Ogrody sentymentalne wywodzą się z rozwiązań angielsko - chińskich , jest to faza najwcześniejsza , odpowiadająca tendencjom ówczesnego preromantycznego sentymentalizmu . Cechują je układy przestrzenne rozdrobnione , pokawałkowane , o małej jednolitości i niedostatecznym powiązaniu z krajobrazem miejscowym , a ponadto ponadto bogatym programie literackim , różnorodnej scenerii i sztucznym sztafażu . Występują tam liczne budowle ogrodowe , rozmaitych rodzajów i o różnorodnych formach europejskich i egzotycznych , jako niby użyteczne , ale przeważnie służące do celów dekoracyjnych i do podkreślenia nagłej zmienności wywołania określonego nastroju i odczuć , często też ruiny . Również zadrzewienie wykazuje dużą różnorodność i bogaty udział form egzotycznych pochodzących z różnych kontynentów .
Pod względem układu przestrzennego wyróżnia się tu trzy zasadnicze grupy rozwiązań .
Pierwszą grupę stanowią ogrody łączące istniejące barokowe układy geometryczne z nowym układem - krajobrazowym , stanowiącym odrębną część całego założenia ogrodowego . Typowym przykładem tej grupy rozwiązań jest Aleksandria w Siedlach , urządzona przez Aleksandrę Ogińską około 1781 roku . Ogród ten cechuje zawiłość planu i różnorodność nastroju , wywołane ugrupowaniem drzewostanów w dziko rosnące laski , gaje , klomby i grupy , układem krętych dróg i kanałów , licznymi wyspami , a także bogatym programem literackim realizowanym głównie przez rozmaite budowle . Na wyposażenie ogrodu składało się ich ponad trzydzieści , różnych o niewielkiej skali . Były to domki mieszkalne księżnej i osób zaprzyjaźnionych , altany , łazienki , gołębniki , domek rybacki , ptaszarnia , meczet turecki , oranżeria , mleczarnia , stajenka , bróg siana , wiatrak , dąb z pokoikiem i inne .
Analogiczny charakter miał ogród sentymentalny w Mokotowie założony przez Izabelę Lubomirską około 1774 roku . Składał się on z dwóch głównych części : ogrodu górnego i dolnego . Ogród górny wcześniejszy , usytuowany na tarasie płaskowzgórza i rozplanowany geometrycznie jako owocowy , kuchenny i kwiatowy , został przyozdobiony wieżą z gołębnikiem oraz pawilonem mauretańskim . Ogród dolny natomiast - położony na skarpie i tarasie podskarpowym - tworzył dziko rosnący gaj z labiryntem krętych dróg i kanałów ze stawami , z licznymi budowlami , jak groty , sztuczne ruiny , chaty , altany chińskie , szałas indyjski , eksedra koryncka , ptaszarnia , pasieka na wyspie , mostki , kaskady , zdroje , sarkofag Jana Jakuba Rousseau i inne .
Reprezentantem drugiej grupy ogrodów sentymentalnych , które tak samo łączyły układy geometryczne z krajobrazowymi , ale były w całości zakładane od nowa i przez to miały wyraźnie charakter przejściowy , jest ogród Na Książęcym przy rezydencji Kazimierza Poniatowskiego w Warszawie . Poza szeroką czterorzędową aleją prowadzącą do pałacu usytuowanego na krawędzi skarpy , geometrycznym ogrodem użytkowym oraz skarpą uformowaną w regularne tarasy , pozostałe wielkie części ogrodu miały charakter dzikiej promenady z licznymi budowlami , wśród których najbardziej charakterystyczny był minaret oraz nad stawem grota w skarpie .
W pobliżu , na Powiślu powstał drugi podobny ogród , zwany Na Solcu , jeden z najwcześniejszych , bo założony około 1772 roku . . Głównym motywem tego ogrodu była prostokątna sadzawka otoczona starym młynem i sztuczną ruiną wielkiej kolumnady oraz pagórkiem z grotą . Za pagórkiem stał pawilon gotycki oraz kilka chat , natomiast pałac zajmował sąsiednią posesję .
Autorem ogrodów Na Solcu i Na Książęcym był Szymon Bogumił Zug , czołowy twórca wczesnych ogrodów krajobrazowych . Był on czynny także przy urządzaniu wielu innych ogrodów , np. w Mokotowie , Jabłonnie , Powązkach .
Trzecią grupę ogrodów sentymentalnych tworzą nowe założenia w całości krajobrazowe . Jednym z wcześniejszych jest ogród w Powązkach założony przez Izabelę Czartoryską w 1771 roku . Wśród licznych scenerii o teatralnych efektach , wprowadzających różnorodny nastrój sentymentalnej czułostkowości , znajdowały się w Powązkach, między innymi , domki mieszkalne o wyglądzie zewnętrznym chaty wiejskiej , o wytwornych wnętrzach w środku , otoczone małymi ogródkami kwiatowymi , ruiny Łuku Tryumfalnego i amfiteatru rzymskiego , holendernia w kształcie gotyckiej budowli z wieżą , stary młyn , ruiny zamku , pustelnia i altany budowane w gęstwinie drzew z gałęzi i kory . Bogaty układ kanałów i stawów urozmaicały liczne mosty , malownicze kaskady , a także łabędzie i różne ptactwo wodne . W przyległym lesie została urządzona specjalna menażeria dla zagranicznego ptactwa . Powązki były samodzielnym założeniem ogrodowym służącym do krótkotrwałych pobytów . Podobnie , jak inne tego typu ogrody , nie stanowiły one bezpośredniego otoczenia stałych siedzib , zajmowały tylko część terenu w ich ogrodzie ( Aleksandria , Mokotów ) , albo były sytuowane oddzielnie - w pobliżu stałych siedzib , tak jak Powązki w Warszawie , Olesin koło Kurowa , czy Arkadia koło Nieborowa . Powązki przetrwały tylko do 1794 roku , kiedy to zostały zniszczone podczas ówczesnej wojny .
Najsłynniejszym ogrodem jest Arkadia koło Łowicza . Założyła ją Helena Radziwiłłowa , Radziwiłłowi prace rozpoczęto w 1778 roku . Osnowa kompozycji ogrodu był bardzo bogaty program literacki . Rozmaite budowle : świątynie , sztuczne ruiny , arkady , akwedukt , amfiteatr , cyrk , chaty ,ale także połamane rzeźby , kolumny , ołtarze , urny , sarkofagi i liczne napisy tworzyły różnorodne sceny zestawiane kontrastowo , aby wzbudzić u widza możliwie najsilniejsze uczucia i wzruszenia estetyczne . Odzwierciedleniem zasad rozplanowania ogrodu był przewodnik dla zwiedzających Arkadie , ułożony przez jej założycielkę . Pod względem przestrzennym ośrodkiem głównym założenia jest duży staw z Wyspą Ofiar , naokoło którego rozmieszczono najważniejsze budowle : świątynie Diany , amfiteatr , akwedukt z kaskadą oraz młyn . W pobliżu świątyni Diany zespół budowli objął Jaskinię Sybilli z Domem Gotyckim i otwartą galerią o ostrołukowych arkadach, Łuk Kamienny zwany greckim , Dom Murgrabiego i Przybytek Arcykapłana . W południowej części ogrodu znajdowały się : cyrk rzymski , Grobowiec Złudzeń w kształcie sarkofagu oraz Wyspa Topolowa z grobowcem założycielki Arkadii , położonym pośród topól włoskich , przypominającym grobowiec Jana Jakuba Rousseau w Ermenonville . Wejście do Arkadii podkreślał wodotrysk w otoczeniu drzew owocowych , nawiązujący do zdroju Palemona, dwie chaty w ogródkach : Filemona i Baucydy oraz Domek Szwajcarski z wiejskim podwórkiem gospodarczym .
Arkadia należy do nielicznych w kraju wczesnych założeń krajobrazowych , które przetrwały w mało zmienionej postaci do czasów obecnych .
Bibliografia : L . Majdecki - Historia Ogrodów