Charakterystyka stylu
W starożytności i renesansie poszczególne formy zestawiano ze sobą zachowując umiar i dążąc do harmonijnej, spokojnej kompozycji natomiast barok te same elementy przeciwstawia sobie wprowadzając wrażenie ruchu i niepokoju. Kompozycje są dynamiczne, ukształtowane rzeźbiarsko, teatralnie.
Monumentalizm budowli uwydatnia się poprzez zastosowanie kolumn i pilastrów obejmujących kilka kondygnacji. Dynamizm dzieł podkreślają kompozycje złożone z napiętych linii o kształcie łuku, często przerwanych, zwielokrotnione pilastry i gzymsy, które przyjmują formę dekoracyjnej wstęgi. Często występują kolumny o skręconym trzonie lub tzw. zbrojone, czyli o trzonie złożonym z wielu pierścieni o dwóch, różnych średnicach. Z czasem na zwojach trzonu dochodzi dodatkowy element zdobniczy w postaci rzędu perełek lub oplatającej je wici roślinnej. Obramowania drzwi i okien są wyraźnie podkreślone. Bardzo ważną rolę odgrywa dekoracja rzeźbiarska w postaci kartuszy (ozdobne obramowanie herbu,) , girland (dekoracyjny ornament w formie zamkniętego wieńca, wiązanki kwiatów, liści) , festonów (element dekoracyjny przedstawiający fragment tkaniny, wieniec z kwiatów, roślin lub owoców swobodnie zwieszający się z dwóch punktów zaczepienia.) a nawet pełnej rzeźby. Postacie przedstawiane są zawsze w ruchu, dramatycznych pozach podkreślonych rozwianymi szatami, gestem.
Popularnym materiałem zdobniczym był stiuk, czyli gips lub wapień z dodatkiem sproszkowanego marmuru, zazwyczaj barwiony w masie i wypolerowany do połysku. Stiuk po stwardnieniu doskonale imituje znacznie droższy od niego marmur. Dekorację uzupełniają malowidła. Zastosowanie iluzji malarskiej, zwłaszcza na sklepieniach, ma na celu zatarcie granicy pomiędzy rzeczywistością a jej wyobrażeniem. Skrajne obszary płaszczyzn pokrywane bywają namalowaną architekturą, która optycznie przedłuża rzeczywistość. Nad postaciami, które sprawiają wrażenie zawieszonych w przestrzeni, malowany jest błękit nieba o nieskończonej głębi.
Twórcy baroku korzystając z doświadczeń przodków próbowali przekroczyć granice osiągnięć swoich poprzedników. Jest to styl, w którym próbowano połączyć w jedno różne formy sztuki: architekturę, rzeźbę, malarstwo, muzykę. Teatralnym dopełnieniem architektury świeckiej był rozbudowany ceremoniał dworski, a architektury sakralnej - wspaniałość liturgii, której towarzyszyła bogata scenografia – przepych szat, ołtarzy, prospektów organowych, uroczyste procesje, koronacje obrazów a nawet teatralne odtwarzanie obrazów w formie misteriów. Wyszukanym gestom towarzyszyły wypowiedzi przepełnione figuralnymi zwrotami, przenośniami. Z tej teatralizacji wywodzą się liczne budowle odtwarzające miejsca święte i rozwój urbanistyki podporządkowujący organizacji uroczystości kompozycję przestrzeni otaczającej rezydencje, kościoły.
Architektura sakralna
W budownictwie sakralnym występują znane z epok wcześniejszych rozwiązania. Budowane są kościoły podłużne, na planie prostokąta, krzyża łacińskiego oraz budowle centralne, na planie koła, wieloboku, krzyża greckiego. Elementem dominującym zazwyczaj są wysokie, oparte na bębnie (część budynku stanowiąca podbudowę pod kopułą) kopuły, zwieńczone wysokimi latarniami, które przykrywa się ozdobnymi hełmami (zwieńczenie wieży). Elewacje kościołów, na ogół dwukondygnacyjne, o płaszczyznach podzielonych zwielokrotnionymi gzymsami, pilastrami (kolumna przylegająca do ściany) ozdobionymi pełnymi rzeźbami umieszczonymi w niszach.
Architektura świecka
Budowle świeckie to przede wszystkim reprezentacyjne pałace rozbudowane horyzontalnie, często z bocznymi skrzydłami tworzą plan w kształcie litery U. Barok ukształtował typ pałacu określany jako ENTRE COUR ET JARDIN czyli Główny budynek, zwany CORPS DE LOGIS, leżał na osi między dziedzińcem honorowym (reprezentacyjnym) a ogrodem, znajdującym się na tyłach pałacu. W ogrodach rozmieszczano niewielkie, ozdobne pawilony i altany . Pałac i jego otoczenie tworzą harmonijny zespół architektoniczny. Elewacje pałaców zdobiono nieco oszczędniej niż fasady kościołów. Elementem mocno rozbudowanym stały się klatki schodowe, czasem o zmieniającej się szerokości.
Zmiany w uzbrojeniu, udoskonalanie artylerii spowodowały już w okresie renesansu konieczność zastosowań innych rozwiązań w budowanych umocnieniach. Nowe fortyfikacje budowane są na dawniejszych przedmieściach. Mają one postać ziemnych umocnień chronionych początkowo bastejami,(wieże altyleryjskie) później wysuniętymi bastionami. Do geometrycznie zaplanowanych rozwiązań narysów fortyfikacyjnych dostosowywane są projekty przebiegu ulic, rozmieszczenia placów, zieleni. Kontynuowane są pomysły na plany miast idealnych, ale realizacja ich w istniejącej zabudowie należy do mało realnych przedsięwzięć.
Prekursorami nowego stylu w architekturze byli żyjący w 2. połowie XVI wieku Włosi: Jacopo Barozzi da Vignola, Domenico Fontana, Michał Anioł i Giacomo della Porta. Za pierwowzór barokowej świątyni uważa się Kościół Najświętszego Imienia Jezus w Rzymie – główną siedzibę jezuitów.