REALIZM I NATURALIZM SONETÓW „Z CHAŁUPY” JANA KASPROWICZA
Cykl sonetów "Z chałupy" należy do wczesnych utworów Jana Kasprowicza. W tym etapie twórczości młodopolskiego poety dominowała tematyka związana z codziennym życiem znanym Kasprowiczowi z autopsji: powszednia egzystencja mieszkańców wsi, ich ciągłe zmagania o przeżycie w rzeczywistości, w której biedocie przysługiwały tylko ciężka praca i nieustanne starania o zapewnienie najważniejszych potrzeb życiowych - dachu nad głową, jedzenia i ubrania chroniącego przed zimnem. Ze względu na poruszaną w wierszach tematykę poetę nazywa się twórcą liryki zaangażowanej. Aby jak najwierniej odmalować obraz wsi polskiej, poeta korzysta z założeń dwóch popularnych w Młodej Polsce kierunków artystycznych: naturalizmu i realizmu.
Naturalizm to taki sposób odzwierciedlania rzeczywistości, który polegał na dążeniu do niemalże fotograficznej dokładności, nieobce było w tym nurcie pokazywanie zjawisk brutalnych czy wręcz drastycznych. Utwory naturalistyczne przede wszystkim poruszały temat walki o byt najuboższych i demaskowania krzywd ludzkich. Według twórców tego nurtu społeczeństwo rządziło się takimi zasadami jak prawa przyrody. Artysta miał za zadanie pokazać obiektywną prawdę.Realizm jako kierunek artystyczny polegał na obrazowaniu osób, przedmiotów i zjawisk zgodnie z rzeczywistym ich wyglądem oraz współczesną wiedzą psychologiczną i społeczną.
"Z chałupy" jest cyklem sonetów, czyli utworów o specyficznej budowie. Ten utwór liryczny składał się z 14 wersetów podzielonych na dwie zwrotki czterowersowe i dwie trójwersowe, o charakterystycznym układzie rymów; dwie pierwsze strofy miały charakter opisowy, a dwie następne - refleksyjny. Sonet powstał w XII wieku we Włoszech, został rozwinięty przez Dantego i Petrarkę. W swych utworach Kasprowicz ukazał realia życia kujawskiej wsi, przedstawił tematykę obyczajową, społeczną i moralną, wykorzystał własne wspomnienia i doświadczenia wiejskiego dziecka. Podczas przedstawiania wsi nie przyjmuje postawy obserwatora z zewnątrz, ale dawnego mieszkańca wioski, który nie wyrzeka się swoich korzeni. Z niezwykłym prawdopodobieństwem przedstawił los biednych, skrzywdzonych i cierpiących ludzi.
Sonet I rozpoczyna cały cykl "Z chałupy". Pierwsza, opisowa część zawiera zarysowany obraz wsi, w kolejnych wersetach poeta z malarską dokładnością dokłada kolejne szczegóły: biedna polska wieś, zaniedbane chaty i popsute płoty, wychudzone krowy, nędzne otoczenie. Z tym monotonnym obrazem kontrastuje widok zapracowanych, krzątających się w obejściu dziewek. Ich stroje są opisane z niemalże fotograficzną dokładnością. Podmiot liryczny wspomina o ciężkim losie mieszkających tu chłopów używając metafory "piołun na podwórkach". Opis postaci jest statyczny, a cały obraz ma cechy naturalistyczne. Część refleksyjna sonetu zawiera wspomnienia poety, który czuje się cząstką tego świata, nie chce się wypierać wiejskiego pochodzenia, ponieważ dzięki niemu rozumie biednych ludzi i współczuje im. W utworze elementy naturalizmu występują obok realistycznych, są prologiem do poznania realiów wsi.
Sonet XV zawiera historię biednej wieśniaczki. Jej życie obfitowało w tragiczne wydarzenia. Zmarł jej mąż utrzymujący całą rodzinę i dbający o gospodarstwo. Kobieta została sama wraz z córkami. Śmierć męża spowodowała upadek gospodarstwa - przestało przynosić zyski, stało się ciężarem, bo trzeba było opłacać podatki. Biedna kobieta postanowiła sprzedać niszczejącą zagrodę, wysłała córki na służbę, a ona sama szukała jakiejkolwiek pracy w okolicznych wioskach. Ciężko pracowała, dopóki starczało jej sił. Ale gdy się zestarzała, została żebraczką błagającą o kawałek chleba. Śmierć przyszła na nią niespodziewanie - zamarzła na polu. Wiersz jest pozbawiony refleksyjnej części, a opis życia kobiety jest naturalistyczny.
Sonet XXXIX przedstawia dzieje wiejskiego chłopca. Choć biedny, chłopiec odznaczał się chęciami i zdolnościami do nauki. Każdego dnia pokonywał dużą odległość między domem a szkołą, nie zważał na złą pogodę, choć nie miał ciepłego ubrania. Po powrocie do domu pomagał rodzicom w gospodarstwie i dopiero nocami się uczył. Nawet latem jako pasterz miał zawsze pod pachą "Homery, Wirgile". Gdy skończył szkołę, wyjechał do stolicy kontynuować naukę. Stamtąd wysyłał rodzicom krótkie listy, w których pisał o biedzie, pracy i nauce. Ale stęsknieni rodzice nie zobaczyli go nigdy - zmarł na suchoty. Tylko ostatni werset ma charakter refleksyjny: "I dziś skończył… Umarł na suchoty." Sonet jest utrzymany w naturalistycznym nurcie.
Sonety XV i XXXIX są typowymi utworami naturalistycznymi. Prezentowane przez poetę obrazy wsi mają zaszokować czytelnika, wywołać jego współczucie i litość dla chłopów. Autor nie podkreśla osobistych odczuć, jedynie obiektywnie przedstawia prawdopodobne wydarzenia. Opis poetycki jest wręcz oschły i pozbawiony tkliwości. Słowa komentarza należą do czytelnika. Zaprezentowane w Sonecie I przejście od ogólnikowego opisu do coraz bardziej szczegółowego obrazu jest typowe dla naturalistycznego sposobu przedstawiania rzeczywistości.
Tematem cyklu "Z chałupy" jest ukazanie realiów życia dziewiętnastowiecznej wsi. Od momentu reformy uwłaszczeniowej polska wieś nie doświadczyła żadnych przemian. Pozostawiony samemu sobie chłop nie mógł liczyć na przychylność urzędników, który decydowali o jego losie. Także młode pokolenie chłopów nie mogło należycie wykorzystać swego zapału - rzeczywistość okazywała się dla niego nieprzyjazna. Nadzieją napawa fakt, że zdarzały się wyjątki - należał do nich sam Kasprowicz, któremu udało się wyzwolić z biednej wsi dzięki odwadze, wytrwałości i odrobinie szczęścia. Ale poeta nie chce stawiać siebie za wzór, lecz podkreśla swojej pochodzenie, którego nigdy się nie wyprze.