Dlaczego emigrację po listopadową nazywamy Wielką?

Emigrację polistopadową poprzedzały 3 fale emigracji politycznej Polaków:

-po konfederacji barskiej,

-po wojnie w obronie konstytucji 3 maja,

-po powstaniu kościuszkowskim.

Wielka Emigracja nie była planowana, zrodziła się nagle i to już w niecały rok po powstaniu kościuszkowskim. Początkowo emigrowali głównie cywile (politycy, dziennikarze i urzędnicy), później dopiero wojskowi. Jednym z pierwszych organizatorów emigracji był Józef Bem. To on doprowadził do przerzucenia tysięcy internowanych oficerów i żołnierzy powstańczych do Francji.

Dzięki tej emigracji wszczęto działania konspiracyjne, walkę zbrojną w kraju i programy polityczne na przyszłość. Głównymi skupiskami emigracji były: Francja, Belgia, Szwajcaria, państwa niemieckie, Wielka Brytania i USA. Państwa te były przychylne dla emigrantów. Niestety początkowa sympatia krajów przyjmujących emigrantów stopniowo zanikała. W późniejszym czasie stosunek państw, do których uciekali polscy obywatele, był często wrogi - przetrzymywano w twierdzach pruskich polskich żołnierzy-emigrantów, w celu wymuszenia na nich poddania się ograniczonej amnestii ogłoszonej przez Mikołaja I i nakłonienia ich do powrotu do Królestwa Polskiego. Szczególnie wrogo przyjmowano emigrantów we Francji. Wynikało to z faktu, że Francuzi nie chcieli prowadzić aktywnej polityki wobec Polski, a napięcie, jakie panowało w Europie nie wykluczało możliwości wojny. Polska emigracja stała się zatem rezerwą wojskową i atutem w sprawach dyplomatycznych między Paryżem,a Petersburgiem. Było to z wiadomych względów niekorzystne dla Polaków. Niepowodzeniem zakończyły się starania o kompromisową jedność emigracji. Było to związane zarówno ze sporami na temat przyczyn klęski powstania i koncepcji działań na przyszłość. Konserwatyści i niektórzy liberałowie uważali, że głównym powodem klęski była dysproporcja sił na korzyść Rosji i brak realnego poparcia przez państwa zachodnie. Oskarżali też lewicę powstańczą o niekarność, żądając podporządkowania się uznanym autorytetom. Kolejnym faktem, który wpłynął na podział, był stosunek do sprawy chłopskiej. Powstawały ośrodki i obozy polityczne emigracji. Najważniejsze z nich to:

1.Komitet Narodowy Polski.

KNP (powstał w 1831 roku z inicjatywy Krępowieckiego, Czyńskiego i Pułaskiego). Obóz ten miał stać się naczelną władzą emigracji z Joahimem Lelewelem na czele. Większość Komitetu tworzyli szlacheccy rewolucjoniści. Komitet głosił program narodowy i republikański. Jego celem była walka o niepodległość, która miała być prowadzona w oparciu o patriotyczną część szlachty. Duży nacisk nakładano na kontakty z ruchami demokratycznymi w Europie. Spory o zasady doprowadziły do rozłamu w Komitecie. W marcu 1832 roku odłączyła się od Komitetu Grupa Krępowieckiego, zakładając jednocześnie Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Lelewel, który głosił związek sprawy polskiej z ideą wyzwolenia innych ludów Europy, dążył do zacieśnienia związku z Najwyższym Namiotem Powszechnym Karbonariuszy. Komitet chciał wziąć udział w planowanej na 1833 rok powszechnej rewolucji karbonarskiej w Europie. W odpowiedzi na to, rząd francuski rozwiązał Komitet Narodowy Polski i nakazał Lelewelowi opuszczenie Francji.

2. Towarzystwo Demokratyczne Polskie.

Program Towarzystwa został sprecyzowany w 1836 roku, kiedy przywódcą został Wiktor Heltman. Towarzystwo dzieliło się na sekcje grupujące członków zamieszkałych w tej samej miejscowości. Sekcja paryska rządziła całym Towarzystwem. W 1836 roku został wydany dokument programowy. W odróżnieniu od aktu założenia TDP nazywa się go Manifestem Wielkim. Kładł on nacisk na własne siły narodu polskiego w walce o niepodległość oraz doceniał rolę międzynarodowych sił postępu. Zakładał on, że przyszła Polska będzie republikańska i demokratyczna. Uważano też, że rząd narodowy przyszłego państwa, w pierwszym dniu jego powstania, zniesie wszystkie przywileje stanowe, (poddaństwo i pańszczyznę) bez żadnego wynagrodzenia szlachty, a chłopów ogłosi właścicielami ziemi, którą dotychczas uprawiali.

3. Gromady Ludu Polskiego.

Najbardziej radykalny, lewicowy nurt emigracji polskiej, stworzony przez grupy szeregowych żołnierzy (przeważnie chłopów), którzy odmówili przyjęcia carskiej amnestii i przybyli do Anglii. Tam przyłączyli się do nich przebywający w Londynie działacze TDP (Krępowiecki, Czyński, Worcell). W 1835 roku założyli oni Gromadę Ludu Polskiego Grudziąż. GLP stały się odrębnymi organizacjami o charakterze rewolucyjno - demokratycznym. Ich manifest odrzucał hasła głoszone przez TDP. Gromady żądały likwidacji całej własności ziemskiej na drodze ludowego powstania przeciw rodzimym feudałom i zaborcom oraz budowy społeczeństwa bezklasowego. W programie zawarto hasła powszechnej oświaty oraz opieki nad niezdolnymi do pracy. Manifest ostro krytykował szlachtę i jej rolę w powstaniu listopadowym oraz ustrój kapitalistyczny i demokrację burżuazyjną.

4. Hotel Lambert.

Mianem Obozu Lambert określa się drugie wielkie ugrupowanie emigracyjne obok obozu demokratycznego. Skupione wokół prezesa Rządu Narodowego, Adama Czartoryskiego. (Nazwane też było obozem konserwatywnym). Tworzyła go arystokracja, szlachta wkraczająca na drogę rozwoju kapitalistycznego, Kaliszanie. Obóz ten dążył do odbudowy niepodległej Polski, lecz z uwzględnieniem realiów, w których szlachta odgrywać będzie dalej decydującą rolę. Sprawę chłopską traktowano marginalnie, uważając wszakże, że wymaga ona zmian. Obóz ten łączył swe nadzieje na niepodległość z zabiegami dyplomatycznymi u rządów zachodniej Europy. Zwolennicy Hotelu Lambert głosili hasła monarchii konstytucyjnej i widzieli w osobie Czartoryskiego, przyszłego króla Adama I. Obóz ten roztaczał opiekę nad szkolnictwem polskim, działalnością kulturalna i naukową środowisk polskich.

Działalność i program obozu demokratycznego.

Komitet Tymczasowy Emigracji został zorganizowany z inicjatywy Kaliszan (Bonawentura Niemojewski) 6 listopada 1831 roku, a rozwiązany został po powołaniu przez członków Towarzystwa Patriotycznego (15 grudzień 1831) Komitetu Narodowego Polskiego. KNP nawiązał współpracę z karboniuszami we Francji, Włoszech i krajach niemieckich (republikanizm demokratyczno-burżuazyjny). W trakcie przygotowań do podjęcia konspiracji i walki w kraju nastąpiło rozwiązanie KNP przez władze francuskie oraz wydalenie Lelewela z Francji. W Szwajcarii leleweliści nawiązali kontakty z emigracją włoską. Konsekwencją tych kontaktów było założenie przez przywódców emigracji polskiej, włoskiej i niemieckiej Młodej Europy, w skład której weszła powstała 12 maja 1834 pod przywództwem Lelewela Młoda Polska. Program tej organizacji (o charakterze kadrowym) oparto na zasadach republikańsko-demokratycznych. Kontakty z krajem utrzymywano poprzez emisariuszy (Szymon Konarski). Młoda Polska zaprzestała działalności w 1838r. Część jej członków przystąpiła do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Towarzystwo Demokratyczne Polskie powstało 16 marca 1832 w wyniku odejścia z KNP kilkunastu radykałów (Tadeusz Krępowiecki, Jan Nepomucen Janowski, ks. Kazimierz Aleksander Pułaski). Następnego dnia (17 marca) wydano tzw Mały Manifest TDP, w którym: potępiono szlacheckich przywódców powstania listopadowego za stanowy egoizm. Stwierdzono potrzebę pozyskania dla walki o wolność Polski, postępowych sił Europy. Roztoczono utopijną wizję ziemi wspólnej dla wszystkich. W nieco późniejszej odezwie ogłoszono hasło nadania chłopom na własność użytkowanej przez nich ziemi. Usuwanie z TDP członków o poglądach zbyt radykalnych (Pułaski w 1832, Krępowiecki w 1833, Worcell w 1835) doprowadziło do zmiany układu sił w kierownictwie organizacji. Konsekwencją było przejęcie władzy przez grupę skupioną wokół Wiktora Heltmana. 4 grudnia 1836r. wydali oni Wielki Manifest. Zawarte w nim postanowienia przeformułowały program TDP w duchu demokratyczno-burżuazyjnym: złagodzono zarzuty przeciw szlachcie, dostrzegając w niej, obok ludu, uczestnika w przyszłym wyzwoleniu kraju. Zapowiedziano nieodpłatne uwłaszczenie chłopów (użytkowników). Polska miała stać się republiką w przedrozbiorowych granicach. Na przełomie lat 30/40 XIX wieku TDP było najliczniejszym ugrupowaniem emigracyjnym (ponad 2 tys. członków) zorganizowanym w lokalne sekcje i kierowanym przez pięcioosobową (wybieraną rocznie) Centralizację.

Działalność i program nurtu plebejsko-radykalnego

Kiedy z Prus do Wielkiej Brytanii przybyli żołnierze (1834r.), powstańcy zorganizowali 2 sekcje TDP (na wyspie Jersey i Portsmouth). Radykalizacja nastrojów i wpływy socjalizmu utopijnego spowodowały zerwanie z TDP (1835) i założenie przy udziale Krępowieckiego, Pułaskiego i Worcella nowej organizacji. Składały się na nią:

Gromada Grudziąż,

Gromada Humań (koliwszczyzna na Ukrainie 1868),

Gromada Praga (powstała w Londynie dla upamiętnienia rzęzi Pragi 1794).

Wszystkie razem występowały pod zbiorową nazwą Lud Polski, działały w izolacji od kraju i atakowane były, w środowisku emigracyjnym, za utopijny program. Gromady popadały w wewnętrzne spory ideologiczne. Po odejściu Krępowieckiego i Worcella głównym przywódcą został Zenon Świętosławski. Poprzednie założenia programowe zostały przeredagowane w stylu religijno-mistycznym (1842r.). Po wybuchu powstania krakowskiego 1846r., nastąpiło rozwiązanie Gromad. Część członków ponownie przystąpiła do TDP, część zaś udała się na dalszą emigrację do USA. Obóz Lambert zrzeszał cywilne i wojskowe kierownictwo powstania, część inteligencji i nieutytułowanej emigracji, skupione przy Adamie J. Czartoryskim i uznające międzynarodową pozycję księcia i jego walory, jako ponadpartyjnego przywódcy narodu. Program społeczno-polityczny stopniowo zbliżał się, w niektórych punktach, do haseł liberalno-demokratycznych: przejście od zastąpienia pańszczyzny oczynszowaniem do uwłaszczenia na zasadach dobrowolnej umowy. Przyszłe państwo polskie miało być monarchią konstytucyjną o ustroju nawiązującym do postanowień konstytucji 3 Maja.. Elastyczność programu insurekcyjnego pozostawała w ścisłym związku z rozwojem sytuacji międzynarodowej. Głównym polem działania były akcje dyplomatyczne podejmowane w Europie Zachodniej, na Bałkanach i Wschodzie - jednym słowem wszędzie, gdzie można było zaszkodzić Rosji. Obok działalności politycznej obóz ten prowadził działalność dobroczynną, kierował i wspierał finansowo organizacje naukowe i literackie: Biblioteka Polska w Paryżu (1839), Towarzystwo Literackie Polskie (1832) przekształcone w Towarzystwo Historyczno-Literackie. Wspierał rozwój kultury polskiej poprzez pomoc dla przebywających na emigracji, wybitnych twórców (Mickiewicz, Szopen Słowacki).

Moim zdaniem polska emigracja po powstaniu listopadowym pomimo wielu podziałów i sprzeczności słusznie została nazwana Wielką Emigracja. Nie nadano jej jednak takiej nazwy ze względu na rozmiar (choć na pewno był on wyjątkowy - 10 tyś. ludzi - i miał duże znaczenie), ale dlatego, że położyła ona podwaliny pod budowę niepodległego państwa polskiego. Zainicjowała działania konspiracyjne, walkę zbrojną w kraju oraz programy polityczne na przyszłość. Ogromne znaczenie miał również jej różnorodny skład społeczny (szlachta, inteligencja, mieszczaństwo, chłopi), który niewątpliwie pomógł utworzyć tak rozbudowane programy polityczne. Uważam jednak, że to właśnie ww. programy i idee karzą uznać ja za WIELKĄ.

---