TERAPIA ZABURZEŃ MOWY
TERAPIA ZABURZEŃ MOWY TO…
całość celowych, o etapowym charakterze czynnosci, zmierzających do usunięcia bądź złagodzenia tych zaburzeń u dzieci lub osób dorosłych, u których umiejętności komunikacji językowej są utrudnione, zakłócone itp. Metody terapeutyczne winny uwzględniać wiek, rodzaj i stopień zaburzenia, ale przede wszystkim nastawienie emocjonalne pacjęta.
I. Zaburzenia mowy – przyczyny, klasyfikacja
Przyczyny zaburzeń mowy dzieli się na:
zaburzenia zewnątrzpochodne (egzogenne, środowiskowe)
zaburzenia wewnątrzpochodne (endogenne)
Ad 1) Przy zaburzeniach zewnątrzpochodnych nie stwierdza się defektów anatomicznych czy psychoneurologicznych, które by uznać za przyczynę, nie są to więc typowe wady wymowy lecz zaburzenia.
Do przyczyn zaburzeń mowy pochodzenia środowiskowego zalicza się:
środowisko społeczne, dostarczające mało podniet do mówienia, co przyczynia się do opóźnienia mowy.
niechęć do mówienia jako reakcja obronna na nadmiar bodźców słownych
naśladowanie i przyswajanie wadliwych wzorców wypowiadanych głosek, wyrazów, form gramatycznych, akcentowania, intonacji i rytmu mowy
niewłaściwe reakcje otoczenia na pierwsze wypowiedzi dziecka, co tłumi chęć mówienia i w rezultacie opóźnia rozwój mowy (chodzi tu zarówno o brak zainteresowania, jak i nadmierny entuzjazm pierwszymi wypowiedziami dziecka)
Ad 2) Główne rodzaje zaburzeń mowy wewnątrzpochodnej, czyli wad mowy są następujące:
Dysglosja – zniekształcanie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania, na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżenia słyszalności.
Dysartria (anartria) – zniekształcanie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania, na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne (artykulacyjne, fonacyjne i oddechowe).
Dyslalia (alalia) – opóźnienie w przyswajaniu sobie języka, na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych; jest to najczęściej występująca wada wymowy, polegająca na niewłaściwej realizacji fonemów (zaburzenia artykulacyjne).
Do najczęściej spotykanych wad mowy zalicza się:
seplenienie, wadliwe wymawianie głosek: „sz”, „cz”, „ż”, „dż”
szeplenienie, wadliwe wymawianie głosek: „s”, „c”, „z”, „dz”
reranie, dziecko nie wymawia (lub wadliwie wymawia) „r”, np. zamiast ryba – iba, yba, liba itp.
lelanie, wadliwe wymawianie głoski „l”
łełanie, wadliwe wymawianie głoski „ł”, zastępowanie jej głoskami „u”, „j”
geganie, wadliwe wymawianie głoski „g”; g = t, g = d
kekanie, wadliwe wymawianie głoski „k”; k = t
Klasyfikacja zaburzeń mowy oparta na objawach:
zakłócenia znajomości języka (zaburzenia języka), polegają na opóźnionym przyswajaniu go sobie lub na utracie (całkowitej lub częściowej) i występują w zakresie systemu leksykalnego, gramatycznego oraz fonologicznego;
zakłócenia w realizacji głosek i cech prozodycznych mowy występujące przy prawidłowej znajomości języka;
zakłócenia treści wypowiedzi;
zakłócenia mieszane
II. Terapia zaburzeń mowy – cele, etapy i metody
TERAPIA ZABURZEŃ MOWY JEST TO …
całość czynności mających na celu usunięcie zaburzeń mowy, a ściślej złagodzenie tych zaburzeń u dzieci czy też osób dorosłych, których komunikacja językowa jest zakłócona i utrudniona czy wręcz uniemożliwia zarówno nadawanie, jak i odbiór komunikatów językowych.
Trzeba zaznaczyć, że w przypadku wad wymowy uwarunkowanych organicznie pierwszoplanowa będzie terapia medyczna, w przypadku zaburzeń pochodzenia ośrodkowego obok postępowania logopedycznego najważniejsza będzie psychoterapia. Natomiast w przypadkach, w których konieczna jest stymulacja i korekcja nierozwiniętych, opóźnionych, utraconych lub błędnych funkcji językowych, ważne będzie podejście pedagogiczne, obejmujące także rozwijanie osobowości we wszystkich aspektach tego rozwoju.
Zaburzenia mowy nie są izolowanymi deficytami, lecz wskazują zawsze na bardzo złożone przyczyny organiczne i psychiczne, które nie zawsze łatwo jest od razu ustalić. Wymaga to zwykle kompleksowej oceny sformułowanej na podstawie wyników badań medycznych, psychologicznych, pedagogicznych i logopedycznych.
Prócz celu ogólnego terapii, jakim jest usunięcie lub złagodzenie zaburzeń mowy, można wyróżnić cele cząstkowe:
Zapewnienie możliwie najlepszych warunków sprzyjających pełnemu rozwojowi funkcji językowej. Terapię można podjąć tylko wtedy, gdy pacjent jest zdrowy w sensie fizycznym. Jeśli tak nie jest, trzeba najpierw koniecznie zapewnić pacjentowi leczenie i opiekę medyczną.
Ogromne znaczenie ma zdrowie psychiczne pacjenta, które warunkuje gotowość do uczenia się i współpracy z terapeutą. Ten cel cząstkowy można realizować przez wychowanie, samowychowanie i psychoterapię zmierzającą do przebudowy osobowości i zmiany postawy życiowej w ogóle.
Wypracowanie właściwego stosunku otoczenia do osoby z zaburzoną mową w dużej mierze zapewnia sukces terapii i jej trwałość. Ten cel również osiąga się za pomocą metod pedagogicznych psychoterapeutycznych.
Ostatnim celem cząstkowym, który można uznać za uściślenie celu ogólnego, jest wypracowanie odpowiedniej do: wieku, poziomu rozwoju, osobowości i środowiska sprawności językowej pacjenta z zaburzoną mową i to w odpowiednim zakresie. Ten cel osiąga się korzystając ze środków pedagogicznych i lingwodydaktycznych.
Terapię zaburzeń mowy można zamiennie nazwać reedukacją ( reedukacja – działalność polegająca na przekształceniu uprzednio wytworzonych i utrwalonych wiadomości, sprawności, motywów i zainteresowań ). Reedukację wymowy należy rozpocząć od głosek najłatwiejszych artykulacyjnie, gdyż można je uzyskać stosunkowo szybko, a przez to poprawić ogólną zrozumiałość wymowy. Zasadniczo reedukacja wymowy przebiega w dwóch etapach.
Pierwszy etap reedukacji: uzyskiwanie prawidłowej wymowy głoski
W pracy nad wymową, której zniekształce3nia wynikają z nie ukończonego względnie przedłużonego nieco rozwoju mowy stosuje się metodę słuchową. Dostarcza się możliwości osłuchania z prawidłową wymową danej głoski i dąży do uwrażliwienia słuchu dziecka na różnice między wytwarzanymi przez nie dźwiękami a dźwiękami prawidłowymi. Jeśli metoda słuchowa nie daje wyników, można zwrócić uwagę dziecka na układ języka, warg i szczęk w czasie wymawiania danej głoski, stosując metodę wzrokową w połączeniu z metodą słuchową. Obserwując w lustrze demonstrowany prawidłowy układ narządów mowy, dziecko stara się go odtworzyć. Do ćwiczenia głosek, przy których układ języka nie jest widoczny, stosuje się metodę polegającą na przekształcaniu jednej głoski w drugą.
W tym celu należy wybrać głoskę prawidłowo wymawiana przez dziecko i najbardziej podobną pod względem artykulacyjnym do tej, jaką chcemy uzyskać. W niektórych wypadkach przy uzyskaniu prawidłowej wymowy wykorzystuje się wrażenia dotykowe i czucie skórne. Zewnętrzną powierzchnią palców przyłożonych do krtani dziecko może wyczuć drgania wiązadeł głosowych przy głoskach dźwięcznych, palcem położonym na skrzydełku nosa – drgania jego chrząstek przy głoskach nosowych, zaś wierzchem dłoni umieszczonej nad ustami wyczuwa różnice siły wydychanego powietrza przy głoskach wybuchowych (b, p, t, d). Odczucia te uświadamiają dziecku pewne właściwości głosek i są dodatkową kontrolą przy przyswajaniu sobie nowych dźwięków.
Ćwiczenia mowy na tym etapie powinny trwać krótko 5 – 10 min., ale zaleca się powtarzanie ich w ciągu dnia. Ćwiczenia powinny się odbywać codziennie, gdyż ich systematyczność jest bardzo ważna.
Drugi etap reedukacji: utrwalanie prawidłowej metody
Utrwalanie nowych ruchów artykulacyjnych następuje powoli, gdyż przeszkadzają w tym procesie dawne, wadliwe stereotypy artykulacyjne i ich powiązania z prawidłowymi wzorcami słuchowymi tych głosek.
Po uzyskaniu artykulacji głoski izolowanej należy przejść do ćwiczenia jej w sylabach. Sylaby powtarza się aż do momentu, gdy dziecko będzie je wymawiało zupełnie swobodnie. Początkowo dziecko powinno powtarzać każdą sylabę za kimś parokrotnie, następnie je odczytywać samo lub mówić z pamięci. Następnym elementem jest wymawianie wyrazów. Po ćwiczeniach głoski w wyrazach można zacząć ją utrwalać w wierszach i opowiadaniach. Dzieci nie umiejące czytać powtarzają je po kimś. W tym okresie ćwiczenia można przedłużyć do ok. 15 minut, wskazane jest, aby były prowadzone dwa razy dziennie i zawsze pod kierownictwem osoby, która powinna dziecku sygnalizować jego pomyłki w wymowie, mogące występować jeszcze przez długi czas.
Trudniejszym etapem ćwiczeń jest wdrożenie dziecka do stosowania nowo wytworzonej artykulacji w wypowiedziach samodzielnych.
Metody terapeutyczne
Ze względu na sam sposób wywoływania lub korygowania dźwięku wyróżnia się : metody fonetyczne, mechaniczne oraz fonetyczno – mechaniczne. Ze względu na różne sposoby odejścia do terapii dziecka z zaburzona wymową wyróżnia się:
metody audiopedagogiczne; stosuje się je w pracy z dziećmi, które charakteryzują się słabą uwagą i pamięcią audytywną. Najpierw przeprowadza się ćwiczenia słuchu niewerbalnego, a następnie intensywną stymulację słuchową, która pozwoli dziecku świadomie rozpoznawać właściwości dźwięku prawidłowego dzięki przedłużaniu tego dźwięku przez specjalistę w izolacji, sylabach, wyrazach i zdaniach, wypowiadanych w różnych warunkach komunikacji. Kiedy dziecko nauczy się identyfikować prawidłową głoskę, przechodzi się do odróżniania jej od innych. Po opanowaniu zdolności identyfikowania i różnicowania izolowanych dźwięków prowadzi się stymulację za pomocą sylab i wyrazów zawierających ten dźwięk. Warto zaznaczyć, że najłatwiejsze jest jego spostrzeganie w nagłosie wyrazu.
metody logopedyczne; podstawą metod logopedycznych, w znaczeniu klasycznej terapii artykulacji, są ćwiczenia motoryki mówienia i produkowania dźwięków. Te metody są odpowiednie dla dzieci mających świadomość swego błędu i dysponujących prawidłowym wzorem brzmieniowym głoski, ale nie mogących jej poprawić z powodu upośledzenia funkcji motoryczno – kinestetycznej. Celem terapii w tych przypadkach będzie zastąpienie utrwalonych, błędnych wzorów ruchów i pozycji narządów artykulacyjnych nowymi, prawidłowymi. W tej grupie metod można wyróżnić:
metody pasywne; wywodzą się one z terapii medycznej, ich istotą jest stosowanie narzędzi i sond logopedycznych, za pomocą których powoduje się właściwe ułożenie narządów mowy. Przy tzw. metodach motokinestetycznych miejsce narzędzi zajmuje manipulacja manulna.
metody odczytywania mowy z ust (wzrokowe); dziecko siedząc przed lustrem obok terapeuty obserwuje demonstrowane przez niego ułożenia i ruchy narządów mowy i próbuje je naśladować.
metody aktywne, które polegają na przekształceniu tzw. dźwięku pomocniczego w dźwięk docelowy, tj. ten, którego dziecko ma się nauczyć ( metody modyfikacji, przekształcania lub wyprowadzania dźwięku docelowego z dźwięku pomocniczego zwane też metodami substytucyjnymi ). Te metody wybiera się pod warunkiem, że dziecko rozpoznaje słuchem i identyfikuje dźwięki mowy, co osiąga się droga treningu audytywnego oraz jego narządy mowy są sprawne bądź usprawnione przez ćwiczenia.
metody wywoływania dźwięku drogą usprawniania narządów artykulacyjnych; są to całościowe metody wywoływania dźwięków przez naśladowanie naturalnych szmerów, co ostatecznie prowadzi do właściwej produkcji dźwiękowej.
metoda stopniowego przybliżania się, zwana też procedurą „wskazywania szlaku”; polega ona na tym, że najpierw terapeuta popełnia ten sam błąd co dziecko, a następnie demonstruje całą serię dźwięków „przejściowych”, z których każdy jest trochę lepszy od poprzedniego. Dziecko próbuje również tworzyć dźwięk coraz lepszy. W czasie tego procesu terapeuta stale określa stopień błędu i nagradza dziecko za kolejne, coraz lepsze realizacje dźwięku.
metoda tzw. słów kluczowych; terapeuta ustala zestaw wyrazów dziecka, w których wadliwie zazwyczaj tworzona głoska brzmi prawidłowo, są to tzw. słowa kluczowe. Następnie terapeuta przeprowadza postępowanie, którego celem jest uwypuklenie zarówno słuchowych, jak i motorycznych cech dźwięku, który jest zwykle wymawiany nieprawidłowo.