Turystyka kulinarna
Pojęcie turystyka kulinarna pierwszy raz zostało zastosowane przez Long w 1998 roku. Pod tym pojęciem rozumie się wszelkie podróże do miejsc wytwarzania produktów żywnościowych, festiwali kulinarnych lub restauracji w celu degustacji potraw lub próbowania regionalnych specjałów. Turystyka kulinarna jest specyficznym rodzajem turystyki kulturowej i mieści się zarówno w ramach turystyki miejskiej, jaki i wiejskiej.
Turystyka miejska związana jest z odwiedzaniem modnych, ekskluzywnych restauracji w mieście gdyż dzisiejsza kuchnia tworzy nowe formy i smaki, mieszając doświadczenia kulinarne różnych kultur świata. Kulturową rolę współczesnej gastronomii potwierdza fakt uznania niektórych szefów kuchni za kreatorów smaku, gustów i trendów kulinarnych. Wyróżnić tu należy Jamiego Olivera, Gordona Ramsaya, Kurta Schellera, Karola Okrasę oraz Magdalenę Gessler. Natomiast na obszarach wiejskich turystyka kulinarna rozwija się w regionach i miejscowościach specjalizujących się w wytwarzaniu określonych produktów rolnych lub znanych z tradycji kulinarnych. Degustacja potraw, połączona często z ich zakupem odbywa się na miejscu, w przystosowanym do przyjęcia turystów gospodarstwie rolnym, zakładzie wytwórczym lub w trakcie festiwali kulinarnych czy giełd lokalnych towarów.
Turystyka kulinarna pełni wiele funkcji z czego najważniejszą jest funkcja społeczna. Funkcja ta rozwija u turystów świadomość różnorodności kulinarnej, pomaga im poznać, zrozumieć i docenić tradycje kuchni regionalnych oraz związane z nimi wartości kulturowe, przyczyniając się w ten sposób do lepszego poznania odwiedzanych społeczności. Ponadto z turystyki kulinarnej płyną pewne korzyści ekonomiczne. Wynikają one przede wszystkim z tworzenia bezpośrednich relacji między nimi a turystami będącymi obecnymi lub potencjalnymi nabywcami produktów. Dzięki poznaniu procesu produkcji przez odwiedzających wzrasta wzajemne zaufanie i wiarygodność producenta, co z kolei wpływa na sprzedaż bezpośrednią oraz reklamę na zasadzie ustnego polecania wśród innych odbiorów. Turystyka kulinarna daje okazję drobnym wytwórcom rolnym na stworzenie trwałych relacji z późniejszymi odbiorcami, a sprzedaż bezpośrednia, bez konieczności korzystania z usług pośredników, pozwala na uzyskanie wyższych dochodów. Rozwój turystyki kulinarnej jest także szansą kreowania i poprawy wizerunku regionu czy miejscowości dzięki wytwarzaniu wysokojakościowych produktów rolnych (produkty regionalne), a związanych z upowszechnianiem się tzw. rolnictwa ekologicznego. Oprócz wspomnianych korzyści ekonomicznych, turystyka kulinarna wywiera pozytywny wpływ na zachowanie krajobrazu kulturowego oraz poczucie tożsamości lokalnej mieszkańców.
Z turystyką kulinarną nierozerwalnie związane jest pojecie kuchni regionalnej. Kuchnia ta jest częścią dziedzictwa kulturowego, które należy promować wśród turystów. Jest to kuchnia bazująca na surowcach i produktach pochodzących z danego regionu, a sposoby przyrządzania potraw są zgodne z tradycyjną recepturą.
Obecny kształt kuchni regionalnych jest wynikiem:
dostępu do naturalnych zasobów, co uzależnione jest od położenia geograficznego regionu (klimat, skład gleby),
oddziaływania kuchni narodów sąsiadujących z poszczególnymi regionami,
wpływu kuchni obcych narodów w przeszłości (kontaktami handlowymi, migracjami ludności),
stopnia zachowania i kultywowania tradycji, zwyczajów związanych z żywieniem.
Na przestrzeni lat turystyka kulinarna staje się coraz bardziej popularna. Za dowody tego stwierdzenia przyjąć można to, że:
podczas podróży wszyscy turyści spożywają posiłki,
jedzenie jest jedną z ulubionych rozrywek wśród turystów,
regionalna kuchnia staje się jednym z motywów przy wyborze kierunku podróży,
na turystykę kulinarną nie ma wpływu sezonowość, można ją uprawiać w ciągu całego roku,
jest to rodzaj turystyki dla wszystkich grup wiekowych,
kuchnia pozytywnie wpływa na wszystkie odczucia turysty.
Ponadto staje się ona głównym celem turysty. Jak wskazują statystyki z ubiegłych lat, około 10-15% turystów zależy na dobrej, autentycznej, regionalnej kuchni. Wydaje się to niewiele lecz wskaźnik ten ma tendencję rosnącą. Jednak aby ten wskaźnik rósł należałoby w pewien sposób dotrzeć do turystów jak i krajowych, tak i zagranicznych. Jednym ze sposobów tego dotarcia jest członkostwo w Europejskiej Sieci Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego (ESRDK).
Koncepcja dziedzictwa kulinarnego powstała w 1995 roku w Szwecji i Danii. Po odniesionych sukcesach postanowiono założyć w 1998 roku wspomnianą ESRDK. Ówcześnie posiada ona 25 członków (regionów). W tym 9 członków Polski. Sieć ma logotyp, który jest gwarancją jakości jedzenia, a także znakiem, że dany produkt należy do Dziedzictwa Kulinarnego Regionu Europy. Europejska Sieć Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego stawia sobie za główny cel przede wszystkim promocję i poprawę jakości regionalnej żywności, wzmocnienie regionalnej tożsamości, a także promocję produkcji oraz sprzedaż lokalnej i regionalnej żywności. ESRDK przyczynia się również do zwiększania dostępności lokalnych i regionalnych specjalności kulinarnych.
Kuchnia chcąc być zaklasyfikowana do ESRDK musi spełniać określone warunki. Do warunków tych zalicza się między innymi:
produkt kulinarny powinien posiadać udokumentowaną historię,
powinien być produkowany według tradycyjnych technologii (istotne tu jest też doświadczenie w jego produkcji),
mieć powiązanie z regionem,
powinna charakteryzować go rozpoznawalność, powinien być znany na rynku wśród konsumentów,
produkt powinien egzystować na rynku.
Ważnymi pojęciami związanymi z turystyką kulinarną są również produkty regionalne i tradycyjne. Produkty regionalne są to produkty, które można wytwarzać tylko w niektórych regionach UE, a ich nazwa i technologia wytwarzania są prawnie chronione. Produkty takie są wytwarzane na konkretnym terenie, ponieważ jego cechy związane są z warunkami istniejącymi na danym terenie. Natomiast produkty tradycyjne są to produkt, których jakość lub wyjątkowe cechy i właściwości wynikają ze stosowania tradycyjnych metod produkcji, za które uważa się metody wykorzystywane co najmniej od 25 lat. Ponadto produkt tradycyjny składa się z tradycyjnych surowców, a metoda produkcji lub przetwórstwa jest zgodna z tradycją. Produkty te są objęte pewną ochroną, która dotyczy w szczególności nazwy pochodzenia oraz oznaczenia geograficznego, a jeśli chodzi o produkty tradycyjne dodatkowo gwarantowana jest tradycyjna specjalność.
Lista produktów regionalnych udostępniona jest do powszechnego użytku na stronie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Aktualnie na liście znajduje się 1002 produkty tradycyjne. Największą liczbą produktów odznacza się woj. Pomorskie (134), woj. Śląskie (127), oraz woj. Podkarpackie (111). Najmniej natomiast posiada woj. Lubuskie, liczące zaledwie 13 produktów. Dla porównania woj. Małopolskie liczy 57 produktów regionalnych. W tabeli 1 przedstawiono przykładowe produkty regionalne.
Tabela 1. Przykładowe produkty regionalne.
| Region | Nazwa produktu |
|---|---|
| Śląsk | Żur śląski |
| Kluski śląskie | |
| Śląskie oblaty | |
| Piwo książęce z Lwówka | |
| Pojezierze Pomorskie | Paprykarz szczeciński |
| Miód Drahimski | |
| Kawa zbożowa z jęczmieniem | |
| Chleb pumpernikiel | |
| Podlasie | Ser gouda |
| Kumpiak podlaski | |
| Mrowisko | |
| Lubuskie | Jarzębiak |
| Strudel(strucla) | |
| Paska Bukowińska (Chleb Bukowiński) | |
| Łódzkie | Kapusta z grochem |
| Kwas chlebowy | |
| Zalewajka z zasmażką | |
| Lubelskie | Piernik lubelski |
| Sękacz podlaski | |
| Kaszanka nadwieprzanka | |
| Grzaniec Marcina z Urzędowa | |
| Małopolska | Oscypek |
| Kiełbasa Lisiecka | |
| Obwarzanek krakowski | |
| Precel krakowski | |
| Lody nowotarskie | |
| Proziaki | |
| Powidła krzeszowskie | |
| Orzechówka krzeszowska | |
| Pierogi pilzneńskie |
Źródło: opracowanie własne na podstawie http://www.minrol.gov.pl/pol/Jakosc-zywnosci/Produkty-regionalne-i-tradycyjne/Lista-produktow-tradycyjnych
W wielu regionach organizowane są imprezy związane z produktami regionalnymi. Głównym celem tego typu imprez jest przedstawienie tradycyjnych produktów regionalnych, możliwość ich degustacji, a także zaprezentowanie zwyczajów zw. z danymi produktami. Często takim imprezom towarzyszą liczne konkursy, zabawy, a także koncerty, pokazy tańca, wystawy. Można również kupić m.in. wyroby rękodzieła, pamiątki. Jest to doskonała okazja do promowania regionalnej kuchni danego regionu, a także okazja do świetnej zabawy.
W Polsce podejmowane są inicjatywy, które mają na celu popularyzację produktów regionalnych i tradycyjnych oraz ich identyfikację. Znanym przedsięwzięciem jest konkurs „Nasze kulinarne dziedzictwo – Smaki Regionów” , który wyłania najlepszy regionalny i lokalny produkt żywnościowy, oraz danie i potrawę regionalną. Dzięki tego typu imprezom możemy przekonać się jak wspaniałą i oryginalną żywnością może pochwalić się Polska. Innymi przykładami imprez tego typu jest:
Natura Food- odbywa się w październiku w Łodzi.Celem imprezy jest promocja żywności ekologicznej i naturalnej oraz popularyzacja produktów regionalnych i przysmaków przygotowywanych tradycyjnymi metodami. Można także było wziąć udział w warsztatach kulinarnych, w których można było nabyć umiejętności rozpoznawania produktów dobrej jakości. Prócz tego ciekawe seminaria i prezentacje dot. świadomego wyboru produktów, informując o zagrożeniach płynące z żywności modyfikowanej genetycznie.
Hubertus Spalski, który odbywa się w miejscowości Spała w październiku. Jest jednym z najciekawszych wydarzeń kulinarnych, który ma w swej ofercie
Spalski Festiwal Kulinarny "Oswajamy Dziczyznę", miejsce wymiany doświadczeń, gdzie przybywa wielu znawców dobrej kuchni;
Wielkie Spalskie Łowy - największe w Polsce polowanie w którym bierze udział ponad 200 myśliwych z kraju i z zagranicy;
Rodzinny Piknik Jeździecki - zabawa w rodzinnym gronie z elementami sztuki jeździeckiej
Jarmark dominikański trwający trzy tygodnie na przełomie lipca i sierpnia i odbywający się w Gdańsku. Jarmark jest wielkim wydarzeniem, gdzie można zasmakować się w kuchni regionalnej czy europejskiej. Jarmark obfituje w kramy m.in. regionalnymi specjałami, serami, wędlinami, czy alkoholem. Można tam dostać oryginalne specjały takie jak np. litewską kiełbasę z konia czy jelenia, ser od polskiego producenta ze 100-letnią tradycją, czy piwo czekoladowe z najmniejszego w Polsce browaru (z miejscowości Wschowa w województwie Lubuskim). Na tegorocznym jarmarku rozdawano także darmową nalewkę – ”Zemsta sołtysa”, ale można było otrzymać go za... "ekologicznego" klapsa dębową deseczką. Prócz kulinarnych specjałów jarmark to koncerty, festiwale, festyny, biegi, czy przedstawienia teatralne.
Festiwal Dobrego Smaku odbywający się w Łodzi w maju. Jest to przede wszystkim międzynarodowy pokaz sztuki kulinarnej i konkurs dla restauratorów. Tematem tegorocznej odsłony Festiwalu Dobrego Smaku była tradycja i sezonowość. Festiwalowe restauracje serwowały potrawy tradycyjne i sezonowe stworzone tylko ze zdrowych składników.
Festyn kulinarny – Smaki Podlasia organizowany w Białymstoku w lipcu. Polega on na degustacji i sprzedaży potraw regionalnych, w tym białoruskich, litewskich i tatarskich. Zobaczyć również można pokaz tradycyjnego tłoczenia oleju w młynie, czy pokaz wypieku sękacza.
Oprócz wyżej wymienionych imprez organizowane są również imprezy kulinarne związane z różnymi produktami. Najciekawsze z nich to:
Święto Grzyba w Michałowie. Celem imprezy jest promocja tradycyjnej sztuki kulinarnej, produktów i wytworów regionalnych, a przede wszystkim grzybów w różnej postaci (marynowane, suszone, świeże. Ważnym aspektem imprezy jest kształtowanie wśród dzieci i młodzieży postaw proekologicznych związanych z przestrzeganiem zasad na terenach leśnych.
Święto Zalewajki w Radomsku. Jest to wydarzenie kulinarne na najlepszy smak radomszczanej zalewajki, ponadto kiermasz potraw tradycyjnych woj. łódzkiego. Celem tego wydarzenia jest promocja zdrowego odżywiania, z możliwością uzyskania zdrowotnych porad. W roku 2012 gościem imprezy była Magda Gessler, która przygotowała zalewajkę na scenie.
W europie również organizowanych jest wiele imprez kulinarnych. Do najbardziej znanych należą:
Festiwal Wina Bordeaux we Francji. Został on stworzony z myślą o miłośnikach wina, a także dla pasjonatów wyjątkowych przeżyć kulturalnych. Jest okazją do zapoznania się z pięknem licznych zabytkowych budowli miasta, które uznane są za Światowe Dziedzictwo kulturowe przez UNESCO. Festiwal oferuje również poznanie piękna okolicznych winnic oraz spektakle pirotechniczne czy pokazy sztucznych ogni.
Festiwal chilli w Wielkiej Brytanii. Główną atrakcją festiwalu są stragany oferujące produkty z zawartością papryki chilli wśród których znajdą się dżemy, marmolady, czekolady, słodycze, lody, sosy, chleby, olejki oraz żywe rośliny. Godne podkreślenia jest, że większość produktów dostępnych na festiwalu pochodzi od lokalnych producentów. Goście mają także możliwość zwiedzenia słynnych na całym świecie ogrodów Lavens Hall pełne herbaty, róż, ziół, ozdobnych warzyw oraz drzew owocowych.
La Tomatina w Hiszpanii. Jest to znana impreza, w której walczy się na pomidory. Tomatina trwa 3 dni. Każdego poranka odbywa się jedna bitwa, kończąca sie równo o godzinie 12.00. Popołudniami dla turystów organizowane są wycieczki poza miasto oraz ciekawe imprezy rozrywkowe w lokalnych restauracjach i barach. Impreza zapewnia bezpieczeństwo (zaplecze medyczne), a wstęp jest bezpłatny.
Międzynarodowy Festiwal Czekolady w Portugalii w średniowiecznym mieście Obidos. Impreza przyciąga ciastkami, czekoladkami, pralinami i innymi słodyczami. Można próbować, kupować, a także brać udział w warsztatach kulinarnych robienia czekolady.
Festiwal Piwa w Czechach, który przyciąga 50 gatunkami piwa. W ofercie znaleźć można także kiełbaski z rusztu i folkową muzyka południowych sąsiadów. To prawdziwy raj dla koneserów piwa.
Festiwal Jadalnych Kwiatów na Węgrzech. Podczas festiwalu skosztować można z deserów i dżemów na bazie kwiatów oraz napić się wyjątkowych rodzajów palinki, czyli specjalnej, tradycyjnie pędzonej wódki.
Bawarskie święto piwa w Oktoberfestcie, odwiedzane przez ok. 6 mln gości rocznie.
Terra Madre Day to mnóstwo imprez kulinarnych, odbywających się tego samego dnia na 6 kontynentach.
Jednym ze sposobów rozwoju turystyki kulinarnej na obszarach wiejskich jest tworzenie turystycznych tematycznych szlaków kulinarnych. Szlaki te łączą różne obiekty związane z produkcją, przetwórstwem i dystrybucją tych dóbr. Dają turyście nie tylko możliwość ich degustacji, ale i poznania procesu produkcji oraz związanych z tym zwyczajów i obrzędów. Takiego typu szlaki występują między innymi:
we Francja- w ponad dwudziestu regionach wyznaczono szlaki kulinarne m.in. wina, szampana, serów, oliwy, piwa, calvadosu, jabłek,
w Austrii- wytyczono „serową” trasę o długości 70km od wytwórców aż po „serowe” gospody oraz szlaki wina,
na Węgrzech- istnieją trasy dotyczące wina,
w Chorwacji- szlaki kasztanów i trufli.
Ponadto wyróżnić można również szlak serowy przez Szlezwik-Holsztyn, łączący wytwórnie sera między Morzem Północnym a Morzem Bałtyckim, szlak piwny Radegast CykloTrack w Czeskich Beskidach oraz szkocki szlak whisky. Z rozwoju turystyki i szlaków kulinarnych są znane w Europie również Włochy, Niemcy, a na innych kontynentach: Australia i Nowa Zelandia.
W Polsce istnieje m.in. małopolski szlak owocowy przebiegający przez 23 gminy województwa . Na szlaku znajduje się prawie 300 obiektów, głównie gospodarstwa sadownicze. Szlak przebiega oznakowanymi odcinkami dróg i wskazuje gospodarstwa, w których można dokonać degustacji i zakupu owoców, a także bliżej poznać technologię ich produkcji. Wszystkie obiekty oznakowano tabliczkami Małopolskiego Szlaku Owocowego. Owoce Małopolskiego Szlaku Owocowego to: borówki, gruszki, jabłka, śliwy, czereśnie, brzoskwinie, truskawki, wiśnie, czarne porzeczki, czerwone porzeczki, maliny, agrest, aronia, orzech włoski oraz winogrona.
Innymi oficjalnymi i nieoficjalnymi kulinarnymi szlakami Polski są:
położona wzdłuż Dunajca Fasolowa Dolina,
winnice na ziemi lubuskiej,
oscypkowy szlak Podhala,
Suwalszczyzna dla „aktywnych”, gdzie w wielu gospodarstwach agroturystycznych można nauczyć się przyrządzania regionalnych smakołyków, od masła po sękacz.
Miłośnicy mocniejszych trunków powinni zwiedzić polskie browary w Żywcu, Poznaniu lub Tychach.
W wielu gospodarstwach rolniczych przygotowywane są dania i przetwory, które trudno znaleźć w książkach kucharskich. Są to wielkie wartości kulturowe danego regionu i warto dbać, aby całkowicie nie zginęły między pizzą a hot- dogiem.