Realizm i naturalizm w wybranych dziełach pozytywizmu.

Realizm – zasada prawdziwego i wiernego odtwarzania rzeczywistości w literaturze.

Istotne funkcje w dziele realistycznym pełni obdarzony moralnym autorytetem, wszechwiedzący narrator, który coraz częściej ukrywa się za światem przedstawionym. W powieści rośnie rola postaci, której działania tracą wcześniejszą tendencyjną jednoznaczność. Dostrzec tu można powrót do znanej ze starożytności zasady mimesis – obrazowania, naśladowania. Bohaterami utworów literackich są przeciętni, nie wyróżniający się z otoczenia ludzie.

Lalka (Bolesław Prus)

Prawdopodobieństwo wydarzeń oznacza, że opisane na kartach powieści wydarzenia mogły zdarzyć się naprawdę (Prus na przykład śledził kroniki prasowe).

Prawdopodobieństwo istnienia bohaterów. Prus stworzył bardzo szczegółowe biografie, stosowne do ówczesnych realiów epoki. Wokulski czy Ochocki posługują się zindywidualizowanym stylem wypowiedzi.

Osadzenie akcji w istniejącym, realnym mieście. Opisy Warszawy są przykładami opisów realistycznych, z dokładnymi nazwami ulic, skrzyżowań czy placów („Lalka” mogłaby być przewodnikiem turystycznym).

Chronologia wydarzeń – ta cecha jest zachowana, choć nie bez pewnej kompozycyjnej modyfikacji, tzn. niektóre rozdziały w powieści odnoszą się do wydarzeń opisywanych kilka części przedtem (funkcję „przerywników” od akcji właściwej pełnią pamiętniki, będące urozmaiceniem i odwołaniem do historii Polski).

„Lalka”, poprzez dokonany na jej kartach przekrój warstw społecznych, jest dokumentem dziewiętnastowiecznej epoki pozytywizmu. Z tego powodu nazywana jest także powieścią realizmu krytycznego (Prus na jej kartach skrytykował współczesną mu rzeczywistość, przy czym nie wolno zapomnieć, że krytyka tyczyła się społeczeństwa niepotrafiącego sprostać wymogom epoki, a nie zasadom rodzącego się wówczas kapitalizmu).

Nad Niemnem (Eliza Orzeszkowa)

- ograniczona rola narratora, przeważa dialog, jako element nadający tempo akcji i charakteryzujący bohaterów,

- język postaci jest zindywidualizowany (np. styl wypowiedzi Benedykta),

- postacie przedstawione są w sposób obiektywny, a autorka posługuje się w tym celu wiedzą z zakresu psychologii i socjologii – psychologizacja postaci (opisy przeżyć wewnętrznych, przemyślenia bohaterów),

- przedstawione opisy miejsc i sytuacji są autentyczne, odzwierciedlają rzeczywistość,

- wprowadzona została zasada prawdopodobieństwa, typowości.

Za realizmem krytycznym przemawia ponadto zobrazowana kwestia nierówności społecznych, antagonizmów istniejących pomiędzy warstwami, obnażenie wad narodowych – negatywny stosunek do pracy niektórych bohaterów, fascynacja modą francuską, rozrzutność, „odwrócony” system wartości.

Naturalizm – kierunek literacki, który ukształtował się we Francji w II poł XIX w i oddziaływał na całą literaturę europejską przełomu XIX i XX w. Cechą znamienną naturalizmu było łączenie z postawą pisarza postawy badacza, naukowca. Pisarz miał dążyć do absolutnej obiektywności w przedstawieniu rzeczywistości, wyzbywał się prawa do komentowania świata, przedmiotem jego zainteresowania miały być zjawiska świata współczesnego.

Powieść eksperymentalna (E. Zola)