Język polski na Wschodzie

Janusz Rieger

• Od początku lat 30 bardzo często wpisywano narodowość niepolską – polskie korzenie ukrywano z obawy przed wywiezieniem, czy aresztowaniem.

• Na Wschodzie jedni Polacy władają językiem literackim, inni tylko gwarą, część wcale nie mówi po polsku, a są i tacy, którzy dopiero teraz uczą się tego języka.

• Od 1989 roku na terenie całego Związku Radzieckiego następuje gwałtowne odradzanie się polskości – powstanie szkół, organizowanie kursów języka ojczystego, odbudowa polskich parafii, rozprzestrzenianie się polskiej literatury.

• Od XVI wieku język polski jest językiem urzędowym na Ukrainie.

• Po unii w Wielkim Księstwie Litewskim (Litwa, Białoruś), w XVI wieku język miejscowy ostatecznie został wyparty z życia publicznego przez polszczyznę.

• Publikowano po polsku artykułów i książek w obronie prawosławia czy unii (kościelnej)

• W XIX wieku polonizacja ludności chłopskiej na Litwie objęła znaczne obszary.

• Język polski na kresach rozwijał się w dwóch warstwach:

1. Dialekt północnokresowy

• Powstał później

• Rozprzestrzenił się na ludność niepolską

• Większe nasycenie elementami pochodzenia obcego

• Wyróżnienie samogłoski akcentowanej silniejszym przyciskiem i redukcja samogłosek nieakcentowanych

• Rozróżnianie h dźwięcznego i ch bezdźwięcznego

• Zmiana rodzajów rzeczowników nijakich na żeńskie

• Brak rozróżnienia form męskoosobowych od niemęskoosobowych

• Brak odrębnej formy wołacza (np. Pan Józef)

• Używaniu czasu przeszłego wyrażanego imiesłowem

• Dialekty powstałe na podłożu litewskim zastępują ch przez k

1. Dialekt południowokresowy

• Powstał wcześniej

• Oparty na silnym elemencie polskim

• Obejmował wszystkie warstwy społeczne

• Silny przycisk na samogłoskach akcentowanych, słabsza wymowa samogłosek nieakcentowanych

• Utrata rezonansu głosowego

• Rozróżnianie h dźwięcznego i ch bezdźwięcznego

• Cechy charakterystyczne polszczyzny kresowej wynikają głównie z wpływów adstratowych (związanych z sąsiedztwem) i substratowych (wyrastających z podłoża)

• Wpływ taki może też polegać na podtrzymaniu pewnych cech, które w języku ogólnopolskim są archaizmami lub występują dziś tylko w gwarach, bądź wspieraniu innowacji.

• Wspólne cechy polszczyzny kresowej: „śpiewność” spowodowana silniejszym przyciskiem samogłoski akcentowanej, brak rozróżnienia między rodzajem męskoosobowym i niemęskoosobowym, analityczne formy w koniugacji.

• Różnice między językiem ludności prostej, niewykształconej i dialektem kulturalnym – unikanie w wariancie kulturalnym pewnych cech fonetycznych, form i wyrazów.

• 1919-1939 – na ziemiach zachodnioukraińskich, wschodnioukraińskich i na Wileńszczyźnie polszczyzna miała możliwość rozwoju – szkolnictwo polskie, polskie uniwersytety (Lwów, Wilno), polskie teatry, biblioteki, polskie organizacje („Strzelec”)

• 1931-1933 – wywożenie Polaków jako elementu obcego i niepewnego z terenów przygranicznych.

• Zamykanie szkół, instytucji kulturalnych, gazet, mordowano lub wywożono nauczycieli.

• Język polski zastąpiono białoruskim lub ukraińskim

• W ZSRR język polski przenosił się wraz z ludźmi po całym niemal terenie, co utrudniało jego przetrwanie, a śmierć ograniczała zasięg.

• Na Białorusi i na Ukrainie język polski utrzymywał się głównie jako język religii.

• Na Litwie zachował się znacznie lepiej – w okręgach: wileńskim, smołwieńskim, kowieńskim. Ukazuje się tam kilka polskich czasopism, nauczyciele kształcą się na Wileńskim Uniwersytecie Pedagogicznym

• Język polski pełnił też funkcję interdialektu – był środkiem porozumiewania się między sobą ludności różnojęzycznej.

• Skupiska Polaków istnieją także na Łotwie, w Rosji, na Syberii, w Kazachstanie.

• Po 1945 roku polszczyzna kresowa została przeniesiona na nowe polskie ziemie północne i zachodnie.