Moje - Kryteria podziału podatków oraz ich charakterystyka w polskim systemie podatkowym, biznes, ekonomia + marketing i zarządzanie

Kryteria podziału podatków oraz ich charakterystyka w polskim systemie podatkowym.

(2002)

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie .............................................................................................................3

Rozdział 1

Pojęcie, istota oraz elementy konstrukcji podatku

1.1. Pojęcie podatku ....................................................................................................4

Istota i funkcje podatków ....................................................................................6
Konstrukcja podatku ............................................................................................8

Rozdział 2

Kryteria podziału podatków, zasady podatkowe oraz technika podatkowa

Kryteria podziału podatków ..............................................................................11
Zasady podatkowe .............................................................................................18

2.3. Technika podatkowa...........................................................................................20

Zakończenie .................................................................................................................21

Bibliografia ..................................................................................................................22

Wprowadzenie

Podatek jest jedną z podstawowych kategorii pojęciowych funkcjonujących we współczesnej świadomości społecznej. Wokół podatków buduje się programy ekonomiczne, a znajomość założeń systemu podatkowego i obowiązków podatników jest elementem wiedzy obywatelskiej, dotyczącej podstawowych mechanizmów funkcjonowania społeczeństwa i państwa.

Kształt współczesnych podatków oraz systemów podatkowych jest wynikiem długotrwałej ewolucji, trwającej tysiące lat, stosowanie podatków ma wielka tradycję.

Podatek należy do najstarszych kategorii finansowych i w ogóle ekonomicznych. Ekonomiczne znaczenie podatku polega na tym, że skutkiem nakładania podatków jest zmiana w sytuacji dochodowej i majątkowej podatników, co wpływa na ich zachowanie, na podejmowanie decyzji konsumpcyjnych, decyzji o oszczędzaniu itp. Podatki mają więc znaczenie dla samego państwa. Nadmierny fiskalizm, wyrażający się w zbyt silnym ingerowaniu państwa w dochody podatników, w złym rozłożeniu ciężarów podatkowych itd., może obrócić się przeciwko państwu, np. przez osłabienie aktywności gospodarczej podatników, co spowoduje spadek dochodów państwa.

Łatwo zauważyć, ze władze publiczne muszą posługiwać się podatkami w sposób racjonalny, tzn. umiejętnie łączyć interesy fiskalne państwa z interesami ekonomicznymi podatników, realizację celów społecznych z ochroną gospodarki przed negatywnymi skutkami podatków.

Stosowanie podatków ma wielką tradycję, te wiekowe doświadczenia, intensywne zwłaszcza w ostatnich stuleciach, stały się przedmiotem szerokiego zainteresowania wielu nauk. Rezultatem dociekań są sformułowane przez teorię ekonomii i teorię finansów publicznych zasady podatkowe.

Rozdział 1.

Pojęcie, istota oraz elementy konstrukcji podatku

1.1. Pojęcie podatku

Podatek jest klasyczną daniną publiczną. Jest to: pieniężne, przymusowe, ogólne, nieodpłatne i bezzwrotne świadczenie na rzecz państwa lub innych związków publicznoprawnych. Charakterystyczną cechą podatku jest ogólny charakter, co oznacza, że wszystkie podmioty są objęte podatkiem.

Podatek jest wielce złożoną kategorią prawną, fiskalną, ekonomiczną, polityczną, społeczną. Fiskalna dlatego, że podatek jest podstawowym narzędziem przejmowania przez państwo dochodów i zaspakajania popytu na pieniądz.

Ekonomiczne znaczenie podatku polega na tym, ze skutkiem nakładania podatków jest zmiana w sytuacji dochodowej i majątkowej podatników, co wpływa na ich zachowanie, na podejmowanie decyzji gospodarczych i konsumpcyjnych.

Podatek charakteryzuje sześć istotnych cech. Są to:

Przymusowy charakter,
Bezzwrotność,
Nieodpłatność,
Jednostronność ustalania,
Pieniężna forma,
Ogólny charakter,
Przewłaszczenie

Ad.1. Przymusowy charakter podatku wyraża się w tym, ze związek publicznoprawny, uprawniony do pobierania podatków, może stosować środki przymusu w celu wyegzekwowania od osoby zobowiązanej do zapłaty podatku należnej jego kwoty.

Ad.2. Bezzwrotność podatku wyraża się w tym, że beneficjent świadczenia podatkowego (państwo bądź jednostka samorządu terytorialnego) nie ma obowiązku, a nawet prawnych możliwości zwrotu środków pieniężnych uzyskanych z podatków. Nie dotyczy to jednak podatków pobranych nienależnie lub w nadmiernej wysokości (nadpłat podatku).

Ad.3. Nieodpłatność podatku wyraża się w tym, że podmiot zobowiązany do zapłaty podatku, w zamian za jego uiszczenie, nie otrzymuje żadnego świadczenia wzajemnego ze strony beneficjenta świadczenia podatkowego. Można co najwyżej mówić o tzw. Odpłatności ogólnej, polegającej na tym, że związek publicznoprawny wykorzystuje zgromadzone z podatków zasoby pieniężne na finansowanie usług o charakterze zbiorowym, na rzecz całego społeczeństwa (a więc nie tylko na rzecz podatników), takich jak: obrona narodowa, bezpieczeństwo wewnętrzne, oświata itp.

Ad.4. Jednostronność ustalania odnosi się do faktu, że wysokość obciążeń podatkowych określana jest przez państwo (niekiedy, w ograniczonym stopniu, także przez gminę) i nie jest przedmiotem negocjacji pomiędzy podatnikiem a państwem. Podatnicy mają wpływ na wysokość podatków, lecz nie w indywidualnych wypadkach, ale poprzez kształtowanie - przy wykorzystaniu mechanizmów demokracji parlamentarnej - systemu podatkowego.

Ad.5. Pieniężny charakter podatku nie jest współcześnie kwestionowany. Pamiętać jednak należy, że mogą istnieć takie daniny publiczne, które zawierają elementy świadczeń niepieniężnych, np. wówczas, gdy podmiot zobowiązany do zapłaty podatku może uwolnić się od tego obowiązku w drodze wykonania świadczenia niepieniężnego

Ad.6. Ogólny charakter podatku wyraża się w tym, ze podatki ustalane są dla określonych kategorii podmiotów, a nie dla indywiduów. Dopiero w procesach wymiaru i poboru podatków następuje indywidualizacja obciążeń podatkowych. O ogólnym charakterze podatków przesadza wprowadzanie ich w życie aktami normatywnymi (ustawami), mającymi z natury charakter ogólny.

Ad.7. Problem przewłaszczenia, tj. zmiany właściciela środków pieniężnych płaconych z tytułu podatków nie ma już takiej ostrości w świetle obecnych uregulowań prawa cywilnego, w myśl których prawo własności przysługujące przedsiębiorstwu państwowemu jest odrębne od prawa własności przysługującego Skarbowi Państwa. W systemie podatkowym istnieją obecnie takie konstrukcje prawne, w ramach których zapłata podatku nie powoduje zmiany właściciela środków pieniężnych (np. w wypadku zapłaty podatku na rzecz budżetu państwa przez państwowy zakład budżetowy).

Wskazane wyżej cechy daniny publicznej charakteryzują podatek. Pamiętać przy tym należy, ze danina publiczna, posiadająca wszystkie cechy podatku, nie zawsze będzie przez ustawodawcę nazywana podatkiem. Z różnych względów stosowane mogą być inne nazwy (wpłata, odpis, narzut, oprocentowanie itp.); o tym jednak, czy konkretna danina publiczna jest podatkiem, decydują jej cechy, a nie nazwa.

Istota i funkcje podatków

Znaczenie instytucji publicznych , wśród których wyraźnie wyróżnia się instytucje państwowe i instytucje samorządowe, dla normalnego funkcjonowania oraz rozwoju zbiorowości lokalnych i całego społeczeństwa nie zawsze jest doceniane. Rolę jaką odgrywają instytucje (władze) publiczne najlepiej widać jeśli chodzi o zaspakajanie podstawowych potrzeb, do których można zaliczyć: bezpieczeństwo wewnętrzne, ochronę sanitarną, oświetlenie ulic, transport publiczny, działanie administracji itd.

Problem z państwem i w ogóle z władzami publicznymi polega na tym, ze państwo nie jest w stanie wytwarzać dochodów, natomiast dochody są niezbędne do finansowania prowadzonej przez instytucje publiczne działalności. Oznacza to, że państwo musi w szczególny sposób zaspokajać popyt na pieniądz (dochody).

Państwo znajduje się w szczególnej sytuacji, źródłem dochodów mogą być jedynie przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe. Ostatecznym beneficjentem rezultatów działalności państwa (władz publicznych, władz samorządowych) są jednak zawsze gospodarstwa domowe. Stąd też to one ponoszą - w ostateczności ciężary nakładane bezpośrednio i pośrednio przez władze publiczne.

Jeśli zatem państwo nie jest w stanie wytwarzać dochodów, a są one niezbędne do jego działalności, to oczywiste jest, ze musi ono sięgać do dochodów wypracowanych przez inne podmioty. W gospodarce pieniężnej dochody te przyjmują różne formy, a zewnętrzne potrzeby dochodowe państwa przejawiają się jako popyt państwa (władz publicznych) na pieniądz.

Popyt ten może być zaspokojony przez:

przymusowe sięganie do dochodów innych podmiotów,
zaciąganie pożyczek

Wynika stąd, że zasadnicza część dochodów publicznych jest przejmowana od gospodarstw domowych i przedsiębiorstw w drodze przymusu. Państwo, aby osiągnąć ten cel, korzysta z wszelkich atrybutów władzy, stosuje represje wobec tych podmiotów, które opierają się przekazaniu części dochodów na rzecz państwa (władz publicznych).

Państwo nie ponosi żadnego wysiłku gospodarczego, aby pozyskać dochody, nie ponosi ryzyka związanego z działalnością gospodarczą. Wysiłek państwa sprowadza się do stworzenia aparatu wykonawczego, który realizuje oparte na prawie decyzje o przejmowaniu dochodów na rzecz państwa, i stworzeniu aparatu represji wobec podmiotów, które nie chcą podporządkować się decyzjom państwa.

Wysiłek państwa w celu zdobywania dochodów ma wiec charakter wybitnie administracyjny, a nie ekonomiczny. Konieczna jest aprobata interwencji państwa w dochody gospodarki oraz społeczeństwa, aby osiągnąć takie cele, polityka państwa w zakresie przejmowania dochodów musi spełniać szereg warunków, np.: jawność i stabilność zasad ingerowania w dochody, sprawiedliwe rozłożenie ciężarów publicznych, oszczędne gospodarowanie środkami publicznymi.

W gospodarce rynkowej w tradycyjnym ujęciu podatek pełni dwie funkcje:

fiskalną
pozafiskalną

Funkcja fiskalna polega na przejmowaniu od różnych podmiotów środków pieniężnych na rzecz państwa bądź innego związku publicznoprawnego. Funkcja fiskalna jest funkcją pierwszoplanową, a o sposobie i zakresie jej realizacji przesadza ukształtowanie takich elementów konstrukcji podatków, jak zakres podmiotowy, przedmiot, podstawa opodatkowania i stawki podatkowe.

Cel fiskalny jest jednym z podstawowych motywów pobierania podatków, który przesądza o ich konstrukcji. Na podstawie tej funkcji podatki są traktowane jako podstawowe źródło dochodów budżetowych; rozmiar ich przewyższa wpływy z innych tytułów, takich jak: opłaty, cła i pożyczki.

Funkcja pozafiskalna wyraża się w wykorzystywaniu podatków do potrzeb oddziaływania przez państwo i inne związki publicznoprawne (np. samorządy terytorialne) na życie gospodarcze i społeczne. Funkcje pozafiskalne podatków realizowane są nie tylko poprzez odpowiednie wytyczenie zakresu przedmiotowego i podmiotowego podatku, a także podstawy opodatkowania i stawek podatkowych, ale również poprzez ulgi i zwolnienia podatkowe.

Elementy konstrukcji podatku

W każdym podatku wskazać można określone, stałe występujące elementy, składające się na instytucję prawną podatku. Nazywane są one elementami konstrukcji podatku. W każdym podatku można np. wskazać podatnika, przedmiot podatku itp. Poszczególne podatki różnią się jednocześnie od siebie tymi elementami; np. w jednym podatku podatnikami będą jedynie osoby fizyczne, a w innym - osoby prawne.

Podstawowe elementy konstrukcji podatku to:

Podmioty podatku,
Przedmiot podatku,
Podstawa opodatkowania,
Stawki podatkowe.

Podmioty opodatkowania - w stosunkach podatkowo prawnych uczestniczą dwie podstawowe kategorie podmiotów. Są to organy podatkowe, reprezentujące związki publicznoprawne uprawnione do wymierzania i pobierania podatków z jednej strony oraz podatnicy z drugiej strony. Stosunek prawny, łączący związek publicznoprawny (poprzez jego organ podatkowy) oraz podatnika charakter zobowiązaniowy.

Treścią tego stosunku jest obowiązek zapłaty przez podatnika (dłużnika podatkowego) określonej kwoty podatku na rzecz podmiotu publicznoprawnego, reprezentowanego przez właściwy organ (wierzyciela podatkowego).

Obok podatnika i organu podatkowego w stosunkach podatkowo prawnych uczestniczą niekiedy inne jeszcze podmioty, tj. płatnik podatku oraz inkasent podatku. Ich rola sprowadza się do zapewnienia sprawnego pobierania należności podatkowych.

W stosunkach podatkowo prawnych mogą sporadycznie uczestniczyć także inne podmioty - te, które z mocy przepisów szczególnych odpowiadają w pewnych sytuacjach za zobowiązania podatkowe podatnika.

Przedmiot podatku - bywa różnie definiowany, najkrótsza definicja sprowadza się do stwierdzenia, że przedmiotem podatku jest to, od czego podatek jest płacony. Jest to faktyczna lub prawna sytuacja, z której zaistnieniem przepisy prawa wiążą obowiązek zapłaty podatku. Taką sytuacją faktyczną może być np. posiadanie rzeczy, osiąganie przychodów itd. Sytuacją prawną może natomiast być przykładowo bycie właścicielem rzeczy, nabycie własności rzeczy w drodze spadku lub darowizny itd. Przedmiot podatku znajduje zazwyczaj swój wyraz w nazwie podatku, ta zaś w tytule ustawy wprowadzającej w życie podatek.

Podstawa opodatkowania - jest to ilościowo bądź wartościowo ujęty przedmiot podatku. Ujęcie ilościowe to np. powierzchnia, objętość, ciężar, ilość sztuk itp. Ujęcie wartościowe to np. wartość rynkowa, wartość księgowa (ewidencyjna), przychód, dochód itp. Wybór ilościowego bądź wartościowego ujęcia podstawy opodatkowania jest kwestią techniki podatkowej, uwarunkowanej niekiedy polityką podatkową.

Stawki podatkowe - drugim obok podstawy obliczenia podatku elementem konstrukcji podatku, niezbędnym do ustalenia wysokości świadczenia podatkowego, jest stawka (stawki) podatku. Stawki podatku mogą być bądź to stawkami kwotowymi, bądź stosunkowymi. Te ostatnie z kolei mogą mieć postać - najczęściej procentową, ułamkową albo wielokrotnościową. Najczęściej spotykane są stawki procentowe; rzadziej spotykane są stawki ułamkowe, bądź wielokrotnościowe (np. „trzykrotność podstawy obliczenia podatku”).

Stawka kwotowa to ilość jednostek pieniężnych, jaką należy zapłacić od jednostki podstawy obliczenia podatku. Stawka kwotowa może być stosowana zarówno wówczas, gdy podstawa obliczenia podatku ma wyraz ilościowy, jak też wartościowy. W praktyce stawki kwotowe stosuje się wówczas, gdy podstawa obliczenia podatku wyrażona jest w kategoriach ilościowych.

Stawka procentowa to relacja pomiędzy wielkością świadczenia podatkowego, a wielkością podstawy obliczenia podatku (np.”5%”).

Zastosowanie przez pracodawcę stawki kwotowej bądź też procentowej jest w określonej mierze sprawą techniki podatkowej, a także celów, jakie prawodawca zamierza osiągnąć przy konstruowaniu określonego podatku. Jeżeli podstawa opodatkowania wyrażona jest ilościowo, to zastosowanie znaleźć mogą wyłącznie stawki kwotowe.

Stawki procentowe mogą - w odniesieniu do konkretnego podatku - mieć postać stawki stałej, albo też skali podatkowej.

Stawki podatkowe:

Kwotowe

Stosunkowe w postaci:

procentowej,
ułamkowej,
wielokrotnościowej

Stawki procentowe występują jako:

stawki stałe,
skale podatkowe

Zastosowanie stałej stawki procentowej daje efekt opodatkowania proporcjonalnego

Skala progresywna - wraz ze wzrostem podstawy obliczenia podatku rośnie wysokość stawki podatkowej

Skala regresywna - wraz ze wzrostem podstawy obliczenia podatku maleje stawka podatkowa.

Obok omówionych wyżej podstawowych elementów konstrukcji podatku, spotyka się inne jeszcze elementy, takie np. jak zwolnienia podatkowe, ulgi podatkowe, zwyżki podatkowe. Do elementów konstrukcji podatku należałoby też zaliczyć warunki i terminy płatności podatku.

Zwolnienie podatkowe:

charakter podmiotowy,
przedmiotowy,
mieszany

Ulga podatkowa - ograniczenie wielkości obciążenia podatkowego w określonych przypadkach:

charakter podmiotowy,
przedmiotowy,
mieszany

Rozdział 2.

Kryteria podziału podatków oraz zasady podatkowe

2.1. Kryteria podziału podatków

Zachowanie podatników nie wynika tylko z ogólnych ciężarów podatkowych, lecz jest też zdeterminowane rodzajem nakładanych podatków.

Podatki mogą być klasyfikowane według różnych kryteriów, tak dla celów poznawczych jak i praktycznych. W klasyfikacjach tych stosuje się następujące kryteria:

przedmiot opodatkowania,
podmiot opodatkowania,
związek pomiędzy ciężarem podatkowym a ponoszącym go podatnikiem
związane z władztwem podatkowym
kryterium terytorialne
podmiotowe źródła pochodzenia

Z punktu widzenia przedmiotu opodatkowania w systemach podatkowych wyróżnić można zasadniczo trzy rodzaje podatków:

podatek od dochodów,
podatek od przychodów,
podatki majątkowe,
podatki od wydatków (konsumpcji).

Podział ten, jak widać, odpowiada procesom i zjawiskom ekonomicznym, w jakich uczestniczą podmioty funkcjonujące w systemie gospodarki towarów-pienieznej. Są to: osiąganie dochodów, kumulacja tych dochodów w postaci majątku oraz realizowana w różnych formach konsumpcja (połączona z wydatkami pieniężnymi).

Przedmiotem podatku dochodowego jest osiąganie dochodu, rozumianego jako nadwyżka przychodów nad kosztami ich uzyskania. Podatki od dochodów mogą być zarówno podatkami od dochodów osób fizycznych, albo też podatkami od dochodów korporacji (w szczególności od osób prawnych). Podatki od przychodów płaci się w związku z działalnością gospodarczą i osiąganymi z tego tytułu przychodami.

Podatki od dochodów, podobnie jak podatki majątkowe, są najbardziej klarownym przykładem zawłaszczania przez władze publiczne dochodów prywatnych. Przedmiotem opodatkowania jest dochód, najczęściej dochód z pracy i dochód z prowadzenia działalności gospodarczej. Podatki od dochodów nawiązują wprost do nadwyżki ekonomicznej wypracowanej przez podmioty.

Źródłem podatków majątkowych jest, co wynika z samej nazwy, posiadany już przez podatnika majątek. Z zasad opodatkowania wynika, że fiskalna ingerencja państwa nie powinna naruszać ekonomicznej podstawy podatku, co oznacza, że w wyniku nakładania podatków wartość majątku podatnika nie powinna się zmniejszać.

Podatki majątkowe można podzielić na cztery grupy:

podatki od posiadania majątku,
podatki od przyrostu majątku,
podatki od wzrostu wartości majątku oraz
podatki od transformacji substancji majątkowej.

Podatki od wydatków (konsumpcji) są to takie podatki, które wliczane w cenę towarów i usług obciążają - z ekonomicznego punktu widzenia - nabywców tych towarów i usług (a więc konsumpcję). Formalnie jednak podatnikami są producenci oraz sprzedawcy albo usługodawcy. Przedmiotem opodatkowania są wydatki ponoszone na zakup dóbr luksusowych (np. futra, jachty, samochody) i dóbr, które tradycyjnie uważa się za domenę skarbu pastwa (sól, alkohol, zapałki, a ostatnio także paliwa płynne). Podatek od takich wydatków to akcyza.

Podział podatków ze względu na podmiot opodatkowania:

podatek od osób fizycznych,
podatek od osób prawnych,
podatek od innych jednostek organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej.

Podatek dochodowy od osób fizycznych jest podatkiem bezpośrednim, zwyczajnym, obligatoryjnym, o charakterze dochodowym, obliczanym przez samych podatników lub przez płatników, którymi są najczęściej pracodawcy, organy wypłacające renty, emerytury czy podmioty wypłacające honoraria.

Nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu podlegają te osoby fizyczne, które na stałe zamieszkują w Polsce lub przebywają w kraju dłużej niż 183 dni w ciągu roku podatkowego. Ten rodzaj obowiązku polega na opodatkowaniu zarówno dochodów uzyskiwanych na terenie Polski, jak i poza jej granicami.

Podatek od osób prawnych jest podatkiem bezpośrednim i obligatoryjnym. Ma charakter dochodowy i rzeczowy. Podmiotami tego podatku są osoby prawne, ale obowiązek podatkowy ciąży także na niektórych jednostkach nie posiadających osobowości prawnej (np. wspólnicy spółki cywilnej).

Podatek ten obliczany jest przez samych podatników, a w wyjątkowych sytuacjach przez płatników. Obecnie podatek ten zasila w 95% budżet państwa, a w 5% budżety właściwych gmin.

W podatku dochodowym od osób prawnych występuje podobnie, jak ma to miejsce w przypadku podatku dochodowego od osób fizycznych, nieograniczony i ograniczony obowiązek podatkowy.

Z punktu widzenia związku miedzy ciężarem podatkowym a ponoszącym go podatnikiem rozróżnia się:

podatki bezpośrednie,
podatki pośrednie.

Podatki bezpośrednie to takie podatki, w przypadku których istnieje precyzyjnie określona zależność między płaconym podatkiem, tzn. rodzajem podatku, jego wysokością, trybem płacenia, a podatnikiem. W myśl tego kryterium podatki bezpośrednie to takie, w których ekonomiczny ciężar podatku ponosi osoba, która jest podatnikiem z prawnego punktu widzenia tzn. których ciężar ponosi bezpośrednio podmiot, na który są one nakładane (podatki bezpośrednio obciążające dochód albo majątek podatnika). Typowymi przykładami podatków bezpośrednich są podatki od dochodów i podatki majątkowe, do tej grupy podatków należą: podatek dochodowy od osób fizycznych oraz podatek dochodowy od osób prawnych.

Podatki pośrednie, jak wynika z ich nazwy obciążają podatnika w sposób nie pozostający w ścisłym związku z jego sytuacją dochodową i majątkową. Jest to taki typ podatków, których konstrukcja rozdziela podmiot gospodarczy zobowiązany do ich naliczenia i zapłacenia od podmiotu, który ponosi ich faktyczny ciężar ekonomiczny. Jako takie są podatkami ukrytymi, a ciężary ponoszone przez podatników są bardziej anonimowe.

Podatki te w pośredni sposób oddziaływają na podatnika bez względu na jego sytuację dochodową i majątkową. Należą do nich podatek od wartości dodanej, zwany powszechnie podatkiem od towarów i usług - VAT, podatek akcyzowy, podatek importowy, podatek od gier, podatek od sprzedaży akcji w obrocie publicznym.

Klasycznymi podatkami pośrednimi są wszystkie podatki od sprzedaży (podatki od przychodów, akcyza). Podatek VAT, podatek od wartości dodanej, podatek od towarów i usług, przedmiotem opodatkowania jest wartość sprzedaży towarów i usług, a podstawą opodatkowania jest przyrost ich wartości netto w danej fazie procesu gospodarowania. Jest podatkiem wielofazowym, ale pozbawionym cech cechy kumulacji dzięki specyficznej metodzie jego rozliczania: podatnik nalicza ten podatek od wartości sprzedanych przez siebie towarów i usług, ale płaci tylko różnicę pomiędzy podatkiem naliczonym a zapłaconym w związku z wcześniejszym towarów i usług (produkcyjnych lub handlowych), uwidocznionym w fakturach nabycia lub dokumentach celnych. Jeśli różnica jest ujemna (co może mieć miejsce np. w przypadku, gdy produkt obłożony jest niższą stawką podatku niż materiały, z których został wytworzony), płatnik ma prawo do zwrotu nadpłaconego podatku z urzędu skarbowego. Podatek VAT ma charakter liniowy. Polskie prawo podatkowe przewiduje stawkę podstawową 22% (dla większości towarów i usług), stawkę obniżoną 7%, stawkę 0% (głównie dla towarów eksportowanych).

Obowiązek płacenia podatku VAT spoczywa na osobach fizycznych, prawnych oraz jednostkach organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej sprzedających w ciągu roku towary i usługi o wartości przekraczającej określoną przepisami kwotę.

Podatek obrotowy, jeden z najstarszych rodzajów podatku, płacony przez podmioty gospodarcze zajmujące się wytwarzaniem dóbr lub świadczeniem usług. Jest to podatek pośredni, jego ciężar ekonomiczny ponosi ostateczny nabywca. Podstawą opodatkowania jest przychód ze sprzedaży dóbr i usług (obrót). Skala podatku obrotowego jest zawsze liniowa, zazwyczaj jednolita dla wszystkich dziedzin działalności gospodarczej. W swej historii podatek obrotowy podlegał ewolucji. Pierwotnie był naliczany i pobierany w każdej fazie produkcji i obrotu, co powodowało w kolejnych fazach naliczanie podatku od podatku zapłaconego wcześniej-dlatego nazwano go podatkiem wielofazowym kaskadowym lub kumulacyjnym.

Podział podatków na bezpośrednie i pośrednie ma więc istotne znaczenie praktyczne i musi być uwzględniony przy budowie systemu podatkowego, polityce podatkowej, kształtowaniu stanu finansów publicznych itd. Konieczne jest tez zachowanie właściwych proporcji między podatkami bezpośrednimi a podatkami pośrednimi, proporcje te są ważne ze względu na przestrzeganie elementarnych zasad opodatkowania, jak też realizację fiskalnej funkcji podatków, czyli zaspokojenie popytu państwa na pieniądz.

Kolejny podział podatków jest związany z władztwem podatkowym.

Według tego kryterium podatki dzielą się na:

podatki nakładane przez państwo,
podatki nakładane przez władze samorządowe.

Podatek łączony jest z instytucją państwa, podstawowe rodzaje podatków są kształtowane przez władze państwowe. W pewnym, raczej niewielkim, zakresie władztwo podatkowe przysługuje także władzom samorządowym. Jednak zakres tego władztwa jest regulowany ustawowo, czyli przez władzę państwową.

Z podziałem podatków na podatki państwowe i podatki samorządowe wiąże się podział oparty na kryterium terytorialnym na:

podatki centralne,
podatki regionalne,
podatki lokalne.

Informuje on, jakie podatki zasilają szczebel centralnych władz publicznych, jakie podatki są domeną władz szczebla regionalnego, a jakie są domeną władz lokalnych.

W klasyfikacji podatków ważny jest także ich podział według podmiotowych źródeł pochodzenia. Podział ten jest istotny w różnego rodzaju analizach, potrzebnych np. do ustalania rzeczywistego obciążenia podatkami. Można wyróżnić podatki płacone przez:

sektor przedsiębiorstw niefinansowych,
sektor instytucji finansowych,
sektor gospodarstw domowych,
sektor zagranicy.

Podział podatków według źródeł pochodzenia może być pogłębiony przez stosowanie bardziej szczegółowych kryteriów, może to być kryterium własności, istotne wtedy, gdy w danym kraju istnieje silny sektor przedsiębiorstw publicznych.

Innym szczegółowym kryterium podziału podatków, a ściślej obciążeń podatkami, jest kryterium działów gospodarki narodowej, gałęzi, branż itp. Wszystko zależy od celów poznawczych i stosowanych analiz podatkowych.

2.2. Zasady podatkowe

W wyniku historycznego rozwoju państwa, budżetu i podatków wykształciły się pewne zasady podatkowe. Są one rezultatem doświadczeń podatkowych. Jest to zestaw formułowanych przez teorię ekonomii i finansów pod adresem państwa, tzn. parlamentu, rządu, partii politycznych itd.

Twórcą pierwszych zasad podatkowych był Adam Smith, który sformułował cztery podstawowe kanony podatkowe:

równość,
pewność,
dogodność,
taniość.

Rodzaje zasad podatkowych można ująć w cztery podstawowe grupy:

Fiskalne,
Ekonomiczne,
Sprawiedliwości,
Techniczne.

Do grupy zasad fiskalnych zalicza się:

wydajność, wedle której podatki powinny być wydajnym źródłem dochodów władz publicznych, tzn. państwo powinno sięgać do takiego przedmiotu opodatkowania, który dostarczy dochodów niezbędnych do realizacji funkcji i zadań państwa oraz władz samorządowych.

elastyczność, oznacza ona, iż podatek powinien reagować na zmieniające się procesy i zdarzenia gospodarcze oraz społeczne. Podatki powinny być tak skonstruowane, żeby uwzględniały różną w różnym czasie sytuację podatników, jak i całej gospodarki. Koncepcja ta zakłada reagowanie skal podatkowych (w podatku dochodowym) na przebieg cyklu koniunkturalnego.

stałość, zwraca uwagę państwa na konieczność ograniczonych zmian w systemie podatkowym. Chodzi zarówno o unikanie wprowadzania nowych podatków, jak też o unikanie zmian w podatkach już istniejących. Przy nadmiernej fluktuacji systemu podatkowego ani przedsiębiorcy, ani konsumenci, ani inwestorzy nie mogą podejmować racjonalnych decyzji, zwłaszcza dotyczących dłuższego horyzontu czasu.

Podstawowa zasada ekonomiczna podatków polega na tym, że w wyniku ciężarów podatkowych nie może być naruszony majątek podatnika. Innymi słowy, podatek powinien być pokrywany z bieżących dochodów. Wysokość podatku nie może zmniejszać majątku podatnika, gdyż groziłoby to jego ruiną. W następnych okresach podatkowych taka polityka obróciłaby się przeciwko państwu, które mogłoby utracić wpływy z podatku wobec krachu gospodarczego podatników.

Wśród zasad sprawiedliwego opodatkowania wymienić można zasady:

powszechności, według której ciężary podatkowe powinny mieć charakter powszechny, czyli każdy obywatel, przedsiębiorca itp. Powinien być objęty podatkiem, jeżeli spełnione są warunki powstania stosunku podatkowego (np. wszyscy rolnicy, wszyscy posiadacze nieruchomości, samochodów itd.).
równości, według której ciężary podatkowe powinny być rozłożone równomiernie na wszystkich podatników. Jedną z możliwych realizacji tej zasady jest obciążenie podatników proporcjonalnie do ich dochodów.
zdolności podatkowej, istotna jest tu kwestia ciężaru podatkowego oraz jego skutku dla sytuacji podatnika w warunkach działania rynku.

Do grupy zasad technicznych zalicza się:

pewność, która głosi, że podatki powinny być takie, aby były niezawodnym źródłem dochodów państwa. Z drugiej strony, również podatnik powinien z góry wiedzieć, jaki podatek będzie płacił w związku z prowadzoną działalnością i osiąganymi dochodami.
dogodność, oznacza, że pobór podatku powinien uwzględniać warunki finansowe podatnika, cykl i charakter jego działalności itp Istotny jest również - z punktu widzenia nakładania podatku oraz jego wymiaru i poboru - przedmiot opodatkowania.
taniość, poboru podatku. Chodzi o to, aby koszty realizowania podatków nie uszczuplały nadmiernie dochodów państwa. W przeciwnym razie obciążenie społeczeństwa podatkami musiałoby wzrosnąć.

Pomimo wielowiekowych doświadczeń z podatkami, a także stosunkowo dawno sformułowanych przez teorię zasad opodatkowania, posługiwanie się tym instrumentem przez władze publiczne nadal stwarza wiele problemów.

Wyjątkowa złożoność kategorii podatku zmusza do pogłębionej analizy jego rozmaitych skutków gospodarczych i społecznych.

2.3. Technika podatkowa

Realizacja pełnionych przez podatki funkcji wymaga działalności praktycznej wyrażającej się w ustaleniu obowiązku podatkowego, wymiarze podatku, jego ściągnięciu itd. W teorii i praktyce wszystkie te działania określa się mianem: technika podatkowa. Termin ten znajduje pewne uzasadnienie w wielu czynnościach technicznych, a ściślej administracyjnych i organizacyjnych, których wykonanie jest konieczne, aby podatek zasilił środki publiczne.

Technika podatkowa służy do obliczenia i ściągnięcia należności podatkowej. Elementami tej techniki są:

podmiot opodatkowania,
przedmiot podatku,
podstawa opodatkowania,
stawka podatkowa,

kwotowa,
procentowa.:

stawki progresywne,
stawki regresywne,
stawki degresywne.

skala podatkowa,
zwolnienia, ulgi i zwyżki podatkowe

Zakończenie

Ogół podatków funkcjonujących w państwie w określonym czasie tworzy system podatkowy. Mnogość i różnorodność stosowanych współcześnie podatków wymaga dokonania klasyfikacji ich ogółu przy uwzględnieniu różnych kryteriów. Z punktu widzenia jedności podmiotu opodatkowania wyróżnia się podatki bezpośrednie i pośrednie. Rodzaj przedmiotu opodatkowania jest podstawą podziału podatków na podatki dochodowe, podatki od obrotu i konsumpcji (podatek VAT) oraz podatki majątkowe. W zależności od organu pobierającego podatki można je podzielić na podatki centralne i podatki lokalne.

Współczesne władze publiczne mają różne możliwości posługiwania się podatkami. Zachowanie podatników nie wynika tylko z ogólnych ciężarów podatkowych, lecz jest też zdeterminowane rodzajem nakładanych podatków, stawkami podatkowymi, skalami podatkowymi itd. Jednak podstawowe znaczenie ma rodzaj podatku. Podatek jest kategorią historyczną, stąd też ich zmiana w danym kraju może okazać się trudna ze względu na pewne przyzwyczajenia społeczeństwa. Przy zmianach w systemie podatkowym muszą być uwzględnione konkretne warunki ekonomiczne, społeczne i polityczne danego kraju. Mimo wieloletnich dociekań i weryfikacji empirycznej systemów podatkowych nie udało się przekonująco sformułować cech dobrego systemu podatkowego. Co więcej, można stwierdzić, że nie ma czegoś takiego, jak uniwersalny system podatkowy, tzn. taki, który mógłby obowiązywać zawsze i wszędzie. Pomimo tych zastrzeżeń, wieloletnia obserwacja funkcjonowania podatków pozwala jednak sprecyzować pewne cechy „dobrego” systemu podatkowego.