Krajobraz- pojęcia*Jest przedmiotem badań, studiów i projektów, a także nauczania wielu specjalności naukowych i geografii krajobrazu, ekologii krajobrazu, architektury krajobrazu, ochrony przyrody, planowania przestrzennego. Specjaliści każdej z tych nauk w nieco inny sposób definiują pojecie krajobrazu, eksponując odmienne cechy jego struktury. *Całościowa charakterystyka regionu Ziemi *Scalony obraz środowiska naturalnego i antropogenicznego danego regionu *Złożony przestrzennie geokompleks, o swoistych strukturze i wewnętrznych powiązaniach *Jest całością przestrzenno- czasową obejmującą różnie układy hierarchiczne wzajemnie ze sobą powiązane. Najczęściej wyróżnia się 3 układy: Abiotyczny Biotyczny Antropogeniczny *Stanowi heterogeniczny fragment terenu złożony z powiązanych wzajemnie ekosystemów. Krajobrazy powtarzają się w przestrzeni w złożonej formie System krajobrazowy-to zespół elementów biotycznych i abiotycznych krajobrazu, wykazujących wysoki poziom złożoności. Miedzy zespołem komponentów krajobrazu i otoczeniem zachodzi stała wymiana materii, energii i informacji. Antroposystem – to system strukturalnego i przestrzennego funkcjonowanie krajobazu antropogenicznego. Pod pojęciem funkcjonowania strukturalnego rozumie się działanie zespołu współzależnych zjawisk naturalnych, ale zmodyfikowanych przez człowieka i zjawisk właściwych dla społeczności. Pod pojęciem funkcjonowania przestrzennego rozumie się wymiane materii oraz energii miedzy obszarami. Model krajobrazu – to wyidealizowany opis krajobrazu traktowanego jako system charakteryzujący się określona struktura komponentów oraz relacjami pomiędzy komponentami i ich atrybutami. Model ten pozwala na sformalizowanie procesu badawczego oraz na analizę trudnych do uchwycenia procesów.* Problem badawczy krajobrazu-jaką ma strukturę jak funkcjonuje i jak oddziałuje na różnych swoich użytkowników system przyrodniczo-kulturowy nie poziomie krajobrazu. *Celem tych badan jest zastosowanie wiedzy w strukturze, funkcjonowaniu, oddziaływaniu systemów krajobrazowych do zarządzania zasobami przyrody i do kształtowania zagospodarowania przestrzennego w warunkach rosnących potrzeb społecznych i trwałego, zrównoważonego rozwoju Krajobraz –fizjocenoza –ograniczona całośc, której wszystkie składniki powiązane są węzłami wzajemnych zależności i oddziaływań Fizjocenoza – naturalna ponadekosystemowa jednostka ekologiczna Podstawowe cechy: *każda jednostka ekologiczna składa się z elementarnych jednostek niższego rzędu *między elementarnymi jednostkami składającymi się na dany poziom organizacji życia zachodzi wzajemne oddziaływanie *jednostki ekologiczne zwiększają swoją wewnetrzna komplikacje *warunki abiotyczne sa dla każdej jednostki ekologicznej zbiorem czynników na tle których toczy się ‘gra’ miedzy jej jednostkami elementarnymi Koncepcja fizjocenozy jako odrębnego poziomu organizacji przyrody rozwinęli: Roman Andrzejewski 1983, Tadeusz J.Chmielewski 1986 1988 1992. Istotną rolę w integracji ekosystemów w układy wyższego rzędu –fizjocenozy odgrywają: *gradienty zmienności warunków abiotycznych *powinowactwo ekosys Strukturę i funkcjonowanie krajobrazu (fizjocenozy) w sposób modelowy opisali Forman i Gordon 1981 1984 W ich ujęciu podstawowymi elementami strukturalnymi krajobrazu są: płaty, korytarze, matrix-tło Płat- to pojedynczy ekosystem o zbliżonym charakterze, ale także obszar o jednorodnej formie zagospodarowania i użytkowania przez człowieka Korytarz- to różne struktury pasmowe: rzeka, dolina, wąwóz, pas zadrzewień. Najcenniejszym rodzajem korytarza ekologicznego jest naturalna nie przekształcona przez człowieka dolina rzeczna, Stanowi ‘krwiobieg’ krajobrazu systemu ekologicznego Funkcjonowanie fitocenozy jest określone przez przepływ materii, energii i gatunków w obrebie i miedzy elementami strukturalnymi. Ruch też jest zależny od ‘porowatości’ krajobrazu a kierunek przepływu jest związany z kształtem i wzajemną kompozycją płatów. Lów 1985 –zaproponował szczegóły dotyczące obrazu struktury i funkcjonowania fizjocenozy. Na tle matrix wyróznia on: *biocentra stanowiące główne zgrupowania gatunków i biomasy *biokorytarze łączące biocentra umożliwiające przepływ materii, energii i informacji *bariery jako struktury liniowe i pasmowe umożliwiające lub utrudniające funkcjonowanie biokorytarzy *sfery stabilizujące-otaczające i chroniące biocentra i biokorytarze Ektony-to strefy przejściowe pomiędzy poszczególnymi ekosystemami lub płatami ekologicznymi, odznaczające się podwyższoną różnorodnością biologiczną i mobilnością skłądu gatunkowego oraz wysoką dynamiką przpływu materii, energii i informacji. Tło abiotyczne fizjocenozy, na nie składają się: *budowa geologiczna *formy rzeźby terenu wraz z układem hydrograficznym *warunki klimatyczne *warunki glebowe Tło abiotyczne –jest podstawą określonego zakresu troficznych i paretroficznych oddziaływan miedzy ekosystemami wtedy gdy abiotyczne elementy środowiska stają się nośnikami oddziaływań – jest to woda, powietrze, masy skalne Struktura fizjocenozy może być wyrażona: *wielkością ogólnej masy u jej wzmieszczenie w fizjocenozie *udziałem poszczególnych typów ekosystemów *układem sąsiedztwa *łączną długością ektonów *ich rozproszeniem powierzchniowym. Kształtowanie kompozycji przestrzennych w architekturze krajobrazu. Ogród jest obszarem wydzielonym w krajobrazie, uporzadkowanym pod wzgledem funkcjonalnym plastycznym przestrzennym za pomoca elementow roslinnosci i architektonicznych. Funkcje terenów zieleni w srodowisku: Biologiczna i zdrowotna: *ochrona przed kurzem, dymem i wyziewem *oslona od wiatru *tlumienie halasu komunikacyjnego *oczyszczenie powietrze z CO2 *regulowanie wilgotnosci gleby i powietrza *stwarzanie korzystnego mikroklimatu. Estetyczna i plastyczna: *urozmaicenie i koloryt *korzystny kontrast z zabudowa miejskich ulic Wypoczynkowa:*wypoczynek bierny- parki, bulwary *wypoczynek czynny- tereny sportowe. Edukacyjno- spoleczna: *uczenie mieszkancow ładu i porzadku *rozwijanie zainteresowan ogrody botaniczne. Gospodarcza: *tworzenie miejsc pracy *korzystanie z terenow rolniczych ogrodniczych i sadowniczych. Rozmieszczenie terenow zielonych w miescie: *system pierscieniowy- pierscieniowe pasy zabudowy *system promienisty- kliny zieleni rozdzielone pasami zabudowy w centrum miasta *system klinowo - pierscieniowy polaczenie obu systemow *system pasmowy czesto spotykany w USA *system pionowy – przypadkowy. Ogolne zasady tworzenia kompozycji przestrzennych w architekturze krajobrazu: Elementy podstawowe: pionowe, liniowe, poziome, ukosne linie oraz płaszczyzny. Typy podst. grupy stylow kompozycyjnych: geometryczne, swobodne, mieszane. Style geometryczne: regularne, formalne, zaczely powstawac najczesciej w historii sztuki ogrodowej, naleza tu ogrody starozytne- epipskie greckie rzysmkie perskie, regularnosc kompozycji przestrzennej, wystepujace czesto podziely na kwatery oparte na prostych figurach geomet., drogi przewozne prost, przecinaja sie po katem prostym, rosliny sadzone w regularnych odstępach, symetria w calym planie zalozenia, kompozycja ogodu czesto podporzadkowana dominancie. Style swobodne: nieregularne, pojawily sie w europie w XVIIIw, plan ogrodu nieregularny, drogi prowadzone w sposob krety, roslinnosc nie strzyzona rosnie swobodnie, kompozycja nieregularna, ogrody angielkie romantyczne sentymentalne. Style mieszane: kombinowane, laczy cechy stylu regularnego z nieregularnym, pod koniec XIX w, np. ogrody modernistyczne. Kompozycja: kompozycja przestrzenna jest trojwymiarowa, mozna w niej wyroznic: podstawę kompozycji, tlo i wnetrze. Podst. kompozycje tworza: plaszczyznay wyznaczone przez powierzchnie drog, placów, parkingów, plaszczyzny trawnikow. TŁO: sciany budynkow, stoki skarp, wzgorz, gor, pionowe płaszczyzny. Kompozycja wnetrza ogrodowego nie jest do konca zamknieta. Ograniczeniem kompozycji moga byc: zrastajace sie korony, zielone lub barwne płaszczyzny, niebo slonce. Niebo ma ogromny wplyw na wyglad calej kompozycji poniewaz jest zrodlem oświetlenia. Czesci skladowe wnetrza krajobrazowego: rosliny, dekoracje rzeźbiarskie, elementy malej architektury, rysunek linii rozdzielającej. Linie: wyznaczone są : *brzegami prowadzonych w ogrodzie drog *zastosowaniem w bezposrednim sasiedztwie roznych materialow (pod wzgledem plastycznym) *strzyzeniem scian szpalerów; Można wyróżnić linie : pionowe,poziome, ukośne. *linie ostre *linie wyraźne * linie slabo wyczuwalne Czytelność zmienia się także w zaleznośći od panujących warunków świetlnych; Płaszczyzny - określane są w krajobrazie przez nawierzchnie placów i dróg, powierzchnie roznego rodzaju muraw (trawiniki, roslinnosc, zadarniajaca), powierzchnie nasadzen kwietnikowych. *pionowe *ukośne * poziome; Bryły - *murki, altany, grupy nasadzen roslinnych, dekoracje rzezbiarskie, urzadzenia wyposazenia. Złudzenia optyczne: *odgrywają rolę w ksztaltowaniu kompozycji przestrzennych *warto je stosowac w sposob swiadomy w celu otrzymania okreslonego efektu. Czynniki ksztaltujace kompozycje przestrzene : *punkt *akcent *dominanta *symetria *asymetria *proporcje *rytm *motyw *koncentracja; Punkt - np. punkt węzłowy może stać się akcentem, jeśli zostanie w jakiś sposób wyróżniony. dominanta - punkt zaakcentowany do tego stopnia, że całość kompozycji jest jemu podporządkowana; symetria - lustrzane odbicie; asymetria - nadaje kompozycji dynamike i swobode; proporcja - elementy wyst. w krajobrazie powinny miec swoje okreslone dł., wys., szer.; rytm - uzycie elementu w wielu powtorzeniach w jednakowej odległosci od siebie. Zmiennosc krajobrazu : *wnetrza krajobrazowe charakteryzuja sie ogromna zmiennoscia w czasie i przestrzeni *chwilowa, dobowa, sezonowa, wieloletnia. Zmiennosc chwilowa: *wynika ze zmieniajacych sie warunkow pogodowych *istotna role odgrywa wyglad nieba - przeklada sie to na zmiane barw i swiatlocienia elementow kompozycji ogrodowej *takze pojawienie sie zwierzat i ich odglosy. Zmiennosc dobowa: *zwiazana ze zmiana oswietlenia w ciagu doby. Zmiennosc sezonowa: zwiazana z porami roku i towarzyszacymi im zmianami warunkow pogodowych; * zwiazane z przeobrazeniem roslin; Zmiennosc wieloletnia : *zwiazana ze zmiana rozmiarow roslin w miare uplywu lat; Rodzaje wnętrz krajobrazowych : *konkretne (do 30% otwarcia ścian); *obiektywne (30-60% otwarcia ścian) *subiektywne (>60%otwarcia ścian); Ze wzgledu na ksztalt wnetrza mozemy wyroznic : centralne; wydluzone; zlozone. Czynniki wplywajace na odbior wnetrza : *miejsce, w ktorym znajduje sie obserwator; *nastroj; *aktualna pogoda; *indywidualna wrazliwosc obserwatora; *zainteresowania; *wiedza z zakresu "czytania krajobrazu". Grunty rolne stanowią 59%, grunty orne- 45%. Rolnictwo wywiera znaczny wpływ na elementy środowiska przyrodniczego: wody, klimat, gleby, roślinność. Tworzy siedliska dla wielu organizmów żywych. Polski model gospodarki rolnej: *duże rozdrobnienie gruntów *obecność stosunkowo licznych refugiów naturalnych ekosystemów np. oczek wodnych, torfowisk, turzycowisk, skarp lessowych, wychodni krasowych, muraw napiaskowych *ekstensywność upraw (stosowanie niskich dawek nawozowych) *niski stopień fizycznej, chemicznej i biologicznej degradacji gleb, niski stopień ochrony upraw *uprawa w niektórych regionach tradycyjnych roślin. Czynniki degradujące walory przyrodnicze: *melioracje odwadniające „każdy hektar musi rodzić” *zmniejszenie retencji wodnej w dolinach, osuszanie terenów podmokłych *wielko powierzchniowe uprawy o charakterze monokulturowym- likwidacje skarp, miedz, zadrzewień, oczek wodnych *chemizacja rolnictwa *wprowadzenie obcych biograficznie oraz modyfikowanych genetycznie odmian roślin i zwierząt. Działanie minimalizujące negatywne trendy: *utrzymanie ekstensywnego użytkowania łąk i pastwisk *renaturyzacja terenów podmokłych *zmniejszenie pow. Leśnej z uwzględnieniem ochrony różnorodności ekosystemów nieleśnych *wprowadzenie wielogatunkowych zadrzewień w krajobrazie rolniczym *zwiększenie retencji wodnej zlewni *rozwój rolnictwa ekologicznego *zachowanie lokalnych odmian roślin i ras zwierząt. Zielone mosty- rowiązanie architektoniczne stwarzające możliwość migracji dzikich zwierząt mimo istnienia linii kolejowej, dróg, autostrad, wszelkich urządzeń drogowych. *mosty do przejścia górą- większe zwierzęta, mosty do przejścia dołem, czyli tunele- płazy, gady. Skuteczna ochrona przyrody wymaga: zrozumienia przemian krajobrazu (procesow i wzorcow); zrozumienia indywidualnych reakcji poszczególnych populacji i gatunkow na wielkoobszarowe zmiany; uwzględnienie procesow ponad ekosystemowych - planowanie przestrzenne. Ekologia przestrzenna: zbliżenie naukowe ekologii krajobrazu oraz ekologii populacyjnej i synekologii tworzy platformę dla nowej dziedziny ekologii - ekologii przestrzennej; ekologia przestrzenna koncentruje się na probie odpowiedzi na pytanie w jaki sposób krajobraz wpływa na populacje i dynamikę zbiorowisk organizmow. Model płatów i korytarzy: wyspy - niewielkie płaty ekosystemow nat lub seminat w krajobrazie antropogenicznie przekształconym; ocean - obszar przekształcony przez człowieka: krajobraz rolniczy i zurbanizowany; kontynenty - duże obszary nieprzekształcone przez człowieka np. kompleksy leśne, parki narodowe. Funkcja korytarzy ekologicznych: zmniejszenie stopnia izolacji oddzielonych „wysp” krajobrazowych; wpływ bioklimatyczny oraz bufor dla wod powierzchniowych i podpowierzchniowych; medyfikacja rozprzestrzeniania się zaburzen (przyspieszanie lub opóźnianie); funkcja siedliskowa dla specyficznych grup gatunkow, udział takich gatunkow zależy glownie od kontrastu siedliskowego z otoczeniem; wzbogacające i regulujące oddziaływanie na otaczajace tło, dotyczy to przemieszczania materii i energii. Zasady kształtowania krajobrazu: 1. Zasada zgodności sposobu kształtowania i użytkowania krajobrazu z warunkami przyrodniczymi terenu. 2. Zasada tworzenia systemów przyrodniczych jako obszarów o funkcji utrzymywania równowagi ekologicznej na danym obszarze. 3. Zasada komplementarnego kszaltowania struktury ekologicznej krajobrazu. Tworzone krajobrazowe systemy przyrodnicze powinny skladac się z roznych typów struktur przyrodniczych. Czesci składowe systemu przyrodniczego powinny stanowic: lasy, doliny rzeczne, rynny jeziorne, wybrzeże morskie, pasma gorskie. 4. Zasada optymalizacji struktur. Poprzez pozyskiwanie nowych terenow pod użytki rolne oraz postępującą zabudowę ograniczona została powierzchnia najcenniejszych siedlisk flory i fauny a istniejące siedliska podzielone zostały na małe odizolowane od siebie. 5. Zasada wzbogacania ekologicznego terenow nieobjętych ochrona prawna. Zasada ta jest warunkiem koniecznym skutecznej ochrony przyrody izolowanych obszarow niechronionych. 6. Zasada spojnosci systemów przyrodniczych różnych szczebli. 7. Zasada zbieżności kształtowania struktury przyrodniczej na różnych poziomach. 8. Zasada ochrony dużych obszarów zajętych przez ekosystemy o charakterze … . 9. Zasada ochrony nat. ekotonów stref styku ekosystemów nat. 10. Zasada przyjaznego zagospodarowania sąsiedztwa obszarów wartościowych przyrodniczo. 11. Zasada niezburzenia nat. fitocenoz i ekosystemów. 12. Zasada większej korzyści ekologicznej w krótszym czasie. Korytarze ekologiczne: wodne i siedlisk hydrogenicznych; korytarze o przewadze siedlisk kserotermicznych; korytarze zdominowane przez siedliska leśne. Krajowy system obszarów chronionych: ekologiczny system obszarów chronionych. Sieć ECONET: jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów węzłowych najlepiej zachowanym pod względem przyrodniczym i reprezentatywnym dla różnych regionów przyrodniczych kraju, wzajemnie ze sobą powiązanych korytarzami ekologicznymi które zapewniają ciągłość więzi przyrodniczych. Składa się z obszarów węzłowych i łączących je korytarzy ekologicznych. Wyznaczono 78 obszarów węzłowych oraz 110 korytarzy ekologicznych.