CHARAKTER POLSKIEJ INTERPUNKCJI
Interpunkcja polska ma przede wszystkim charakter składniowy. Oznacza to, że znaki interpunkcyjne służą głównie do uwydatniania logiczno-składniowej konstrukcji zdań. Oprócz tego uwzględnia się też takie czynniki, jak: wydzielanie członów wtrąconych, luźno związanych z głównym tokiem wypowiedzi, rytmikę mowy, intonację. Interpunkcja umożliwia również wyodrębnienie niektórych wyrazów bądź to ze względu na ich ważność, bądź też z uwagi na to, że chcemy wyrazić swój dystans do pewnych słów i wypowiedzi.
Odstępstwo od konsekwentnego stosowania zasad składniowych jest możliwe tylko wtedy, gdy wprowadzenie znaku przestankowego mogłoby zakłócić konstrukcję rytmiczną:
Zdarza się często, że jeśli czegoś bardzo pragniesz, los zaczyna cię prześladować.
Zrobiła się z niej panna co się zowie.
W pierwszym przykładzie przecinek — zgodnie z zasadą składniową — powinien zostać wstawiony pomiędzy wyrazy że i jeśli, gdyż zdanie jeśli czegoś bardzo pragniesz jest podrzędne w stosunku do zdania że los zaczyna cię prześladować; jednakże ze względów rytmicznych przecinek pomijamy. Względy rytmiczne jeszcze wyraźniej narzucają się w przykładzie drugim, a fragment co się zowie nie jest — jak mogłoby się wydawać — odrębnym zdaniem, lecz utartym połączeniem wyrazowym określającym wyraz panna.
Zasady interpunkcyjne mają charakter obowiązujący (nakazują stosowanie odpowiedniego znaku lub tego zakazują) bądź fakultatywny. Z zamieszczonej wyżej tabeli wynika, że wiele znaków interpunkcyjnych może pełnić różne funkcje, obok reguł określających ściśle użycie określonych znaków piszący mają niemałą swobodę w ich zastosowaniu.
Konsekwentne stosowanie zasad przestankowania logiczno-składniowego jest konieczne, jeśli chcemy osiągnąć jednoznaczność i przejrzystość tekstu. Brak znaków interpunkcyjnych w tekście lub błędne ich rozmieszczenie może wypaczyć, a nawet całkowicie zmienić sens wypowiedzi. Podane niżej przykłady obrazują takie możliwości.
a) Pierwszy z podanych przykładów pokazuje, że sens zdania może zależeć od użycia bądź pominięcia przecinka; zostanie on więc użyty zależnie od tego, czy chcemy poinformować o udziale dwóch czy trzech osób. W obu przykładach została zastosowana reguła oddzielania przecinkami jednorodnych części zdania połączonych bezspójnikowo (zob. 90.I.1); w drugim przykładzie wyrażenie Stryj Józek oznacza jedną osobę, stanowi więc jeden niepodzielny składnik:
Stryj, Józek i Rafał zgłosili się po odbiór paszportów.
Stryj Józek i Rafał zgłosili się po odbiór paszportów.
b) W zdaniach poniższych przecinek musimy postawić koniecznie, jednakże to, w którym miejscu go umieścimy, zależy od tego, jaką treść chcemy przekazać:
Maria wybiegła szybko, zamykając drzwi.
Maria wybiegła, szybko zamykając drzwi.
Mówili wolno, idąc.
Mówili, wolno idąc.
Aby podkreślić ważność zagadnienia, podamy też anegdotyczny przykład depeszy, w której od miejsca znaku interpunkcyjnego zależy los skazańca:
Powiesić nie można, uwolnić.
Powiesić, nie można uwolnić.
W powyższym przykładzie mamy pewną swobodę w przestankowaniu: możemy bowiem zamiast przecinka użyć myślnika.
ZNAKI ODDZIELAJĄCE. UWAGI OGÓLNE
Mamy do dyspozycji trzy znaki o funkcji oddzielającej: kropkę, która jest najsilniejszym z nich, średnik i przecinek. Funkcję taką, oprócz swej podstawowej funkcji, mogą pełnić również wykrzyknik, pytajnik oraz wielokropek. Gdy dochodzi do zastąpienia kropki przez jeden z wymienionych znaków, granica pomiędzy wypowiedzeniami jest sygnalizowana za pomocą dużej litery rozpoczynającej następne wypowiedzenie.
Różnicę w użyciu kropki, średnika i przecinka pokazuje następujący przykład:
Podobnie malarze dążyli do oddania złudnych iluzji; nie dbali o odtworzenie przedmiotu tak, jak on wygląda, gdy się na niego patrzy z bliska, ze wszystkich stron; malowali go tak, jakim się wydawał z daleka, w blasku światła lub w półmroku.
(J. Białostocki)
To rozbudowane wypowiedzenie składa się z trzech względnie samodzielnych i współrzędnych względem siebie całości. Dwie pierwsze zostały oddzielone średnikami, trzecią — końcową — zamyka kropka. W obrębie drugiej i trzeciej części wypowiedzenia autor zastosował dodatkowo przecinki w celu podkreślenia budowy składniowej tych wypowiedzeń.
PODSTAWOWA FUNKCJA KROPKI
[336] Kropka zamyka wypowiedzenie (tzn. zdanie lub równoważnik zdania), będące podstawową całością składniowo-znaczeniową. W obrębie wypowiedzenia zakończonego kropką mogą występować inne znaki interpunkcyjne. Z tych powodów kropka musi być uważana za podstawowy i najważniejszy znak przestankowania. Oto przykłady użycia kropki w tej funkcji:
Wtedy powstał człowiek, który dotąd siedział był jakby na uboczu, w głębi nieco, lecz mimo że dotychczas głosu nie zabierał, zebrani z szacunkiem ku niemu spozierali.
(S. Mrożek)
Była pewna, że jeżeli matka troszczy się kiedy o nią, to tylko przez obawę, aby jej pracy i opieki nad sobą nie utracić; toteż troskliwość ta, zamiast łagodzić i rozweselać, zaostrzała i zachmurzała jej rysy.
(E. Orzeszkowa)
Kropka — jak już wspomnieliśmy — może zostać zastąpiona przez pytajnik, wykrzyknik lub wielokropek:
Dlaboga, panie Wołodyjowski! Larum grają! wojna! nieprzyjaciel w granicach! a ty się nie zrywasz? szabli nie chwytasz? na koń nie siadasz? Co się stało z tobą, żołnierzu?
(H. Sienkiewicz)
I to nadaje moim czynom jakiś połowiczny charakter...
(W. Gombrowicz)
Kropkę stawiamy po skrócie wyrazu, w którym została odrzucona końcowa część: godz. (= godzina), prof. (= profesor), ul. (= ulica).
Jeśli skrót zawiera ostatnią literę wyrazu, wówczas nie stawiamy po nim kropki: mjr (= major), dr (= doktor); jednak gdy skrót zastępuje wyraz w przypadku innym niż mianownik, kropkę stawiamy (np. Dawno nie widziałem dr. Nowaka), gdyż końcowa część wyrazu, końcówka -a, została odrzucona; zasada ta nie dotyczy skrótów tytułów kobiet, ponieważ skrót zawiera ostatnią literę wyrazu (Dawno nie widziałem dr Nowak). Można również po skrócie dopisać końcówkę: Dawno nie widziałem dra Nowaka — wówczas bez kropki, ponieważ w skrócie występuje ostatnia litera wyrazu.
Kropkę stawiamy zawsze po inicjałach imienia i nazwiska, np. A.S., K.U.,J.S.G.
UWAGA: Zalecenie Rady Języka Polskiego nakazuje w przypadku nazwisk dwu- i wieloczłonowych pomijać łącznik (por. Aneks I, p. 7.4.). Uwzględniając jednak coraz powszechniejszą w Polsce praktykę zachowywania nazwisk panieńskich przez mężatki, wydaje się zasadne dopuszczenie – zgodnie z rozpowszechnionym zwyczajem językowym – zapisywania inicjałów nazwisk dwuczłonowych z łącznikiem, np. M.B.-G. (= Maria Bińczyk-Grocholska). Zapis taki znacznie zwiększa czytelność skrótu w stosunku do zapisu M.B.G. i pozwala jednoznacznie rozstrzygnąć, czy mamy do czynienia z osobą o dwóch imionach i nazwisku, czy też z osobą o nazwisku podwójnym.
Jeżeli na końcu zdania występuje skrót z kropką lub wielokropek, nie stawiamy drugiej kropki zamykającej zdanie:
Skrótem wyrażenia pleno titulo jest P.T.
Zamilkła. I Abel zamilkł. Już o nic nie prosił...
Po cyfrach arabskich oznaczających liczebniki porządkowe stawiamy kropki, np. na 10. (= dziesiątym) piętrze; w 3. (= trzeciej) osobie, po raz 7. (= siódmy).
Kropka po liczebniku może zostać opuszczona, jeśli z kontekstu jednoznacznie wynika, że użyty został liczebnik porządkowy, np. Chodzę do 8 klasy.
Po cyfrze oznaczającej datę nie daje się kropki, gdy nazwa miesiąca została zapisana słownie: 7 kwietnia, 17 maja (nie: 7. kwietnia, 17. maja) — zob. także 87.5.
Pisownia dat:
W datach pisanych w całości cyframi arabskimi stawiamy kropki, np. 1.01.1996,6.9.1994 roku, 11.11.1918 r.
Nie stawiamy kropki, gdy liczba miesiąca została oznaczona cyfrą rzymską: 1 I 1996, 6 IX 1994 roku, 11 XI 1918 r.
Wyjąwszy szczególne wypadki, takie jak wymogi komputerowego przetwarzania danych lub zasady urzędowe i prawne, nie należy stosować innych znaków do oddzielania poszczególnych składników daty (np. dywizów: 1-1-1995), ani też stosować innego szyku niż: dzień, miesiąc, rok.
Po tytule części dzieła (rozdziału, podrozdziału, ustępu lub paragrafu) możemy postawić kropkę, jeśli pierwsza litera tego tytułu jest napisana wielką literą, a pozostałe małymi:
W przypadku gdy dochodzi do zbiegu znaków interpunkcyjnych, kropkę stawiamy po nawiasach i cudzysłowach zamykających, natomiast nie stawiamy jej po wykrzykniku, pytajniku, wielokropku.
Kropki nie stawiamy w następujących okolicznościach:
88.1. Na kartach tytułowych książek
88.2. Po tytułach rozdziałów i podrozdziałów
88.3. Po tytułach artykułów w czasopismach
88.4. Po żywej paginie (tzn. po tekście umieszczanym w nagłówku strony)
88.5. Po liczebnikach porządkowych pisanych cyframi rzymskimi
88.7. Po liczebnikach porządkowych oznaczających godzinę
88.8. Po liczebnikach głównych
88.9. Po imieniu i nazwisku w podpisach, na wizytówkach i wywieszkach
88.10. Po napisach na afiszach, transparentach i szyldach, sloganach reklamowych
88.12. Po skrótach jednostek miar i wag oraz rodzimych jednostek jednostek pieniężnych
ŚREDNIK
Średnik jest znakiem rozdzielającym słabszym od kropki i służy do oddzielania w miarę samodzielnych części wypowiedzenia. Od przecinka z kolei różni się tym, że oddziela wyłącznie człony równorzędne pod względem logiczno-składniowym, podczas gdy przecinek może oddzielać również człony nierównorzędne.
89.1. Średnik w rozbudowanych wypowiedzeniach złożonych
89.2. Średnik zastosowany do oddzielania pojedynczych zdań
89.3. Średnik w zdaniach zawierających rozbudowane wyliczenia