniu nowego prawa ochrony zabytków w 1962 r. towarzyszyła akcja weryfikacji zabytków architektury i budownictwa, która poprzedzona została ewidencją zabytków nieruchomych w latach 1950-1960. Celem dokonanej weryfikacji było "skreślenie z ewidencji tych obiektów, które nie posiadają wyraźnego charakteru zabytkowego lub mają tylko nikłe cechy zabytkowe, i takich, które w ostatnich latach zostały rozebrane; uzupełnienie ewidencji obiektami, które zostały przeoczone w trakcie dokonywania spisu i przeprowadzenie podziału obiektów uznanych za zabytkowe w zależności od ich wartości artystycznej, historycznej lub naukowej" na pięć kategorii. W grupie "0"znalazły się zabytki i zespoły zabytkowe o najwyższej wartości artystycznej, historycznej i naukowej w skali światowej, do grupy "I", obejmującej obiekty reprezentacyjne w skali krajowej, zaliczono 2540 obiektów, zaś do "II", zwierającej obiekty charakterystyczne dla danego regionu, i "III", grupującej zabytki o przeciętnej lub miernej, lecz bezspornej wartości, odpowiednio: 7100 oraz 17 900103 . Nieruchomości, które znalazły się w grupie "IV", w liczbie 14 400, nie mogły korzystać z pełnej ochrony prawnej - jedynymi przewidzianymi środkami konserwatorskimi były bowiem, ewentualne, kredyty na przeprowadzenie inwentaryzacji naukowej dla celów rozbiórki. Do grupy "IV" zaliczono te obiekty, w przypadku których wykluczono możliwość skutecznej konserwacji. Klasyfikacja była rozwiązaniem znanym innym ustawodawstwom europejskim, jednak jej skuteczność odnotowywano tylko tam, gdzie istniała duża ilość znajdujących się w dobrym stanie zabytków, między którymi wybierano, nie będąc zmuszonym do przeprowadzenia natychmiastowych robot konserwatorskich, w obawie przed całkowitą ich zagładą. Tymczasem w polskich warunkach, mimo iż klasyfikacja nie miała znaczenia prawnego, a zabytki niezależnie od grupy były objęte równą ochroną prawną, wywarła ogromny wpływ na faktyczną opiekę nad zabytkami. W założeniu klasyfikacja miała służyć racjonalnemu planowaniu działań konserwatorów, w rzeczywistości jednak stała się wskazówką, co można w pierwszej kolejności "zniszczyć". W świadomości społecznej zakwalifikowanie zabytku do grupy "0" wskazywało na jego znaczącą wartość. Tymczasem zaliczenie do grupy "IV" sugerowało jego niewielką wartość, co w odczuciu społecznym oznaczało, że zabytek ten nie zasługuje na zachowanie. Klasyfikacja, mimo że nieobowiązująca, żywa jest nadal w świadomości społecznej. Niezależnie od grupy, do jakiej zakwalifikowano zabytek, sam wpis do rejestru nie gwarantował jego przetrwania. Potwierdzał on jedynie posiadanie przez dany

obiekt cech, które sprawiają, że zasługuje on na zachowanie. Działalność rejestracyjna, prowadzona od XX-lecia międzywojennego, pełniła przede wszystkim funkcje informacyjną oraz prawotwórczą. Wraz z rozwojem ochrony zabytków coraz głośniejsze stawały się postulaty, aby program ochrony był powiązany ze współczesnym planowaniem przestrzennym, uwzględniającym przede wszystkim elementy krajobrazowe i kulturowe, których utrzymanie lub przekształcenie odbywało się w poczuciu wartości historycznej. Owo uwzględnienie związane był z gwałtownym rozwojem zabudowy na przełomie XIX i XX w. Planowanie przestrzenne zyskało na znaczeniu również po II wojnie światowej, kiedy to pojawiło się wyzwanie odbudowy i przebudowy zniszczonych miast, a następnie odpowiednie pokierowanie ich rozwojem. Powojenne planowanie przestrzenne miało pogodzić potrzeby ochrony zabytków, związane z odbudową wielu z nich, z potrzebami ówczesnych użytkowników. W późniejszym okresie pojawił się również postulat uwzględnienia nowego zakresu ochrony, jakim był krajobraz historyczny (kulturowy). Ustawa z dnia 31 stycznia 1961 r. o planowaniu przestrzennym deklarowała, że celem planowania przestrzennego jest zapewnienie prawidłowego rozwoju poszczególnych obszarów w kraju, z uwzględnieniem ich wzajemnych związków i interesów ogólnokrajowych, oraz ustalenie prawidłowych współzależności przestrzennych między urządzeniami produkcyjnymi i usługowymi na tych obszarach i stworzenie w ten sposób warunków dla rozwoju produkcji, wszechstronnego

zaspokajania potrzeb ludności oraz ochrony naturalnych bogactw i walorów przyrodniczych. W regulacji zabrakło bezpośredniego odniesienia się do znaczenia zabytków jako wartości, którą należy uwzględnić w procesie planowania przestrzennego. W 1981 r., po kilku latach intensywnych prac, Zespół Ekspertów Międzyresortowej Komisji do spraw Rewaloryzacji Miast i Zespołów Staromiejskich przedstawił wytyczne do opracowania problematyki wartości kulturowych w planach zagospodarowania przestrzennego.

Walka o władze. Ochrona zabytków nie była na pierwszym planie. Wiele zabytków było poniszczonych po wojnie. Wiele dzieł wywieziono. Migracje ludności – rozproszenie dóbr. Prywatne ziemie przerabiano na działalność rolną. Dwory, zamki… Nie brano pod uwagę wartości historycznej. 1944r. Rozporządzenie Kierownika Resortu Kultury i Sztuki. 1947r – spis 20 000 dworów i pałaców (zabytki powstałe przed 1855r.) Częste grabieże.

Resort Kultury i Sztuki: Mała liczba pracowników ochrony. Stworzono 7 placówek muzealnych. Źle opłacano pracowników, więc było ich niewiele (ok. 3 osoby na jedno województwo). 1945 r – 400 prac konserwatorskich, 1946r. – 570 prac, 1947r – 500 prac. Resort działał do 1950 roku. Konferencja Radomska 1945-1950: rewindykacja. Nie wiadomo było jak rewindykować zbiory: 1945: Śląsk, 1946: Ameryka, Francja, Niemcy, Lwów…,1947: obie Ameryki i Wielka Brytania, 1948: Czechosłowacja. Trudno było odzyskać zbiory ze wschodu: 1956: ZSSR, 1959-1961: Kanada.

Po odzyskaniu niepodległości zdecydowano o odbudowie Warszawy, Gdańska itp. Odbudowę finansował cały naród. Legalne niszczenie zabytków do odbudowy Warszawy : trzeba było brać skądś cegły. (Urząd Pełnomocnika Akcji Rozbiórkowych).

1953 – Ustawa Wojewódzkiej Rady Rozbiórkowej – rozbieranie zabytków tylko przy zgodzie wojewódzkiego konserwatora zabytków (trudne warunki komunikacyjne, rzadko dojeżdżał na miejsce, a było tylko trzech konserwatorów na województwo).

1952 – Konstytucja: państwo powinno dbać o wszechstronny rozwój kultury i nauki. Zachęcać do korzystanie z nich. Naczelnym organem do spraw zabytków stało się Ministerstwo Kultury i Sztuki (1961r. – uprawnienia i obowiązki ministerstwa).

1982 – Ustawa podkreślająca znaczenie Ministerstwa Kultury i Sztuki: naczelny organ ochrony. Zadania: ustalenie programów dotyczących kultury i sztuki, nadzorowanie działalności wojewódzkich konserwatorów zabytków, nadzór nad ewidencją zabytków, propagowanie kultury i sztuki ludowej. Uprawnienia: zadania w zakresie organizacji, nadzór nad stanem i ochroną dóbr kultury, nadzór nad muzeami, uprawnienia merytoryczne: czy dany obiekt ma być wpisany na listę ochrony dóbr kultury czy nie, czy może być wywieziony za granicę, tworzenie nowego prawa (np. przepisów do ustawy z 1962r.)

1988r – Departament Ochrony Dóbr Kultury, Muzeów i Plastyki : ochrona dóbr kultury, odnowa zabytkowych miast, nadzór merytoryczny nad muzeami, nadzór nad wojewódzkimi konserwatorami zabytków, wydawanie zezwoleń na wywóz za granicę.

Generalny Konserwator Zabytków: zadania pokrywały się z zadaniami Ministerstwa: ochrona zabytków architektury i budownictwa + otoczenie, nadzór nad ewidencją zabytków, koordynacja współdziałania konserwatorów na świecie. Ważniejszy niż wojewódzki konserwator zabytków.

1. sytuacja ochrony dziedzictwa po 1989 roku.

Przemiany ustrojowe 1989 r. przyniosły potrzebę nowego spojrzenia na problematykę prawnej ochrony zabytków. Dostosowanie regulacji do zmieniającej się sytuacji polityczno-gospodarczej kraju po 1989 r. nastąpiło mocą ustawy z dnia 19 lipca 1990 r. o zmianie ustawy o ochronie dóbr kultury i o muzeach: "Dobra kultury są bogactwem narodowym i powinny być chronione przez wszystkich obywateli", państwu i organom samorządu terytorialnego powierzono zaś obowiązek zapewnienia warunków prawnych, finansowych i organizacyjnych dla tej ochrony. Zmiany dotyczyły ponadto zakresu przedmiotowego ustawy. Dodano do katalogu pojęć ustawowych: "krajobraz kulturowy w formie ustanawianych stref ochrony konserwatorskiej, rezerwatów i parków kulturowych". Uzupełnienie to stanowiło odzwierciedlenie rozwijanych od XIX w. poglądów środowiska konserwatorskiego na krajobraz przyrodniczy i kulturowy. Problematyka krajobrazu kulturowego nabrała znaczenia wraz z rozwojem prawa ochrony środowiska, które związane było z postępującą degradacją środowiska naturalnego w drugiej połowie XX w. Zmieniły się wówczas także poglądy na ocenę walorów krajobrazu kulturowego. Uwzględnienie jego ochrony w ustawie o ochronie dóbr kultury i o muzeach oraz wprowadzenie go do planów regionalnych i miejscowych zagospodarowania przestrzennego miało zapewnić właściwą ochronę i gospodarowanie zasobami tworzącymi ten krajobraz. Pozostałe przepisy wprowadzone nowelizacją z 1990 r. dotyczyły głównie reorganizacji administracji powołanej do ochrony zabytków. Przy Ministrze Kultury i Sztuki, sprawującym naczelny nadzór nad ochroną zabytków, utworzono Państwową Służbę Ochrony Zabytków, kierowaną przez Generalnego Konserwatora Zabytków. W terenie ochronę zabytków sprawowali wojewódzcy konserwatorzy zabytków, kierujący odpowiednimi oddziałami wojewódzkimi Państwowej Służby Ochrony Zabytków. Struktura ta została jednak niebawem ponownie przeorganizowana, wskutek czego Generalny Konserwator Zabytków zyskał rangę centralnego organu administracji rządowej. Od 1 października 1996 r. w województwie funkcje ochronne sprawował wojewoda, przy pomocy wojewódzkiego konserwatora zabytków jako kierownika wojewódzkiej Służby Ochrony Zabytków, wchodzącej w skład administracji zespolonej. Zmiany wprowadzone w latach 90. w strukturze organów administracji, w zakresie ochrony zabytków, okazały się niefunkcjonalne i nieadekwatne do

rzeczywistych potrzeb zasobu zabytkowego. Stan ten skomplikowała kolejna nowelizacja ustawy o ochronie dóbr kultury, która zlikwidowała urząd Generalnego Konserwatora Zabytków1, który od 1 stycznia 1999 r. stał się centralnym organem administracji publicznej. Na mocy dokonanych zmian, z dniem 31 marca 2002r. stał się on sekretarzem bądź podsekretarzem stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a jego zadania i kompetencje przeszły do zakresu działania Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Rozwiązanie to, prowadzące do znacznego upolitycznienia funkcji Generalnego Konserwatora Zabytków, wywołało negatywną reakcję środowiska konserwatorskiego. W ocenie Najwyższej Izby Kontroli wprowadzona pod koniec lat 90. reforma administracyjna kraju nie wpłynęła na poprawę funkcjonowania systemu ochrony zabytków. Wyniki kontroli, przeprowadzonej w okresie od dnia 6 maja do 17 września 2002 r., wykazały wiele nieprawidłowości , które dotyczyły wykonywania obowiązków przez odpowiednie, powołane do ochrony nad zabytkami organy administracji.Prawna ochrona zabytków okresu transformacji stanowi próbę dostosowania obowiązującego prawa do nowej sytuacji gospodarczo-politycznej, w jakiej znalazła się Polska po 1989 r. Ustawodawca nie zdecydował się jednak na fundamentalne zmiany dotychczasowego systemu ochronnego. Najistotniejsze przemiany dotyczyły organizacji administracji konserwatorskiej, nie dotykając samych mechanizmów ochronnych. Poszukując optymalnych rozwiązań, ostatecznie zdecydowano się na scentralizowanie organów tej administracji i oparcie jej funkcjonowania o zespoloną administrację rządową w terenie oraz sekretarza lub podsekretarza w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego na szczeblu centralnym.

1. Obowiązujące w Polsce regulacje dotyczące ochrony zabytków.

Przepisy prawa dotyczące zabytków tworzą dość spójny system, który ma na celu ich zachowanie dla następnych pokoleń. Obowiązujące przepisy precyzyjnie określają, czym jest opieka nad zabytkami, a czym ich ochrona. W świetle uregulowań, zawartych w ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, opieka nad zabytkiem jest sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza i polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków naukowego badania i dokumentowania zabytku, prowadzeniu prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, zabezpieczeniu i utrzymaniu zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, korzystaniu z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, popularyzowaniu, a także na upowszechnianiu wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Ochrona zabytków polega natomiast na podejmowaniu przez organy władzy państwowej działań, mających na celu zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków, udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków oraz uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Ochrona zabytków, w znaczniej mierze, sprowadza się do prowadzenia przez określone organy administracji państwowej postępowań administracyjnych w zakresie kompetencji, które przyznaje im ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, a także inne ustawy szczególne (np. ustawa Prawo budowlane, czy ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym). Najbardziej rozpoznawanym organem ochrony zabytków jest wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków. Organ ten prowadzi większość spraw administracyjnych w pierwszej instancji: wpisuje zabytki do rejestru, wydaje pozwolenia na prowadzenie przy zabytku, wpisanym do rejestru, określonych prac i działań, prowadzi też postępowania kontrolne i nadzorcze. Wojewódzki konserwator zabytków ma swoją siedzibę, poza kilkoma wyjątkami, w mieście wojewódzkim i do swojej pomocy posiada aparat administracyjny w postaci kadry urzędniczej, zatrudnionej w wojewódzkim urzędzie ochrony zabytków. Ponadto, na terenie każdego z 49 zlikwidowanych wskutek reformy administracyjnej z 1999 r. województw, działa kierownik delegatury danego wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków. Na terenie swojej właściwości, z upoważnienia wojewódzkiego konserwatora zabytków, prowadzi on kontrole i sprawy, w tym, w szczególności, wydaje decyzje administracyjne. Organem ochrony zabytków jest również minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków. Jest on nie tylko organem wyższego stopnia w stosunku do wojewódzkich konserwatorów zabytków (rozpatruje odwołania od decyzji przez nich wydawanych), lecz także posiada kompetencje do prowadzenia niektórych postępowań administracyjnych w pierwszej instancji, związanych m.in. ze skreśleniem danego obiektu z rejestru zabytków. Zajmuje się także m.in. sprawowaniem nadzoru nad działalnością wojewódzkich konserwatorów zabytków, promowaniem badań naukowych w zakresie konserwacji zabytków, organizowaniem szkoleń dla służb konserwatorskich, współpracą z organami administracji publicznej w sprawach ochrony zabytków oraz podejmowaniem działań dotyczących troski o zabytki związane z historią Polski, pozostające poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Warto również dodać, iż wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, może powierzyć, w drodze porozumienia, prowadzenie niektórych spraw z zakresu swojej właściwości, w tym wydawanie decyzji administracyjnych, gminom i powiatom, a także związkom gmin i powiatów, położonym na terenie województwa. W wielu miastach w naszym kraju działają więc tym samym miejscy konserwatorzy zabytków, wykonujący swoje obowiązki w imieniu burmistrza, czy prezydenta miasta, na podstawie zawartego porozumienia, określającego zakres ich kompetencji. Sytuacja taka ma miejsce m.in. w Gnieźnie, Olsztynie, Gorzowie Wlkp., Olsztynie oraz w Warszawie.

Akty prawne dotyczące ochrony zabytków:

Ustawy

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst ujednolicony)(Dz.U. 2003 r. Nr 162, poz. 1568 z póź. zmianami).

Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst ujednolicony)

(Dz.U. z 2000 r. Nr 46 poz. 543 z póź. zmianami).

Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (tekst ujednolicony)(D.U. z 2003 r. Nr 207 poz. 2016 z póź. zmianami).

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (teks ujednolicony)(Dz.U. z 2003 r. Nr 80 poz. 717 z póź. zmianami).

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tekst ujednolicony)(Dz.U. z 2004 r. Nr 92 poz. 880 z póź. zmianami).

Rozporządzenia

Rozporzadzenie Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków

(Dz. u. z 2005 r. Nr 112 poz. 940)

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 28 stycznia 2005 r. w sprawie szczegółowych warunków uzyskiwania dofinansowania realizacji zadań z zakresu kultury, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków z Funduszu Promocji Kultury

(Dz.U. z 2005 r. Nr 24 poz. 200)

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych

(Dz.U. z 2004 r. Nr 212 poz. 2153)

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 27 lipca 2011 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krjowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem

(Dz.U. z 2004 r. Nr 124 poz. 1305)

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 10 maja 2004 r. w sprawie rzeczoznawców Ministra Kultury w zakresie opieki nad zabytkami

(Dz.U. z 2004 r. Nr 124 poz. 1302)

Rozporządzenie ministra Kultury z dnia 19 kwietnia 2004 r. w sprawie wywozu zabytków i przedmiotów o cechach zabytków za granicę

(Dz.U. z 2004 r. Nr 84 poz. 798)

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 kwietnia 2004 r. w sprawie organizacji wojewódzkich urzędów ochrony zabytków

(Dz.U. z 2004 r. Nr 75 poz. 706)

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie nagród za odkrycie lub znalezienie zabytków archeologicznych

(Dz.U. z 2004 r. Nr 71 poz. 650)

Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczanego na zabytkach nieruchomuch wpisanych do rejestru zabytków

(Dz.U. z 2004 r. Nr 30 poz. 259)

Inne

Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona)

sporządzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 r. (Dz.U. z 1996 r. Nr 120 poz. 564).

1. Lista Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego. Dziedzictwo kulinarne. Dziedzictwo przemysłowe.

1972: konferencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego

1975: ratyfikacja 20 państw.

1976: Polska

1977: Początki tworzenia listy: 12 obiektów

2012: 186 państw, 962 obiekty, 29 obiektów mieszanych

Lista Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości – lista obiektów objętych szczególną ochroną międzynarodowej organizacji UNESCO, filii ONZ, ze względu na ich unikatową wartość kulturową bądź przyrodniczą dla ludzkości. Lista obejmuje (w lipcu 2012) 962 obiekty w 157 krajach, w tym 745 obiektów dziedzictwa kulturowego (K), 188 przyrodniczego (P) i 29 mieszanych (K, P). W sprawie wpisania danego obiektu na listę decyduje Komitet Światowego Dziedzictwa w trakcie corocznej sesji, począwszy od 1977 roku. Nominacje zgłaszane są przez poszczególne kraje. Jeżeli wniosek o wpisanie danego miejsca na listę nie zostanie uwzględniony, może być złożony ponownie.

O objęciu danego obiektu ochroną UNESCO w ramach listy światowego dziedzictwa decyduje szereg kryteriów. Do końca 2004 roku było sześć kryteriów dla obiektów dziedzictwa kulturowego i cztery dla przyrodniczego. W 2005 połączono je w jednorodną listę dziesięciu kryteriów. Dany obiekt musi reprezentować "unikatową uniwersalną wartość" i spełniać przynajmniej jeden z poniższych warunków:

Kryteria kulturowe:

I. "reprezentować arcydzieło ludzkiego geniuszu twórczego"

II. "przedstawiać ważną wymianę ludzkich wartości, na przestrzeni dziejów lub w obszarze danego regionu świata, w zakresie rozwoju architektury lub technologii, w sztukach monumentalnych, urbanistyce lub projektowaniu krajobrazu"

III. "przedstawiać unikatowe albo przynajmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub istniejącej albo minionej cywilizacji"

IV. "przedstawiać szczególny przykład typu budowli, zespołu architektonicznego lub technologicznego albo krajobrazu ilustrującego ważny etap (lub etapy) w historii ludzkości"

V. "przedstawiać szczególny przykład tradycyjnego ludzkiego osadnictwa, zagospodarowania ziemi lub morza, reprezentatywny dla danej kultury (lub kultur), albo ludzkiej interakcji ze środowiskiem, szczególnie jeśli stało się ono zagrożone wskutek nieodwracalnej zmiany"

VI. "pozostawać w bezpośrednim lub namacalnym związku z wydarzeniami lub żywą tradycją, pomysłowością lub wierzeniami albo z dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu (Komitet uznaje, że to kryterium powinno być stosowane w połączeniu z innymi kryteriami)"

Kryteria przyrodnicze

VII. "obejmować wyjątkowe zjawiska przyrodnicze lub tereny szczególnego naturalnego piękna i o estetycznym znaczeniu"

VIII. "przedstawiać szczególne świadectwo ważnych etapów w historii planety, zawierające ślady dawnego życia, istotnych toczących się procesów geologicznych tworzących formy ukształtowania terenu lub istotne formacje geomorficzne lub fizjograficzne"

IX. "przedstawiać szczególny przykład toczących się procesów ekologicznych i biologicznych, istotnych dla ewolucji i rozwoju lądowych, słodkowodnych, przybrzeżnych i morskich ekosystemów lub społeczności roślin i zwierząt"

X. "obejmować najważniejsze środowiska przyrodnicze do ochrony różnorodności form życia, łącznie z zagrożonymi gatunkami o uniwersalnej wartości z punktu widzenia nauki i konserwacji przyrody."

Lista zawiera:

1. dobra kulturowe (zabytki, zespoły, miasta)

2. dobra przyrodnicze (pomniki przyrody, formacje geologiczne i fizjograficzne)

Polska:

1. Stare Miasto w Krakowie (K IV / 1978)

2. Zabytkowa Kopalnia Soli w Wieliczce (K IV / 1978)

3. Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945)

4. (K VI / 1979)

5. Puszcza Białowieska/Białowieżskaja Puszcza - obiekt transgraniczny polsko-białoruski

6. (Kryterium VII/ 1979, 1992)

7. Stare Miasto w Warszawie (K II, VI / 1980)

8. Stare Miasto w Zamościu (K IV / 1992)

9. Średniowieczny zespół miejski Torunia (K II, IV / 1997)

10. Zamek krzyżacki w Malborku (K II, III, IV /1997)

11. Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespół architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy (K II, IV / 1999)

12. Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy (K III, IV, VI / 2001)

13. Drewniane kościoły południowej Małopolski - Binarowa, Blizne, Dębno, Haczów, Lipnica Murowana, Sękowa (K III, IV / 2003)

14. Park Mużakowski / Muskauer Park (K I, IV / 2004) - obiekt transgraniczny polsko-niemiecki.

15. Hala Stulecia we Wrocławiu (K I, II, IV / 2006)

Dziedzictwo kulinarne:

Bryndza podhalańska - Ser z mleka owczego.

Oscypek - kolejny specjał z Podhala; pod tą nazwą może występować wyłącznie ser z mleka owczego, bez domieszki mleka krowiego.

Miód wrzosowy z Borów Dolnośląskich - miód wytwarzany przez pszczoły z pyłku wrzosowego (nawet do 80%).

Miody pitne: Półtorak, Dwójniak, Trójniak, Czwórniak - Napój ze sfermentowanego miodu znany od czasów prasłowiańskich w Polsce i na Litwie. Nazwy poszczególnych odmian wiążą się ze stopniem rozcieńczenia miodu wodą.

Rogal świętomarciński - tradycyjnie wypiekany w Poznaniu na 11 listopada, z ciasta półfrancuskiego z nadzieniem z białego maku, wanilii, mielonych daktyli lub fig, cukru, śmietany, rodzynek, masła i skórki pomarańczowej.

Wielkopolski ser smażony

Andruty Kaliskie – bardzo cienkie wafle wypiekane w Kaliszu.

Olej rydzowy - Uzyskuje się go z lnianki zwanej rydzem, uprawianej na terenach polskich już w czasach prehistorycznych. Olej taki cechuje się bardzo wysokimi własnościami zdrowotnymi.

Pierekaczewnik - jest to rodzaj wielkiego pieroga z wielu warstw ciasta przekładanego farszem mięsnym lub owocowym. Do kuchni polskiej trafił dzięki mniejszości tatarskiej

Dziedzictwo przemysłowe:

Górnictwo: Tężnie w Ciechocinku, Zabytkowa Kopalnia Rud Srebronośnych w Tarnowskich Górach, Muzeum Przemysłu i Techniki w Wałbrzychu, Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce, Skansen górniczy "Królowa Luiza" w Zabrzu

Żelazo i stal: Muzeum Techniki Oddział Kuźnia Mechaniczna w Starej Kuźnicy, Zabytkowy Zakład Hutniczy w Maleńcu, Muzeum Zagłębia Staropolskiego w Sielpi, Huta Józef w Samsonowie

Włókiennictwo: Muzeum Techniki i Włókiennictwa w Bielsku-Białej, Centralne Muzeum Włókiennictwa w Łodzi

Produkcja i handel: Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, Wielki Młyn w Gdańsku, Muzeum Browaru Żywiec[6]

Energia: Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. Ignacego Łukasiewicza w Bóbrce

Transport i komunikacja: Kanał Augustowski, Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku, Muzeum Morskie w Szczecinie

Krajobrazy przemysłowe: Muzeum Przemysłu i Techniki w Wałbrzychu

1. Informacja o zagubionych i skradzionych dziełach sztuki (konferencja studencka).

Międzynarodowy Rejestr Zaginionych Dzieł Sztuki

Rejestr utraconych dzieł sztuki jest komputerową, międzynarodową bazą danych zawierających informacje o skradzionych i zaginionych dziełach sztuki. Jako podstawowe zadania ALR wyznaczył sobie między innymi za zadanie zwiększenie odzyskiwania utraconych dzieł sztuki przez utrudnienie potencjalnych możliwości ich odsprzedaży. Głównym celem tej instytucji jest ograniczenie handlu skradzionymi dziełami sztuki, pomoc agencjom i instytucjom w procesie identyfikacji i odzyskiwania utraconych obiektów, ochrona kolekcjonerów i antykwariuszy przed finansowymi, kryminalnymi skutkami kupna i sprzedaży skradzionych przedmiotów. Dzięki działalności rejestru blisko 200 towarzystw ubezpieczeniowych na świecie korzysta z jej usług i ma zagwarantowany dostęp do najświeższych informacji.

1. Instytucje powołane do ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce i na świecie.

Organy kolegialne:

Rada Konserwatorska

Rada kultury i sztuki

Narodowa Rada Kultury przy PRM (1982)

Rada ochrony zabytków (1973)

Komisja Konserwatorska (1963)

Rady Ochrony Dóbr Kultury: w danych województwach. Skład: wojewódzki konserwator zabytków, dyrektor muzeum + specjaliści

1963: ustawa, która dała możliwość społecznej ochrony zabytków (przez osoby prywatne takie jak towarzystwa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości).

01.01.1991: Państwowa Służba Ochrony Zabytków. Kierownik + Generalny Konserwator zabytków. Służba powoływana jest przez odpowiedniego ministra, a Generalny Konserwator jest jego przedstawicielem.

W każdym województwie – wojewódzki konserwator zabytków, który kieruje oddziałami wojewódzkimi ( instytucja terenowa + wojewoda). Powołuje też instytucje wspomagające:

Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie

Regionalne Ośrodki Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego

Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych

Zarząd Ochrony i Konserwacji zespołów pałacowo-ogrodowych

Międzynarodowy zespół do spraw rewaloryzacji miast i zespołów staromiejskich

01.10.1996: zmiana systemu. Wojewoda znów jest instancją odpowiedzialną za ochronę zabytków.

1995r. : Ośrodek Ratowniczych Badań Archeologicznych

01.01.1999r – Likwidacja Województw PSOZ zmiana nazwy na SOZ : Funkcjonują tylko wojewódzkie służby ochrony zbiorów w miastach które zostały miastami wojewódzkimi. Inne, które nie są – tylko delegatury.

Ministerstwo Kultury i Ochrony Dziedzictwa Narodowego- ta nazwa została wprowadzona dopiero w 1999.

Projekty ministerstwa pilotowane w ramach ochrony dziedzictwa

1. Obiekty utracone w czasie wojny

- celem jest stworzenie spisów obiektów zniszczonych w czasie II wojny światowej

1. Światowe Dziedzictwo UNESCO- ministerstwo powołało komitet w tej sprawie

2. Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką

3. Zbiory polskie za granicą- polonica

4. Spis kościołów i klasztorów polskich w USA i Kanadzie

5. Ochrona dziedzictwa narodowego Iraku

6. Katalog Skradzionych zabytków (również tych, które się odnalazły)

Ministerstwo powołało instytucje która statutowo chroni dziedzictwo

• Narodowy Instytut Dziedzictwa (2011) wcześniej Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków

- odpowiada za listę zabytków UNESCO

- propaguje informacje o zabytkach kultury

- zajmuje się też dziedzictwem przyrodniczym

• Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów (2011)

- wcześniej od 1991 roku- nazwa: Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych

- upowszechnia wiedzę o muzeach, zbiorach i zabytkach

- kształtuje świadomość społeczną

- wspomaga proces digitalizacji

Priorytety :

- wspieranie działań muzealnych

- wspieranie działań muzealnych

- ochrona i cyfryzacja dziedzictwa narodowego

Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego

- funkcjonuje w Katowicach

- zabytki nieruchome i ruchome, archeologiczne i kultura niematerialna

- zbiera dane, promuje, opracowuje opinie robi szkolenia, spotkania, sesje

Stowarzyszenie Ochrony Narodowego Dziedzictwa Materialnego

- interesują ich budynki- takie hobby

Polski Komitet UNESCO:

- powstał już w 1956 roku jako odrębna instytucja.

Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków ICOMOS

- założona W Warszawie w 1964 roku

- funkcjonuje przy UNESCO

Międzynarodowy Ośrodek Studiów Dla Poprawy I Rozwoju Metod Konserwacji Dziedzictwa Kultury ICCROM

- promowanie konserwacji dziedzictwa narodowego. Polska w tej org. jest od 1998