OGRODY CHIŃSKIE
Plan prezentacji:
Rozwój ogrodów chińskich
Elementy charakterystyczne, symbolika, tworzywo roślinne, Feng Shui
Różne założenia ogrodowe:
- parki cesarskie
- zespoły roślinne, sepulkralne i naturalne parki krajobrazowe
Tradycja chińskich ogrodów sięga kilku wieków przed naszą erą. Już wtedy w Chinach pojawiały się pierwsze założenia ogrodowe, które z czasem zostały dopracowane i uzyskały charakterystyczną formę. Ogrody w Chinach były nierozerwalnie związane z otaczającą przyrodą, duży wpływ miała na nie również religia - na początku taoizm, z czasem również buddyzm, z którego zaczerpnięto między innymi wiarę w mit Raju Amitabhy. Można również zauważyć pojmowanie świata w sposób dualistyczny, reprezentowany przez dwa pierwiastki: Yin i Yang. Sposób myślenia Chińczyków o ogrodach znajdował odzwierciedlenie i łączył się z malarstwem krajobrazowym, a także z utworami literackimi. Zielone tereny stanowiły trójwymiarowe przeniesienie motywów i form z obrazów oraz tekstów.
Niewiele wiadomo o najwcześniejszych ogrodach oprócz tego, że były zakładane głównie wokół pałaców cesarskich i rezydencji książęcych. Zjednoczenie Chin przyniosło ze sobą umocnienie państwa i co za tym idzie, realizację wielkich projektów; nie tylko architektonicznych (jak Wielki Mur), ale i krajobrazowych (park wokół rezydencji cesarza Shi Huangdi w Hien-jung).
Do czwartego wieku największy wpływ na sposób myślenia o przestrzeni miała filozofia taoistyczna, której celem było zespolenie człowieka z naturą, w czym mógł pomóc odpowiednio zaprojektowany ogród. Najważniejszą funkcję spełniały w nim góry (bądź ich odpowiedniki w mniejszej skali), a także rzeki. Te dwa elementy pozostały dominujące przez następne stulecia, ponieważ posiadały nie tylko walory krajobrazowe, ale i znaczenie symboliczne.
W następnych wiekach rozpowszechnił się w Chinach buddyzm. Religia ta uległa asymilacji i zakorzeniła się w kraju, a przejawami jej wpływu na ogrody jest chociażby pagoda, wywodząca się z Indii. Jej przekształcenie polegało na wprowadzeniu między piętrami daszków, które podkreślały horyzontalny układ budowli.
Podczas panowania dynastii Sui Tang popularne były nie tylko założenia ogrodowe związane z siedzibami dostojników, lecz również pawilony zlokalizowane w odludnych miejscach, służące do medytacji oraz kontemplacji dzikiej, nieujarzmionej przez człowieka natury. Takie miejsca często znajdowały się nad brzegami jezior lub rzek, potoków i strumieni, wśród skał bądź w okolicach porośniętych przez sosny albo bambusy.
W Epoce Pięciu Dynastii podkreślone i utrwalone zostało symboliczne znaczenie kwiatów, drzew i krzewów. Poetyczny i symboliczny aspekt zieleni był równie ważny, co jej forma. Najbardziej charakterystycznymi przykładami takich roślin są śliwa, bambus, sosna, orchidea, chryzantema, peonia, magnolia i lotos.
Śliwa to „odpowiednik” japońskich wiśni. Kwitła wczesną wiosną, często wtedy, gdy ziemię pokrywał jeszcze śnieg, więc została uznana za znak budzącego się życia. W chińskim malarstwie istniał nawet kanon przedstawiania tych drzew - ważne było, aby skontrastować stary, sękaty pień ze świeżymi gałązkami i delikatnymi, pełnymi uroku kwiatami.
Bambus, ze względu na swą siłę i wzrastającą z każdym rokiem giętkość, stał się symbolem trwałej przyjaźni.
Z kolei sosna wyrażała stałość oraz siłę charakteru.
W ogrodach często pojawiały się charakterystyczne zestawienia różnych roślin. Przykładem może być właśnie połączenie śliwy, bambusa i sosny, które nazywano „trzema przyjaciółmi zimy”.
Kwiatem cenionym zwłaszcza za dyskretny zapach była orchidea, uznana za symbol kobiecego uroku.
Za to chryzantemy, kwitnące jesienią i będące swoistym przedłużeniem lata, uważano za symbol długiego życia.
Kwiatem królewskim była peonia, symbol zdrowia, radości i materialnego dobrobytu.
Symbole takie były dobrze znane Chińczykom, także wizyta w ogrodzie stanowiła nie tylko przyjemność, okazję do odprężenia czy kontemplacji, ale przypominała czytanie książki, ponieważ każdy element posiadał ukryte znaczenie, często zakorzenione głęboko w świadomości ludzi dzięki baśniom i legendom. Przykładem może być magnolia, symbol czystości i szczerości, która odgrywa dużą rolę w legendzie o Taiszin, władczyni świętej góry Tai.
Szczególną rośliną w chińskim ogrodzie był lotos. Znaczenie miał nie tylko efektowny wygląd, ale zwłaszcza znaczenie, jakie ze sobą niósł - symbolizował poszukiwanie duchowej czystości i prawdy. Wyrastał z mułu będącego alegorią świata materialnego, po czym przebijał się przez wodę wyrażającą aspekt emocjonalny, aż do rozkwitnięcia w słońcu na świeżym powietrzu odpowiadającemu światu duchowemu.
Symbolika dotyczyła nie tylko roślin, ale także układu całego ogrodu i kierunków świata. Przestrzeń dookoła kształtowano według sztuki Feng Shui, której esencja to dwie siły Yin i Yang.
Yin - oznaczało czerń, księżyc, bierność, uległość, smutek, chłód, zimę, introwersję; był to żeński aspekt natury, którego siły to woda i ziemia
Yang - aspekt męski, to nasłonecznienie, biel, słońce, siła, aktywność, radość, ciepło, lata, dzień, ekstrawersja; oddawany przez wiatr i ogień
Ważne jest to, że siły te nie wykluczają się, lecz są współzależne, a także podzielne. Wchłaniają i podtrzymują się wzajemnie, a jedna może zamienić się w drugą. Z ich ruchomej równowagi powstaje pięć pierwiastków: woda, ziemia, drewno, metal i ogień. Żywioły te można rozpisać w dwóch cyklach: tworzenia (woda → drewno → ogień → ziemia → metal → woda) i zwyciężania (metal → drewno → ziemia → woda → ogień → metal).
Za poszczególne części przestrzeni odpowiadały cztery zwierzęta, które można określić mianem opiekuńczych.
Czarny żółw - to tył posesji, jej silne zaplecze (pagórek, drzewa, żywopłot, krzewy), dawał poczucie bezpieczeństwa, izolował od sąsiadów
Szmaragdowy smok - to kreatywność, fantazja, wyobraźnia i refleksje, które możne było pobudzić, budując altanę lub taras w prawej części ogrodu
Biały tygrys - odpowiadał za działanie, logikę, konsekwencję oraz realizację „zamierzeń smoka”; należało być ostrożnym przy rozbudzaniu tej siły, dlatego unikano sadzenia wysokich drzew czy umiejscawiania skał w lewej części ogrodu
Czerwony feniks - to patrzenie w dal, perspektywy i marzenia, których odpowiednikiem jest przestrzeń przed domem, specjalnie pokrywaną niezbyt wysoką roślinnością ułatwiającą spojrzenie w przyszłość
Dzięki takiemu spojrzeniu na ogród roślinność była stopniowana - od najniższej na przedzie, do najwyższej na tyłach domu.
Za panowania dynastii Song, rozwinęło się życie kulturalne oraz rozwój sztuki - zwłaszcza malarstwo krajobrazowe, rysunek oraz tworzenie ogrodów. Krajobraz zaczął być pojmowany jako przestrzenna całość, wiele założeń z tamtego czasu znajdowało się przy ogrodach cesarskich.
To właśnie w tym czasie powstał traktat pejzażysty i teoretyka Kuo Si, o tytule „Komentarze na temat krajobrazu”.
Jednym z pierwszych podróżników z Zachodu, którzy poznali i opisali Chiny był Marco Polo, przebywający dłuższy czas na dworze Kubijala, w czasie rozkwitu i gruntownej przebudowy Pekinu, kiedy powstała nowa rezydencja cesarza.
Za czasów dynastii Ming prace budowlane oraz założenia architektoniczno-krajobrazowe cechowały się dużym rozmachem i okazałością. W budownictwie oficjalnym dominowała geometryczność i osiowość układu.
W Chinach można wyróżnić kilka charakterystycznych założeń ogrodowych:
Parki cesarskie - jedne z pierwszych obiektów ogrodowych; obiekty rozległe i okazałe, woda i skała szkieletem założenia; kształtowane według malarskiej teorii krajobrazowej. Na stawach formowane wyspy (często trzy), w ogrodach pojawiały się bramy, kamienne zakątki, figury zwierząt, mostki i mury.
Zakazane miasto - rezydencja cesarska w Pekinie, zbudowana na planie czworoboku, otoczona murem z wieżami na rogach i kanałem, silnie zaakcentowana oś podłużna. Podzielona na część oficjalną (od Bramy Południowej przez dziedziniec, do Pałacu Najwyższej Harmonii, Pałacu Środkowej Harmonii i Trwałej Harmonii) i prywatną, gdzie znajdowało się około 800 pawilonów i pałaców. Charakterystyczne usypane wzgórza - Wzgórza Pięknego Widoku.
Park Beihai - część kompleksu Pałacu Zimowego, zespół trzech połączonych ze sobą jezior: Południowego, Środkowego i Północnego. Wyspa Szmaragdowa zaakcentowana przez Białą Dagobę o charakterze dominanty.
Yuan Ming Yuan - ogród cesarski, zwany obecnie Starym Letnim Pałacem. Zespół trzech obiektów: Starego Pałacu Letniego (Yi Ha Yuan), Ogrodu Wiecznej Wiosny (Chsng Chun Yuan i Ogrodu 10 000 Wodotrysków (Wan Chun Yuan).
Zespół Letniego Pałacu Cesarskiego - teren w sąsiedztwie Yuan Ming Yuan, złożony z dwóch głównych części - jeziora Kunming od południa oraz wzgórz Wan Shou Shan - Wzgórza Długowieczności od północy, gdzie znajdowały się główne zespoły budowli pałacowych. Na terenie najdłuższa galeria w ogrodach chińskich, doprowadzająca do pawilonu w formie łodzi na wodzie.
Zespoły świątynne, sepulkralne i naturalne parki krajobrazowe - w budowlach oficjalnych akcentowana główna oś, większe rozluźnienie schematu w parkach krajobrazowych i prywatnych ogrodach, zwłaszcza w rezydencjach letnich.
Świątynia Nieba w Pekinie: plan podobny do rezydencji świeckiej, główna oś, na terenie charakterystyczna Świątynia Modlitwy o Doroczny Urodzaj (na planie koła o promieniu 15m, z trójpoziomowym dachem).
Zespoły sepulkralne: sytuowane z daleka od miast, układ osiowo-symetryczny, orientowany wejściem od południa. Kurhan z komorami grobowymi, poprzedzony dziedzińcem i drogą duchów, po której obu stronach liczne rzeźby kamienne o symbolicznym znaczeniu.
Naturalne parki krajobrazowe: tereny wypoczynkowe o charakterze otwartym, w środku wiele scenerii, wzbogacanych pawilonami, świątyniami, wybranymi motywami.
Ogrody prywatne: pojawiły się później niż ogrody cesarskie, nie decydowano się na znaczne zmiany naturalnego ukształtowania terenu, czasem kształtowano pagórki, wprowadzano stawy i zadrzewienia oraz pawilony; upowszechniła się uprawa drzew donicowych.
Elementy charakterystyczne chińskich ogrodów:
skały i woda
rośliny o symbolicznym znaczeniu oraz ich połączenia, a także rośliny karłowate
kręte, wąskie ścieżki
łukowate mostki
pawilony
pagody
bramy: księżycowe oraz p'ai lou
Ewa Sysko
Architektura krajobrazu
UP w Poznaniu