PSYCHOLOGIA
Psychologia – definiowana jest jako nauka zajmująca się powstawaniem i przebiegiem procesów psychicznych, ich rolą w sterowaniu zachowaniem człowieka i w regulowaniu jego stosunków że światem otaczającym (Encyklopedia Multimedialna PWN)
psychologia ogólna
psychologia eksperymentalna
psychologia rozwojowa
psychologia społeczna
psychologia osobowości
psychologia kliniczna
psychologia rehabilitacji
psychologia przemysłowa (pracy)
psychologia ekologiczna
psychometria
bardziej szczegółowe, jak np.: psychologia wychowawcza, rodziny, emocji, motywacji, decyzji, reklamy, zarządzania
Procesy poznawcze:
spostrzeganie
uwaga
pamięć
myślenie
Spostrzeganie – proces postrzegania jest procesem tworzenia reprezentacji przedmiotu na podstawie informacji otrzymanych z narządów zmysłowych i – w pewnych wypadkach – informacji zawartych w pamięci (Maruszewski T., 2001, Psychologia poznania, GWP, Gdańsk)
Struktura percepcji:
kryteria – według:
receptorów – np. jakie działają strumienie bodźców (wzrokowe, słuchowe, smakowe, itp.)
typu bodźców – działających na organizm i typowych układów bodźców np. ksztaltu, wielkości, przestrzenne, ruchu, czasu, barwy; melodii, słów, szmerów
stopnia skomplikowania – reakcji percepcji np. jednostkowe – wrażenia, spostrzeżenia; złożone – wielozmysłowe
Cechy (właściwości) spostrzegania:
stałość spostrzeżeń
organizacja spostrzeżeń – figura i tło
strukturacja bodźców
Fazy procesu spostrzegania:
rejestracja sensoryczna (powstają wrażenia, które następnie budują spostrzeżenia)
faza oceny emocjonalnej
faza rozpoznania treści bodźca
faza oceny znaczenia metaforycznego
Wrażenie – odzwierciedlenie elementarnej cechy zmysłowej zarejestrowanej w wyniku odbioru danych sensorycznych (litera)
Spostrzeżenie – obraz przedmiotu – obraz wszystkich dostępnych cech, rejestrowanych za pośrednictwem różnych zmysłów (wyraz)
Uwaga – jest mechanizmem redukcji nadmiaru informacji – w związku z ograniczeniami systemu poznawczego, zmuszony jest on kontrolować procesy odbioru i przetwarzania informacji, aby uniknąć niebezpiecznych skutków przeładowania. To dzięki uwadze spostrzegamy tylko część bodźców, przypominamy tylko część informacji z pamięci, uruchamiamy tylko jeden proces myslenia, wykonujemy tylko jedno z wielu możliwych do wykonania dziaań (Strelau)
Struktura uwagi:
uwaga mimowolna (spontaniczna) – odruchowa, wywoływana przez określone właściwości docierających informacji, im silniejszy bodziec tym bardziej przyciąga naszą uwagę, cechy, zewnętrzne, barwa, kształt, itp.; stopień zainteresowania przedmiotem
uwaga dowolna – jest wynikiem własnej decyzji; w oparciu o własną decyzję potrafimy się skupić na okreslonej czynnosci
Cechy (właściwości) uwagi:
koncentracja, czyli stopień skupienia i natężenia
podzielność uwagi
pojemność lub zakres uwagi
przerzutność uwagi
trwałość uwagi
Funkcje uwagi:
selekcjonowanie bodźców docierających do jednostki
ukierunkowanie procesów poznawczych
określenie wielkości wykorzystywanych zasobów poznawczych poświęconych na realizację różnych zadań
Pamięć (Maruszewski, Bielecki):
pamięć jako pewna zdolność czy wręcz “władza umysłowa”
to zbiornik, wielka szafa, z której wyciągamy to, co potrzebne, encyklopedia
pamięć jako pewien process psychiczny, zachodzący w czasie, złożony z pewnych faz, pojawiających się zawsze w identycznej kolejności
to powieść, film, sekwencja zdarzeń, która w całości ma jakąś treść i sens
Podział procesów pamięciowych:
kryterium czasu przechowywania dotyczy pamięci jako zdolności):
pamięć ultrakrótka (sensoryczna – informacje, które najkrócej utrzymują się w naszej pamięci)
pamięć krótkotrwała
pamięć trwała
kryterium formatu przechowywanych informacji (dotyczy pamięci jako procesu):
pamięć semetyczna
pamięć epizodyczna
Podział na pamięć semetyczną i epizodyczną został wprowadzony przez Tulvinga:
- pamięć typu wspomnieniowego
- pamięć typu wiedzy strukturalnej
Pamięć semetyczna – jest niezbędna do porozumiewania się językiem. Stanowi zorganizowaną wiedzą jednostki o słowach, znaczeniach słów
Pamięć epizodyczna – to system w obrębie, którego przekazywane są informacje o zdarzeniach mających swoją lokalizację czasową i przestrzenną
Proces i funkcje – trzy podstawowe rodzaje operacji:
operacje kodowania informacji – polega na zamianie bodźców informacji zewnętrznych docierających do człowieka w ślady pamięciowe; funkcją pamięci jest zapamiętywanie informacji
operacje przechowywania informacji
proces odtwarzania informacji
Myślenie – jest ściśle związane że spostrzeganiem i pamięcią, myślenie jest czynnością umysłową. Potocznie przyjmuje się dwa założenia określające to, czym jest myślenie:
myślenie jest procesem świadomym
myślenie jest procesem kontrolowanym
Najistotniejszą cechą myślenia jest to, że za jego pomocą tworzy się pewien model rzeczywistości.
Struktura (elementy) procesu myślenia – wyróżnia się trzy elementarne składniki:
informacje o świecie, które są materiałem myślenia; informacje są tym, co jest przetwarzane w myśleniu. Pochodzą one że środowiska zewnętrznego lub z pamięci długotrwałej:
spostrzeżenia – dostarczają informacji o świecie zewnętrznym
wyobrażenia – odtwórcze i wytwórcze
pojęcia
operacje, czyli elementarne transformacje umysłowe, za pomocą których przetwarzamy materiał myślenia
reguły (metody, taktyki, strategie), czyli to, co wpływa na uporządkowanie kolejnych operacji, dzięki regułom łańcuch operacji ma prawidłowy charakter
Spostrzeżenia – dostarczają informacji o świecie zewnętrznym i mogą być materiałem wykorzystywanym w myśleniu
Wyobrażenia:
wyobrażenia odtwórcze – czyli umysłowe obrazy dawniej spostrzeganych przedmiotów, takich jak stół czy droga do miejsca pracy
wyobrażenia wytwórcze – czyli obrazy przedmiotów i zjawisk nie spostrzeganych uprzednio, jak np. obraz pegaza czy obraz ruchu cząsteczki elementarnej w atomie
Pojęcia – wyróżnia się:
pojęcia matrycowe – są dobrze określone np. funkcje czy atom
pojęcia naturalne – dominują w życiu potocznym człowieka np. choroba czy ptak
pojęcia konkretne – pies, mieszkanie czy samochód
pojęcia abstrakcyjne – liczba, sprawiedliwość czy ustrój społeczny
System pojęć – pojęcia tworzą uporządkowany system; pojęcia należące do systemu stanowią materiał myślenia
Denotacyjna – opis, zdefiniowanie zjawiska
Konotacyjna – odnosi się do poziomu wartościowania danego zjawiska
Operacje umysłowe – to elementarne transformacje psychiczne, w czynności myślenia należy wykonać cały łańcuch operacji, który prowadzi do wyniku końcowego.
Rodzaje operacji:
analiza – polega na myślowym podziale całości na części lub na wyodrębnieniu cech przedmiotów i zjawisk
synteza – to łączenie w myśli różnych części w nowe całości
Reguły:
algorytm – niezawodny przepis, który określa jaki skończony ciąg operacji należy wykonać kolejno, aby rozwiązać wszystkie zadania danej klasy. Cechy algorytmów:
- są niezawodne tzn., że gwarantują rozwiązanie każdego zadania danej klasy, eliminują ryzyko niepowodzenia
- są dobrze określone, wskazują one jednoznacznie jaki skończony łańcuch operacji należy wykonać w danym zadaniu
- są przepisami masowymi tzn., że za ich pomocą można rozwiązać nie jedno, lecz całą klasę zada
heurystyki – to zawodne zasady, reguły, taktyki i intuicje, które nie gwarantują rozwiązania danego zadania, np.: reguła „potrząśnij”, heurystyka „byle bliżej”, postępowanie wstecz, ukonkretowanie problemu, rozumowanie przez analogię. Cechy heurystyk:
- są zawodne; stosowanie ich nie gwarantuje, że zadanie zostanie rozwiązane (heurystyki i mocne)
- są mniej określone niż algorytmy. Nie zawsze wskazują one dokładnie jaki łańcuch operacji należy wykonać, pozostawiają one człowiekowi dużą swobodę w wyborze kolejnych operacji
- są bądź ogólne, bądź szczegółowe (niespecyficzne lub specyficzne)
Rodzaje myślenia – w zależności od wyniku:
myślenie produktywne – polega na tworzeniu informacji zupełnie nowych dla podmiotu; dzieli się na:
myślenie twórcze – wynik jest nie tylko nowy dla podmiotu , ale jest on obiektywnie nowy; wzbogaca on dotychczasową wiedzę nagromadzoną przez pokolenia
myślenie nietwórcze – wiąże się z czymś nowymna poziomie jednostkowym
myślenie sensoryczno – motoryczne – zwane również konkretnym, w tym rodzaju myślenia zasadniczą rolę spełniają spostrzeżenia, które dostarczają informacji o aktualnej sytuacji; myślenie to dominuje u zwierząt i małych dzieci
myślenie pojęciowe – zwane również abstrakcyjno – pojęciowym – w toku tego myślenia człowiek operuje pojęciami, które często są bardzo abstrakcyjne. W początkowych fazach myślenia pojęciowego znaczną rolę mogą odgrywać wyobrażenia. Człowiek dorosły myśli głównie za pomocą pojęć.
Osobowość – jest dynamiczną organizacją psychofizycznych układów tkwiących w jednostce, które tworzą charakterystyczne dla człowieka wzorce zachowania, myślenia i uczuć
Osobowość jest pojęciem bardzo szerokim, składającym się z wielu elementów.
Osobowość – to dynamiczna organizacja względnie stałych cech psychicznych człowieka, różniących go od innych ludzi (teorie cech) warunkujących stałość jego zachowania się, jego psychiczną tożsamość. Kierunek i sposoby przystosowania się do otoczenia oraz twórczego przekształcania tego otoczenia.
Teoria Wielkiej Piątki:
ekstrawersja – introwersja
ugodowość – nieustępliwość
sumienność – chaotyczność
labilność emocjonalna – stabilność
otwartość na doświadczenia – zamkniętość na doświadczenia
1) ekstrawersja – introwersja – poziom i ukierunkowanie energii wewnętrznej
2) ugodowość – nieustępliwość – nastawienie do innych ludzi; na ile drugi człowiek jest ważny dla danej osoby:
ugodowość – inni ludzie są bardzo ważni, pozytywne nastawienie; altruiści, działają na rzecz innych, łatwiej ulegają
nieustępliwość – interesy jednostki są najważniejsze, inni ludzie nie są na tyle ważni, aby rezygnować z własnych korzyści
3) sumienność – chaotyczność – odnosi się do nastawienia do pracy, obowiązków (to wskaźnik oceniający efektywność jednostki w pracy):
sumienność – to osoby pracowite, odpowiedzialne, rzetelne, w skrajnych przypadkach : pracoholizm, perfekcjonizm
chaotyczność – osoby leniwe, niechętne do podejmowania obowiązków, osoby z dystansem do własnej osoby, a z drugiej strony osoby bardzo spontaniczne
4) labilność emocjonalna – stabilność – mówi o emocjonalności i o sile reakcji emocjonalnej:
labilność – charakteryzuje się dużym poziomem emocjonalności, są to osoby, które przyżywają dużo emocji, nerwowe, wybuchowe, zmienne, zbyt mocno reagujące na sytuacje, osoby wrażliwe emocjonalnie (przeżywające świat uczuć)
stabilność – świat emocji jest mało istotny, osoby takie łatwiej radzą sobie w trudnych sytuacjach
5) otwartość na doświadczenia – zamkniętość na doświadczenia – nastawienie do informacji, świata nowości:
otwartość – osoby, które potrzebują nowości, ciekawe świata, osoby, które potrafią uwzględniać różne punkty widzenia, słaba wytrwałość
zamkniętość – biegunowe, ostre widzenie rzeczywistości, osoby takie mają jasny punkt widzenia na świat, mają jakiś stały punkt odniesienia
Teoria Gordona Allport’a:
0 – 3 lat – tworzą się podstawy osobowości:
poczucie odrębności fizycznej
poczucie ciągłej tożsamości
poczucie własnej godności
4 – 6 lat:
poszerzanie zakresu tego, co się nazywa „moje”
tworzenie się obrazu samego siebie (wiedza o sobie samym)
6 – 12 lat:
jaźń (self) – istota ujmująca rzeczywistość w sposób rozumny
Okres adolescencji (osiągania dojrzałości):
dążenie do wybranych (często bardzo odległych) celów – około 12 roku życia myślenie abstrakcyjne
Rozwój osobowości:
organizm biologiczny w znacznym stopniu reagujący odruchami i kierowany popędami
jednostka posiadająca umiejętności obserwowania i oceniania samego siebie
człowiek powinien posiadać swoje cele, wartości
Kryzysy rozwojowe – bardzo istotne okresy pomagające tworzyć dojrzałą osobowość; to sytuacja emocjonalnego i umysłowego stresu wymagającego znaczących zmian poglądu na świat w krótkim czasie. Zmiany sposobu widzenia świata często łączą się ze zmianami w strutkurze osobowości. Kryzysy rozwojowe powodują przewartościowywanie sposobu widzenia świata – mogą powodować zmiany pozytywne i negatywne.
6 kryteriów dojrzałej osobowości:
1) poszerzanie zasięgu „ja”:
szerokie horyzonty, zainteresowanie światem
nie ogranicza się do bezpośrednich potrzeb
aktywnie uczestniczy w życiu, formułuje plany
granice tego, co nazywa „moim” znacznie się poszerzają; dostrzega życie społeczne
2) serdeczne kontakty z ludźmi:
głębokie kontakty z innymi
jednostka jest zdolna do bezinteresownej sympatii, miłości
nie naruszanie praw innego człowieka
nie ograniczanie praw swojej odrębności
3) poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego i samoakceptacja:
dojrzałość emocjonalna
brak nadmiernych reakcji na stresujące, lękowe sytuacje
uznanie sytuacji stresowych i lękowych za element rzeczywistości
akceptuje własne słabości, porażki bez poczucia klęski
liczy się z odczuciami i przekonaniami innych ludzi, ale nie czuje też zagrożenia z nimi związanego
4) realizm:
zdrowy rozsądek
umiar
dystans w podejściu do siebie i świata
umiejętność dostrzegania własnego miejsca w świecie
5) obiektywizacja samego siebie:
wgląd (znajomość samego siebie, dostrzeganie skomplikowaności rzeczywistości)
poczucie humoru
6) jednocząca filozofia życia:
jasna świadomość celu własnego życia
posiada jakieś wartości, które są najistotniejsze, które warunkują zachowanie danej osoby w każdej sytuacji
6 orientacji wartościujących życie:
teoretyczna (główna wartość – prawda)
społeczna (główna wartość – miłość)
estetyczna (główna wartość – piękno)
religijna (główna wartość – doskonałość)
polityczna (główna wartość – władza)
ekonomiczna (główna wartość – użyteczność)
Społeczne podstawy funkcjonowania:
I Poznawanie siebie
II Spostrzeganie społeczne
III Dysonans poznawczy
I Poznawanie siebie:
podstawowe motywy ludzkiego zachowania:
pozytywna samoocena – potrzeba by czuć, że jest się dobrym
właściwe poznanie społeczne – potrzeba bycia adekwatnym
Te dwa motywy wyjaśniają reakcje jednostki w sytuacji społecznej
Samoocena – subiektywne oszacowanie wartości siebie samego jako osoby dobrej, wartościowej, przyzwoitej, kompetentnej.
rozumienie siebie i otwartość na innych:
Okno Johariego:
| Wiedza o nas | Znana samemu sobie | Nieznana sobie |
|---|---|---|
| Znana innym | Dostępna dla siebie i innych (wygląd, zachowanie, myśli, które wyrażamy mową) | Niewidoczna dla siebie, widoczna dla innych (komunikaty niewerbalne np. zabawa długopisem, gdy jest się zdenerwowanym) |
| Nieznana innym | Obszar ukryty – własne ja ukryte przed innymi (myśli, odczucia) | Nieznane ja (coś głęboko ukrytego) |
Samoakceptacja – szacunek do samego siebie, ktoś, kto akceptuje samego siebie w znacznie większym stopniu akceptuje rzeczywistość
Układy odnoszenia się do siebie i innych (Harris 1967):
Ja nie jestem w porządku, ty jesteś w porządku – osoby zdane na łaskę innych, niska samoocena, brak samoakceptacji, potrzeba wsparcia i akceptacji ze strony innych
Ja nie jestem w porządku, ty nie jesteś w porządku – nie ma nigdzie źródła wsparcia dla danej osoby, osoby takie mogą wycofywać się z relacji z innymi ludźmi
Ja jestem w porządku, ty nie jesteś w porządku – człowiek odrzuca akceptację w innych, bo ma akceptację w samym sobie, inni ludzie nie są ważni
Ja jestem w porządku, ty jesteś w porządku – człowiek uznaje wartość siebie samego i wartość innych, jest możliwe partnerstwo dwóch wartościowych osób
Postawy te są raczej charakterystyczne dla danej osoby, trwałe.
źródło poznania siebie samego:
samoświadomość – związana z introspekcją – koncentrowanie się na sobie samym, myślenie o sobie, analizowanie własnych myśli, odczuć
introspekcja – proces poznawania samego siebie, patrzenie do wewnątrz
Przeszkody w procesie samoświadomości – często nie jesteśmy świadomi czynników wpływających na nasze zachowanie
obserwacja własnego zachowania – strategie sprawdzania samego siebie
schematy ja – ludzie organizują wiedzę o sobie samym w pewne struktury (schematy ja). To jakie schematy dominują w moim umyśle wpływa na moje przyszłe doświadczenia
interakcje społeczne – wiele dowiadujemy się o sobie od innych ludzi:
informacja bezpośrednia
informacje zwrotne – po zadanym pytaniu
informacje od innych zdobywamy porównując siebie z innymi
informacje od innych zdobywamy obserwując zachowania innych w stosunku do nas
Wynik porównania się z innymi jest zależny od dwóch czynników:
kiedy dokonujemy porównania z innymi
kim są ci, z którymi się porównujemy
Warianty porównań:
porównanie z podobnymi do siebie – optymalna sytuacja
porównanie z lepszymi od siebie (porównanie społeczne w górę) – np. po osiągnięciu celu szukamy nowego wyzwania
porównanie z gorszymi od siebie (porównanie społeczne w dół) – podbudowanie samooceny
II Spostrzeganie społeczne – jest zależne od:
sposobu odbioru rzeczywistości przez nadawcę
sposobu wartościowania odbiorcy – tworzenie ogólnej ewaluacji spostrzeganego człowieka
główne źródła błędów w percepcji ludzi
Globalna ocena tworzy się przez:
zsumowanie lub uśrednianie ocen poszczególnych właściwości, które zostały dostrzeżone przez człowieka
stosowanie nieliniowych strategii tworzenia sądów tzn. ocena globalna na podstawie oceny wybranych, szczególnie ważnych właściwości ocenianej osoby (cechy centralne)
Zjawiska psychologiczne wpływające na sposób wartościowania drugiej osoby:
efekt pierwszeństwa – traktujemy jako bardziej ważne te informacje, które słyszymy jako pierwsze
efekt świeżości – traktujemy jako bardziej ważne te informacje, które usłyszeliśmy jako ostatnie (ocena następuje bezpośrednio po usłyszeniu informacji)
asymetria pozytywno – negatywna – w inny sposób wartościujemy informacje w zależności od tego, czego one dotyczą (inklinacja pozytywna – w zakresie sprawności, efekt negatywności – w obszarze moralności, wartości etycznych)
podstawowy błąd atrybucji
asymetria aktor – obserwator
samospełniające się proroctwo
ukryte teorie osobowości
Główne źródła błędów w percepcji ludzi:
przypuszczenie o stałości w zachowaniach i niezauważanie czynników sytuacyjnych wpływających na obserwowane zachowanie, łącznie z zachowaniem samego obserwatora
zbyt intensywne wysiłki zmierzające do skonstruowania spójnego obrazu innych; myślenie, że wszystkie dobre rzeczy chodzą ze sobą w parze
znajdowanie się pod zbyt dużym wpływem pierwszego wrażenia, szczególnie wyglądu fizycznego i akcentu, stosowanie odpowiednich stereotypów
tworzenie pozytywnych wartościowań i dawanie faworyzujących ocen ludziom podobnym sobie
zbyt duża podatność na czynniki negatywne, z zbyt niska na pozytywne cechy innych
popełnianie stałych błędów powodujących, że każdy jest określany przez pryzmat osoby spostrzegającej np. jako agresywny, itp.
pobieżne przyjrzenie się, brak zwrócenia dostatecznej uwagi lub też nadmierny stopień zainteresowania innymi
III Dysonans poznawczy – powstaje, gdy pojawiają się nowe informacje, sprzeczne z przyjętym dotychczas punktem widzenia.
Sposoby redukcji dysonansu:
przez zaprzeczanie – odrzucanie nowej informacji
przez zmiekształcanie – obniżanie znaczenia nowej informacji (palacz: palacze żyją tak długo)
przez znalezienie dodatkowej informacji wzmacniającej schemat (palenie to przyjemność, są filtry)
przyjęcie i wbudowanie nowej informacji w schemat – zmiana schematu pod wpływem nowej informacji
Problemy oceniania i podejmowania decyzji:
I Podejmowanie decyzji
II Zakłócenia w ocenianiu i podejmowaniu decyzji
Rodzaje sytuacji decyzyjnych:
pewne – decyzja podejmowana jest w warunkach pewności wyniku; o wyborze określonej alternatywy decyduje jej globalna użyteczność – subiektywna wartość dla podmiotu
niepewne – występuje w nich element niepewności i ryzyka co do wyniku; o wyborze określonej alternatywy decyduje jej:
globalna użyteczność – subiektywna wartość dla podmiotu
subiektywne prawdopodobieństwo otrzymania danej alternatywy
Reguły (strategie) podejmowania decyzji:
dominacji
koniunkcji
dysjunkcji
leksykograficzna