Poezja barska
Konfederacja barska – 29 luty 1768 r., zawiązana na Podolu. Zbrojny związek szlachty polskiej utworzony w obronie szlachty katolickiej i niepodległości Rzeczypospolitej. Michał Krasiński stanął na jej czele. Regimentarzem konfederacji był Józef Pułaski (dowódca sił zbrojnych). Kazimierz Pułaski był najsprawniejszym dowódcą wojsk konfederackich (obrona Jasnej Góry). Hasłami były wiara i wolność. Stanisław August Poniatowski był zwolennikiem równych praw innowierców oraz katolików. Suwerenność kraju przed ingerencją obcą, zwłaszcza rosyjską. Wolność to również złota wolność szlachecka – ruch antyreformatorski w obronie przywilejów szlacheckich.
20 czerwca 1768 r. Bar upadł. Zginęło około 400 konfederatów, część dostała się do niewoli szlacheckiej i została wysłana na Sybir; część uciekła (np. do Mołdawii).
Konsekwencją konfederacji barskiej była czteroletnia wojna domowa, inną jest I rozbiór Polski. Królowi doradzał wysłannik carycy Katarzyny II, Nikołaj Repnin. Propozycja rozbioru Polski wypłynęła od Fryderyka II (Prusy). Katarzyna II zwlekała z odpowiedzią prawie rok, ponieważ być może liczyła, że zagarnie całe terytorium Rzeczpospolitej. Te plany jednak zawiodły – Rosja prowadziła wojnę na dwa fronty (nie tylko tłumiła Bar, ale również prowadziła wojnę z Turcją).
Konwencję rozbiorową podpisano w sierpniu 1772 r. Również Austria podpisała akt rozbioru terenów Polski.
Koliszczyzna (hajdamaczyzna) – powstanie chłopów ukraińskich, w maju 1768 roku. Trwało jednak dwa miesiące – również w czerwcu i lipcu. Były to tereny południowo-wschodnie Rzeczypospolitej. Na czele stanął Iwan Gonta. Powstanie skierowane było przeciw szlachcie polskiej, kościołowi unickiemu (kościół prawosławny uznający zwierzchnictwo papieża), Żydom (najbliżsi pomocnicy szlachty, dzierżawcy karczm). Skierowane przeciwko niesprawiedliwości społecznej, pańszczyźnie (podłoże ekonomiczne – wzrastające obciążenie pańszczyźniane), skierowane przeciwko katolikom, reakcja na propagandę dyzunicką (ludność będzie siłą zmuszana do uznania jedności prawosławnej); narodowościowe (ludność ukraińska zbuntowała się przeciw szlachcie polskiej). Konfederacja barska na pewno ośmieliła chłopów do walki.
Rzeź humańska (w Humaniu) – najkrwawsze z wydarzeń koliszczyzny; mordowano duchowieństwo, szlachtę polską (ok. 20 tys. zabitych).
Sprawa dysydencka – wywołała żywą reakcję i bezpośrednio przyczyniła się do zawiązania konfederacji barskiej. 1767 r. sejm tzn. repninowski – pod naciskiem Repnina zostały uchwalone ustawy gwarantujące innowiercom możliwość zajmowania takich samych stanowisk, porwano też 4 osoby – bp. Kajetana Sołtyka, Józefa Andrzeja Załuskiego, hetmana Wacława Rzewuskiego i jego syna – po czym wywieziono do Rosji. Żądania Repnina wywołały gwałtowne reakcje. Król Stanisław August był przychylny innowiercom. Sprawcą porwania była caryca Katarzyna II, która namówiła Repnina (nie król Poniatowski).
Polska szlachta zobaczyła, że ma niewiele do powiedzenia – upokorzony majestat Rzeczypospolitej; pokazano, że nie jest ona państwem suwerennym. Uchwalono prawa kardynalne pod „patronatem” carycy, cofnięto reformy Poniatowskiego. Polska stawała się protektoratem rosyjskim, od niej zależał ustrój Polski.
Stanowisko króla Stanisława Augusta Poniatowskiego – na początku nie chciał, aby doszło do równouprawnienia innowierców (dla wprowadzenia reform potrzebował katolickiej szlachty polskiej), ale miał niewiele do powiedzenia, bo frakcja familii już wcześniej była „skoligowana” z Rosją.
Literatura barska – literatura polityczna nawiązująca do wydarzeń konfederacji barskiej. Reprezentuje następujące gatunki literackie: przeważa poezja, ale czasem pojawia się proza polityczna, a nawet dramat.
Cechy charakterystyczne:
- występowanie postaci, miejsc historycznych;
- wartościuje (ocenia) wydarzenia, chce przekonać odbiorców do swoich racji;
- mówi o konsekwencjach pewnych działań;
- powstaje „na gorąco”, na podstawie bieżących wydarzeń;
- najczęściej krążyła w rękopisach, później oralnie przekazywana z ust do ust (krążyła w drugim, nieoficjalnych obiegu); wole - latać, ulotność → wolanty;
- najczęściej anonimowa.
Wysyp tekstów barskich spowodował sejm repninowski (noc z 13/14 października). Porwanie króla Stanisława (3 listopada 1771 roku) – nieudana próba. Zamachowcy go porwali i przetrzymywali przez kilka godzin, król się wyzwolił i uciekł. Do tej pory nie było sytuacji, aby podnieść rękę na króla. Tutaj barzanie byli o krok od królobójstwa. Ten krok pod względem etycznym, w odczuciu większości, był naganny.
Profecja księdza Marka Karmelity
profecja – wróżba, wieszczba, przepowiednia (łac. vaticinum/vaticinium); odnosi się do konsekwencji możliwych działań. Odnosi się do form czasu przeszłego, stylizacja biblijna, styl podniosły i uroczysty, podmiot liryczny sytuuje się wyżej od odbiorcy (jest wieszczem, przeniknął tajemnicę przenikania losu).
Wieszcz nie mówi w sposób jasny – enigmatyczność, trudna do rozszyfrowania symbolika.
Ksiądz Marek Karmelita – przypuszczalny autor profecji, brał udział w konfederacji barskiej, uznawany za duchowego przywódcę (przeor klasztoru karmelitów w Barze). Również ksiądz Tomasz Garlicki jest przypuszczalnym autorem tekstu.
2 pierwsze wersy – wstępno władające – dopóki tron nie będzie dziedziczony. Dotąd nie rozkwitnie, dopóki tron będzie elekcyjny.
4 kolejne – jeśli na tron będą wstępowały osoby z rodu królewskiego, drgną strachem innowiercy (zapłacą za swą hardość), poganie (zostaną pozostawieni bez państwa i bez praw).
Schizmatycy – prawosławni,
Lutrzy – protestanci,
Poganie – niekatolicy, być może chodzi o świat islamski (ale Turcy też walczyli z Rosją, więc byli naszym naturalnym sprzymierzeńcem); może chodzić o dysydentów; król i jego sprzymierzeńcy (utraci prawo do tronu i zostanie wygnany).
Dwugłowy czarny orzeł – Rosja; Austria jako sojusznik (była początkowo sojusznikiem Polski), można traktować to jako sojusz dynastyczny. Konfederaci chętnie widzieliby na tronie Karola z Wettynów;
Jednogłowy biały orzeł – Polska;
Bóg czuwa nad Polską, nad Polakami, otacza ich opieką, zawierzenie w opiekę Bożą → opatrzność, prowidencjalizm (łac. providentia).
Cna góra – klasztor jasnogórski. Mamy też opis wszystkich cierpień i klęsk, które spadną rychło na Polskę: gwałty na zakonnicach (wstyd poświęcony Bogu), grabieże kościołów (kościoły z ozdób swych zdarte zostaną).
Schemat winy i kary. Poniosą cierpienia, być może zasłużone, ale odpokutowawszy Bóg przywróci ich do swoich łask.
Dwa orły – biały oraz czarny; wizja tulenia orłów jako zapowiedź sojuszu dynastycznego między Polską a Austrią. Polska po jakimś czasie, z pomocą Boga, powstanie. Bóg otacza stałą opieką świat przez siebie stworzony. Wiara katolicka jest wiarą odpowiednią. Traktat Jasnogórski będzie miał szczególną rolę (opis klęsk, które spadną na Polskę). Akcentowany aspekt religijny (mordy na duchowieństwu, gwałty zakonnic). Bóg przywróci jednak do swych łask za cierpienia, pokutę.
Refleksje dla króla Stanisława
Oskarżenia pod adresem króla o porwanie posła i senatorów. Tekst otwiera historyczne przywołanie.
Stanisławowi została przypisana rola kata. Wiersz napisany został z pozycji antykrólewskiej. Królowi przypomina się jego pochodzenie (nie był godzien korony). Adam Czartoryski jest postacią negatywną. Większość magnaterii popierała politykę prorosyjską i przez to byli potępiani przez niższą szlachtę. Wprowadził wojska rosyjskie na ziemie polskie.
sejm konwokacyjny, wolna elekcja, sejm koronacyjny.
Pojawiają się aluzje do reform sejmu. Utworzono komisję skarbową, która przejęła kompetencje podskarbich; komisja skarbowa przyczyniała się do ograniczenia możliwości hetmanów.
Kanclerz był marszałkiem sejmu konwokacyjnego. To właśnie on podpisał elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego. Autor czyni aluzję do ambicji rodu Czartoryskich. Ojciec Adama przygotowywał syna do obcięcia tronu.
Karol Radziwiłł — konfederat radomski, podporządkowany Rosji; był marszałkiem sejmu repninowskiego, a po nim ślubował wierność Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu (choć wcześniej był przeciwny królowi);
zarzut łatwowierności, chwiejności pod adresem Radziwiłła.
Nikita Panin — minister spraw zagranicznych, przeciwnik rozbioru Polski. Był rzecznikiem integralności na terytorium Polski, ta linia poniosła klęskę a minister utracił łaski carycy Katarzyny.
Cały utwór jest zarzutem, pogróżką (Jeśli się nie opamiętasz Bóg Cię prędko zgładzi). Uwagi pod adresem króla mają formę upomnienia, ostrzeżenia a nawet groźby.
Aluzja do iluminacji J. W. Ks. Mości Radziwiłła marszałka Konfederacji Generalnej
Iluminacja – to uroczystość połączona z rzęsistym oświetleniem portretów czy symboli, na cześć których ta uroczystość była organizowana.
Paszkwil – charakter obraźliwy. Autor obraża herby G. Podowskiego i Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Tekst obsceniczny. Fragment A gdzież miejsce ciołka, Ciołek z zdartym ogonem.
caryca Katarzyna (romans ze Stanisławem Augustem Poniatowskim), aluzja seksualna.
Gabriel Poniatowski miał również romans. Był figurą plugawą, został prymasem z nadania rosyjskiego, rozwiązły tryb życia, leniwy, ateista, sprzedajny, rozrzutny. Opinia publiczna została wstrząśnięta, kiedy w 1768 r. ulicami Warszawy szła procesja Bożego Ciała, a w oknie stał Gabriel z swymi „lubymi”. Inna sprawa to uczestnictwo Gabriela w bankiecie Repnina, gdy z sejmu porywano senatorów i posłów. Obsceniczność na poziomie języka → Baran z kozą zbrakowany. Słowa ocierające się o wulgarność.
Cyfra królewska – inicjały królewskie.
Wiersz o nieszczęśliwości ukraińskiej przez hajdamaków uczynione 1768
Dotyczy powstania chłopów ukraińskich przeciwko szlachcie pod wodzą Iwana Gonty i Maksyma Żeleźniaka w czerwcu i lipcu 1768 r. W utworze mówi ofiara powstania, o czym świadczą pierwsze wersy:
Dzika złość Kozaków
Gdy z własnych Panów krew leje poddany
Anonimowy autor przedstawia powstanie w charakterze rewolty chłopów przeciwko ich panom. Opis licznych okrucieństw, które się wtedy dokonały.
Ofiarami są kobiety, Żydzi (brak rysów antysemickich).
ojczyzna blizna – rym banalny, powstały pod wpływem narodowych nieszczęść.
Patos, mit złotego wieku -> Dawniej było lepiej…
Podróż konfederacka na stacyje podzielna
Kazimierz Przystałowski wyłania się jako autor tekstu.
Konfederacja w Krakowie. Szlachta została zesłana z Krakowa do Kijowa. Zapis wędrówki konfederatów, którzy dostali się do niewoli rosyjskiej i zostali poprowadzeni etapami na zesłanie.
Tytuł → teksty barskie często parafrazują piśmiennictwo religijne. Tutaj mamy przejrzyste nawiązanie do drogi krzyżowej.
Biały ptak, który przysiadł na kozackiej dzidzie → symbol prowidencji (jako znak opatrzności); kult maryjny.
Ks. Marek jako jedyny był 6 lat w niewoli rosyjskiej.
Blok pieśni
Odważny Polak na marsowym polu (pieśń rycersko-wojenna; leksyka z różnych rejestrów: wojskowych i religijnych. Wzmianka o kukleżu Maryi).
Marsz konfederacji barskiej (pieść marszowa).
Larum (pieśń związana z konkretnymi wydarzeniami: oblężenie Jasnej Góry od 31 grudnia 1770 r. do 15 stycznia 1771 r. odparte przez Kazimierza Pułaskiego).