Przełom modernistyczny

• odwrócenie wartości

  • odkrycie – na nowo – metafizyki i transcendencji;

  • ponowna chrystianizacja Europy.

• Schopenhauer jako najdoskonalszy wyraziciel nastrojów i niepokojów epoki:

  • obecność w życiu człowieka ślepego, bezrozumnego popędu, który nigdy nie zostanie zaspokojony. Człowiek łaknie szczęścia, a ono jest nieosiągalne, więc ciągle towarzyszy człowiekowi poczucie braku. Życie w takich warunkach staje się męczarnią, więc lepiej umrzeć niż żyć.

  • Wątek negacji życia zaczerpnął Schopenhauer z filozofii buddyzmu.

• Nietzsche

  • jego filozofia przyjęta została jako wyraz romantycznego buntu przeciw wszystkim fetyszom i dogmatom epoki, przeciw panoszącej się „ideologii przeciętności”

  • wola mocy

  • ideał „nadczłowieka”

• Bergson

  • filozofia pędu życiowego (èlan vital)

  • odrzucenie determinizmu i przeciwstawienie mu rzeczywistości różnorodnej, nieobliczalnej w swych możliwościach, twórczej, niepodległej normom i prawom

  • ograniczając intelekt rehabilitował metafizykę i wyzwalał żywioły emocjonalne.

Nowa sztuka

• modernizm:

  • termin najbardziej pojemny, ale też najmniej precyzyjny. Oznaczał po prostu sztukę nowoczesną – był uniwersalny, bo nowoczesna może być każda sztuka w danym momencie rozwoju.

  • K. Wyka proponuje używanie tego terminu w stosunku do wstępnej, przygotowawczej fazy piśmiennictwa młodopolskiego, w której po raz pierwszy ujawniły się symptomatyczne zainteresowania nowej literatury: indywidualizm, liryzm, symbolizm i zwrot ku zagadnieniom metafizycznym.

• impresjonizm

  • termin, który również pretendował do nazwy syntezującej całość dążeń i estetycznego smaku epoki.

  • Lansowany przez badaczy niemieckich: Karla Lamprechta (w Deutsche Geschichte der jungsten Vergangeheit und Gegenwart, 1902) i Richarda Hamanna (w Impressionismous in Laben un Kunst, 1907)

  • zainicjowany jako metoda artystyczna w ostatnim trzydziestoleciu XIX wieku przez malarzy francuskich: Cezanne’a, Moneta, Renoira, a w Polsce przez A. Gierymskiego, Pankiewicza i Podkowińskiego.

  • Przetransponowany szybko na grunt literacki: w liryce Verlaine’a, Balmonta, Tetmajera, w powieściach przez Goncourtów, Żeromskiego, a w dramacie przez Maeterlincka i Rittnera.

    • Przejawiał się przede wszystkim w szczególnym spotęgowaniu nastrojowej opisowości, w odtwarzaniu przelotnych i pierzchliwych momentów, wrażeń, wzruszeń zmysłowych, asocjacji kolorystycznych, chaotycznej zwiewności świata, w odrzuceniu rygorów racjonalnej analizy i artystycznej kompozycji.

• Symbolizm

  • związany genetycznie z lit. francuską,

  • w 1886 r. ukazał się organ(?) nowej szkoły „Le Symbolisme” i tegoż roku na łamach dziennika Le Pigaro pierwszy manifest symbolizmu podpisany przez dwóch poetów Jeana Moreasa i Paula Adama.

    • od początku położono nacisk na sens i zawartość ideową nowej poezji

  • Brunetiere nazwał twórczość symbolistów „metafizyką w obrazkach”

  • Poezja miała działać na zasadzie analogii do muzyki. Zamiast nazywać przedmiot, miała go jedynie aluzyjnie podsuwać wyobraźni czytelnika symbol jako znak obrazkowy podstawiony w miejsce rzeczywistości duchowej.

• Neoromantyzm

  • Był opozycją dla terminu modernizm, który akcentował w zjawiskach artystycznych rys nowości, nowoczesności, gdy pojęcie neoromantyzmu wskazywało wyraźnie na ściśle określoną i znakomitą tradycję.

  • E. Porębowicz – opowiadał się za tym terminem (w Poezja polska nowego stulecia, 1902). Twierdził, że hasła: „absolut”, „naga dusza”, „sztuka dla sztuki” to nie są pojęcia nowe.

• Dekadentyzm

  • określeniem tym posługiwali się częściej przeciwnicy nowych kierunków, dla których były one wyrazem chorobliwego odchylenia, bo fr. decadence oznacza ‘upadek’, ‘zwyrodnienie’.

  • była to nazwa epoki wyraźnie schyłkowej i skazanej na zagładę,

  • Nie była to nazwa nowa. Raz po raz w różnych sytuacjach i środowiskach budziły się niepokojące przeczucia nadciągającej katastrofy, świadome zagrożeń przeświadczenie, że rozwój nauki i oświaty, ulepszenie warunków życia, wzrost pożądań muszą prowadzić do wyczerpania się żywotnych sił danej kultury i do jej upadku.

    • Prorokiem takiej katastrofy był J. J. Rousseau, który ocalenie widział tylko w powrocie do natury.

  • Weltschmerz – Ch. Baudelaire.

• Młoda Polska

  • Twórcami nowej sztuki byli wszędzie artyści młodzi, urodzeni w latach 60. i 70.. Ta ich pokoleniowa wspólnota wyraża się w nazwie jaką spontanicznie przyznano sztuce młodych.

  • Termin ten ogarniał całość dorobku artystycznego bez nacechowania. był wyrazem więzi i tożsamości pokoleniowej samych twórców odczuwających swą wspólnotę i dlatego właśnie, tak się jako całość określających.

Wesele – S. Wyspiański

• wystawione 19. marca 1901 r. w Krakowie,

• utwór wyrosły z niestanowiącego ewenementu wydarzenia, a przeobrażający się w oczach i odczuciach widowni we wstrząsający dramat niemocy narodowej;

• wesele chłopsko-pańskie;

  • wyraz swoistego patronatu inteligencji nad galicyjskim chłopstwem

patronat ten, to nic innego jak platoniczne zachwyty nad wsią „bajecznie kolorową”, nad swoistą „godnością” i duchowym zdrowiem ludu polskiego, nad bogactwem jego samorodnej kultury.

w takich małżeństwach chłopsko-inteligenckich chciano widzieć jakieś wybory, opcje ideowe o dalekosiężnym znaczeniu dla przyszłości narodu.

• Wesele było próbą krytycznej oceny tego zjawiska, które objawiło się poecie jako wartość wątpliwa i pozorna.

• Trzy akty:

  • I – komedia realistyczna;

  • II – seans widm, które są hipostazą nastrojów i stanów duszy bohaterów, ich marzeń, ambicji, złudzeń i kłamstw;

  • III – dramatyczny finał, w którym odsłania się nicość owego tragicznego samooszustwa, rzekomego sojuszu panów i chłopów;

• Upajanie się pseudopatriotycznym frazesem, strojenie w pawie piórka, błyskotki, komedianckie flirty, patetyczne słowa, które nic nie znaczą i obustronna nieufność. Wesele było obnażeniem swoistej bezdziejowości życia polskiego tamtych czasów. Wielkie marzenia i obowiązki, które sprowadzają się w rzeczywistości do pustych słów i niewiele znaczących gestów. Wesele uświadomiło tragiczną sytuację narodu, który był w istocie niezdolny do restauracji swego bytu niepodległego.

• jasełkowa konstrukcja, w której, jak w szopce, wymieniają się poszczególne postaci bez żadnego związku przyczynowo-skutkowego;

• wieś widziana przez pryzmat inteligenckiego, estetyzującego spojrzenia;

• „postaci dramatu” operujące skrótem, metaforom i symbolem. W momencie pojawienia się widm rozszerza się jakby przestrzeń świata przedstawionego wiejska chata przeobraża się nieoczekiwanie w całą Polskię.

Kniaź Patiomkin – T. Miciński

Proza Micińskiego:

• rozwijanie problematu dobra i zła jako dwóch sił, które określają ostateczną istotę bytu;

• próbą ukazania całego dramatyzmu tej odwiecznej walki i wytłumaczenia tego zjawiska stała się u Micińskiego teoria lucyferyzmu.

• Człowiek oddaje się w niewolę i władztwo Lucyfera, co staje się początkiem klęski, otwiera ujście wszystkim niszczycielskim popędom, wszelkim dewiacjom, fałszywym wyborom. Życie ludzkie przemija pośród ustawicznej dialektyki przeciwieństw, dążenia do Boga i oddalania się od Niego.

• dramat osnuty na historycznych wydarzeniach buntu marynarzy floty rosyjskiej w 1905 roku na pancerniku Kniaź Patiomkin.

• realizm, brutalny, jaskrawy naturalizm zwłaszcza w przedstawianiu niszczycielskiej reakcji tłumu;

• walka dobra i zła, którą reprezentują w dramacie postaci przywódców buntu – lejtant Schmidt (będący wcieleniem najbardziej wyniosłych i wysublimowanych dążeń rewolucji jako wyłaniającego sir z miłości dobra sprzeciwu wobec zła świata) i Wilhelm Ton (wyznawca gwałtu i przemocy jako jedynie realnych metod rozwiązania tragicznych dylematów historii).

• Obaj protagoniści przegrywają, patrząc bezradnie na orgię gwałtów, zbrodni, rozpętanie się ślepego, nieobliczalnego żywiołu, w którego potwornych wybuchach zatraca się i tonie wielka idea wyzwolenia i przebóstwienia człowieka.

Ziemia obiecana – W. S. Reymont

• wydana w 1899 roku;

• obraz wielkiego, przemysłowego miasta w okresie przyspieszonego rozwoju, z charakterystyczną dla środowisk tego rodzaju bezwzględną rywalizacją i konkurencyjną walką wrogich grup kapitału.

• miejsce akcji – Łódź, miasto moloch, wyrastające bezładnie i gwałtownie w zacofanym społecznie i gospodarczo kraju, w dobie swoistej, polskiej rewolucji przemysłowej;

• w centrum akcji ustawił świat kosmopolitycznej finansjery złożonej z Niemców, Żydów, Rosjan i Polaków oraz armii pracowników obsługujących tę apokaliptyczną rzeczywistość, której energią motoryczną jest nienasycona żądza bogacenia się i posiadania za wszelką cenę.

• w walce o pokonanie konkurencji wszystkie chwyty dozwolone;

• „Ziemia obiecana”, do której ciągną ze wszystkich stron świata nędzarze i awanturnicy w złudnej nadziei, okazuje się w istocie ziemią klątwy, cierpienia, i zagłady. To świat oszustw, podstępów i spisków, wstrząsany potężnymi wybuchami nieoczekiwanych katastrof, bankructw, wzrastaniem nowych, niepewnych karier nieprzynoszących nikomu szczęścia poza bogactwem spływającym do kieszeni niewielkiej grupy potentatów finansowych.

Próchno – Wacław Berent

• Berent zaprezentował się jako poszukiwacz problemów. Interesował go człowiek i stanowiące jego przestrzeń duchową środowisko prześwietlone przenikliwą myślą analityczną. Toteż jego głośne powieści były nie tyle „romansami”, ile raczej studiami psychologicznymi i socjologicznymi jednostek, grup i klas społecznych.

• Próchno – dramat twórczej niemocy i w konsekwencji duchowego rozkładu i ostatecznej katastrofy.

• Bohaterowie powieści, opętani wyłączną i chorobliwą obsesją samorealizacji artystycznej, ustawicznym projektowaniem jakiejś wielkiej roli, jakiegoś idealnego i doskonałego dzieła, przerastającego wszystko, co dotąd było, zamknięci w odizolowanym od realnego życia świecie swych fascynacji i urojeń, które nie prowadzą do artystycznych spełnień.

• Ta tragedia improduktywów została ukazana na przykładzie kilku postaci, z których żadna nie jest zdolna choćby zbliżyć się do wymarzonego ideału.

• Wyzwoleniem może być dla nich tylko śmierć, samounicestwienie lub rozpłynięcie się w buddyjskiej nirwanie.

• Próchnem powieści jest tępa i bezmyślna trzoda filistrów i malarzy, która otacza ów świat poszukiwaczy ideału, jedynymi ludźmi są właśnie oni, Borowscy, Jelscy, Herternsteini, oni jedyni czują, kochają, borykają się ze światem i ze sobą, do czegoś dążą, o coś walczą, gdy tamci tylko trawią i tyją.

Ozimina – W. Berent

• Można ją uznać za sąd i wyrok wydany na formację społeczną, pretendującą do nadrzędnej roli w życiu narodu.

• kilka godzin jednej nocy, którą wypełniają rozmowy i osobiste wynurzenia.

• Bohaterami Oziminy są nie tyle jednostki wyjątkowe , jak było to w Próchnie, ile cała klasa, szlachecko-mieszczańska burżuazja i plutokracja, mimo blichtru zewnętrznego ukazana w momencie duchowego rozkładu, historycznej dezorientacji i społecznej bezsiły.

• Obycie i błyskotliwy szych reprezentantów współczesnej Polski kryją w istocie duchową niemoc i pustkę.

• Polityczny popłoch i zamęt na wieść o wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej. Minęły już czasy, gdy stolica przyjmuje takie chwile z radością i nadzieją na odmianę.

• Pod nieczułą skorupą bezwładu i niewolniczego lęku kiełkuje utajnione, wydobywające się zaledwie z zimowego snu ozime ziarno, zapowiedź nowego życia. To nieliczna garstka młodych w tym oportunistycznym środowisku, to tłum przeciągający ulicami Warszawy na wieść o wojnie i unoszący się nad nimi pomruk buntu, to wynurzające się z mgieł porannych szare, buntownicze Powiśle. To jest ta „ozimina” czekająca dnia swojego wzejścia.

W obu powieściach Berenta brak jest ruchu i akcji. Przy nieobecności frapujących wydarzeń działo się w tych powieściach bardzo wiele w zakresie myśli i uczuć.

Pałuba – K. Irzykowski

• historia dwukrotnego małżeństwa bohatera, który oba te związki przeżywa inaczej.

• Warstwa anegdotyczna (rozważania, analizy, wątpliwości i rozterki sumienia bohatera) jest podporządkowana przez inne warstwy, które nadbudowuje autor, wkraczając osobiście w świat przedstawiony i ujawniając swoje myśli, co staje się najistotniejszym elementem struktury powieści.

• Pałuba jest nie tyle powieścią, ile jedyną w swym rodzaju eksperymentalną próbą dotarcia do absolutnej prawdy. Prawdy o człowieku, o niedostępnych dla niego samego i nikogo labiryntach jego osobowości psychicznej, prawdy o życiu, które raz po raz ukazuje nam swoje pałubiczne oblicze, swój ironiczny uśmiech, unicestwiający wszystkie starania i obnażający wszystkie złudzenia; wreszcie prawdy literatury jako tworu człowieka, narażonego jak wszystko na mimowolne, półświadome niekonsekwencje, fałsze i kłamstwa.

• W powieści pojawił się termin pierwiastek pałubiczny. Odnosi się on do sposobu poznania rzeczywistości opartego na realizacji własnych fantazji i wyobrażeń na temat życia.