Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
im. Jana Grodka

w Sanoku

INSTYTUT ROLNICTWA

Kierunek: ROLNICTWO

Specjalizacja: AGROEKOLOGIA

Mateusz Prajsnar

3499

PRACA DYPLOMOWA

Waloryzacja flory polnej i łąkowej Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Promotor: dr. Barbara Banach

Sanok 2011

Wstęp

Roślinność występująca na terytorium Polski jest bardzo różnorodna i bogata. Składa się ona zarówno z gatunków rodzimych jak i sprowadzonych przez człowieka. Praktycznie w każdym rejonie geograficznym naszego kraju można spotkać charakterystyczną dla niego florę. Na temat bogactwa roślin występujących na ogólnie określonych obszarach kraju napisano już tomy, ale nigdy nie wspomniano nic o florze bardzo wąskiego terenu, sięgającego niespełna 38 ha ¹ powierzchni; mowa tu o Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku powszechnie znanego w skrócie jako Skansen. Znajduję się ono na wolnym powietrzu i słynie przede wszystkim z zabytkowych budowli architektonicznych, które co roku odwiedzają olbrzymie rzesze turystów z różnych krajów świata. Jednakże pomiędzy tymi atrakcjami na polanach i łąkach znalazły swoje schronienie różne gatunki roślin, których właśnie dotyczy ta praca. Celem niniejszej pracy dyplomowej jest szersze spojrzenie na przebogatą florę roślin zielnych występujących na terenie Skansenu, a także zachęcenie do jej poznawania podczas pieszych wycieczek. Warto zwrócić uwagę jak ważną pełni ona rolę w ozdobie poszczególnych obiektów zabytkowych jak i całego obszaru skansenu. Różnorodność gatunków występujących na całym terenie jest ogromna, począwszy od roślin jednoliściennych z rodziny wiechlinowatych do najliczniej występującej rodziny roślin dwuliściennych czyli astrowatych. Również nierzadkie jest występowanie zbiorowisk roślinnych czy to na polanach czy na skraju lasu, którym częściowo pokryty jest teren Skansenu.

Podobnie jak na całym obszarze województwa podkarpackiego tak i tu występują gatunki roślin sprowadzone przez człowieka, tzw. introdukowane, które bardzo dobrze przystosowały się do sprzyjających warunków środowiska, stając się tym samym gatunkiem powszechnie występującym na całym obszarze. Bardzo ważne jest aby rozgraniczyć gatunki naturalnie występujące i te, które zostały sprowadzone na dany teren. Wszystkie badania mające na celu wyjaśnienie tego aspektu również zostały dokładnie przeanalizowane i przekazane w stosownym rozdziale tak aby wyjaśnić wszelkie wątpliwości, również po to aby porównać stosunek gatunków naturalnie występujących do gatunków antropogenicznych. Równie istotnym czynnikiem jest nakreślenie stopnia antropogenizacji flory, czyli w jakim stopniu gatunki, które występują na obszarze Skansenu, zostały poddane działaniu człowieka. Ważne jest także pokazanie, które gatunki i w jakim stopniu są zagrożone, a które wykazują

duże zdolności inwazyjne. Podobnie przedstawione zostały grupy historyczno-geograficzne, w których poszczególne gatunki zostały przyporządkowane do pięciu grup od roślin rodzimych poprzez przywleczone, po gatunki które nie są na stale zadomowionym składnikiem flory. Oczywiście, aby przekazywane informacje odnośnie gatunków były jak najbardziej rzetelne i czytelne, podzielone zostały na konkretne rodziny i zostały ukazane w tabeli zbiorczej.

Dawniej nie przykładano zbytniej uwagi do zieleni na terenie muzeum, roślinność pełniła tylko funkcje, które miały na celu jedynie wyodrębnienie poszczególnych budynków od innych zabytków. Natomiast jej przeznaczenie powinno być zgoła inne, powinna stanowić integralną całość z ekspozycją muzeum. Najbardziej wiąże się to z zabytkami, które mają wiernie odtworzyć obraz wsi włącznie z charakterystycznymi elementami w tym i roślinnością pól i łąk, poszczególnymi ogródkami dookoła domostw itp. Jednak wszelkie prace związane z przystosowywaniem zabytków i ich najbliższego otoczenia dla zwiedzających zakłóciły naturalne siedliska poszczególnych gatunków. Spowodowało to, że przypadkowa roślinność, która wyrosła dookoła budynków, była jedynie zwykłym uzupełnieniem architektury i nie stanowiła dla turystów zbyt wielkiej atrakcji. Dobierano jedynie rośliny ozdobne tak aby upiększyły wygląd otoczenia zabytków. Oczywiście były muzea, w których dostosowywano etnografię i architekturę do istniejącego krajobrazu naturalnego. Dopiero z czasem zaczęto zwracać uwagę, że taki stan rzeczy jest niekorzystny dla gatunków zagrożonych i takich, które są bliskie wyginięcia. Zaczęto tworzyć specjalne miejsca dla takich gatunków dodatkowo opisując je tabliczką w podobnym stylu co zabytki. Dotyczyło to roślin związanych z działalnością człowieka takich jak zboża; dalej marginalnie patrzono na dziko rosnące byliny. Próbowano zwrócić uwagę na ten problem, głównie poprzez publikacje. Pionierem w tym temacie był biolog Stanisław Michalak, który w swoim referacie pt. „Kilka uwag na temat zagospodarowania przyrodniczego opolskiego parku etnograficznego” poruszył bardzo ważną kwestię gromadzenia informacji o roślinach, które występują na polanach, podwórzach, przy płotach, przydrożach, koło budynków. Zalecił dokumentacje takich siedlisk, aby uchronić zanikanie całych zespołów „chwastów” jak również ochronę gatunków ginących pod wpływem ciągłego rozwoju cywilizacyjnego. Jednak znikome zainteresowanie wśród dyrektorów muzeów spowodowało, że artykuł nie zdobył rozgłosu. Od tego czasu prowadzono tego typu działania na własną rękę. Były także nieśmiałe próby spisu gatunków, które jednak nie przyniosły oczekiwanego rezultatu ².

Zdjecie 1. Przykład typowego ingerowania w roślinność naturalną dookoła zabytku – dokładne wykoszenie traw i roślin. Fot. M. Stepowicz.

Niniejsza praca ma na celu zmianę takiego nastawienia poprzez zachętę do zgłębiania wiedzy na temat gatunków roślin występujących na terenie Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Ważne jest aby nie tylko zabytki architektoniczne, budowle, domy i zagrody były celem zwiedzania dla turystów, ale także otaczająca je dookoła naturalna dziko rosnąca roślinność, której bogactwo pozwala na zaobserwowanie pięknego krajobrazu naturalnego.

1. Charakterystyka obszaru

1.1 Położenie i plan miasta Sanok

Sanok jest położony w dolinie Sanu u stóp Gór Słonnych. Jego powierzchnia obejmuje 38 km² i liczy ponad 42000 mieszkańców ³. Miasto leży na granicy kilku zróżnicowanych regionów geograficznych takich jak: Pogórze Dynowskie, Góry Sanocko-Turczańskie i Pogórze Bukowskie. Regiony Pogórza Dynowskiego i Bukowskiego wchodzą w skład Karpat Zachodnich, natomiast Góry Sanocko-Turczańskie do których zaliczany jest również północno-zachodni fragment Gór Słonnych stanowią zalążek Karpat Wschodnich. Sanok jest ulokowany na wysoczyźnie znajdującej się około 30 m nad poziomem rzeki San, znaczna

część miasta położona jest na wzgórzu o wysokości 362 m n.p.m. Najwyższym punktem centrum Sanoka jest słynny kopiec Adama Mickiewicza usypany w 1898 roku ⁴.

Mapa 1. Plan miasta Sanoka. Opracowanie graficzne R. Woźny. Opracowanie kartograficzne E. Woźny.

1.2 Warunki klimatyczne

Klimat obszaru badań tj. Skansenu ściśle wiążę się z ogólnym typem klimatu, który występuje na obszarze całego miasta.

Głównymi czynnikami klimatotwórczymi są napływające i ścierające się ze sobą masy powietrza kontynentalnego z oceanicznym, które powodują zmienność warunków pogodowych. Świadczy to o klimacie przejściowym tego obszaru. Najbardziej przeważającą część stanowią masy powietrza polarno-oceanicznego napływające latem, natomiast masy polarno-kontynentalne powodują, że temperatura powietrza wzrasta latem, a zimą maleje, powodując jednocześnie zmniejszenie zachmurzenia. Z kolei powietrze arktyczne występuje sporadycznie, przynosząc przymrozki lub mrozy. Rzadko również obserwuje się masy powietrza zwrotnikowego-morskiego, które powodują upały w miesiącach letnich.

Równie ważnym czynnikiem różnicującym warunki klimatyczne jest rzeźba terenu. Według E. Romera (1948) obszar można zaliczyć do klimatu typowo górskiego i podgórskiego, ze względu na bliskie położenie Gór Karpat. Badania M. Hessa (1977) dowiodły, że Sanok znajduje się w zasięgu umiarkowanie ciepłego piętra klimatycznego.

Średnie roczne temperatury powietrza według badań stacji meteorologicznych w Sanoku, Lesku i Komańczy wyniosły od 7,3 do 7,5^oC. Najcieplejszym miesiącem wg danych jest lipiec z średnią temperaturą 17,4^oC, natomiast najchłodniejszym styczeń z średnią temperaturą na poziomie -3,9^oC ⁵.

1.3 Warunki geologiczno-morfologiczne

Powierzchnię terenu Sanoka przede wszystkim tworzą gliny zwietrzelinowe, piaski i żwiry rzeczne a także koluwia osuwiskowe. Miasto jak i jego południowe okolice leżą w obrębie jednej z trzech jednostek tektonicznych - jednostki śląskiej, natomiast obszary wysunięte na północ znajdują się w zasięgu jednostki podśląskiej i skolskiej. W jednostce śląskiej w wyniku różnych procesów, w tym nasuwania się jednostki podśląskiej, uformował się charakterystyczny fałd Strachociny, który został utworzony z warstw menilitowych. Utwory te zbudowały wzniesienia na Górze Parkowej. Występują tam warstwy rogowców, piasków kwarcytowych, margli rogowcowych a także łupków brunatnych. Jednostka podśląska jest silnie zaburzona i nachodzi na śląską, stąd ciężko dokładnie ją rozgraniczyć. Jednostka skolska zawiera natomiast kilka fałdów z łupkami eoceńskimi. Na przedłużeniu tych fałdów występuje kreda inoceramowa. Południową część miasta włącznie z obszarem położonym na południe i południowy wschód budują warstwy krośnieńskie dolne, czyli piaskowce gruboławicowe z częściowym udziałem łupków szarych. Natomiast między obszarem Trepczy i Sanoka występują cienko- i średnioławicowe piaskowce oraz łupki margliste. W przeważającej ilości tworzą one również obszar dookoła Muzeum Budownictwa Ludowego. W niedaleko położonych miejscowościach występują także łupki jasielskie, pstre margle, łupki godulskie i warstwy gezowe. W Trepczy można znaleźć duże pokłady kredy dolnej. Utwory dolnej kredy są reprezentowane przez warstwy gezowe, piaskowce lgockie i łupki oraz warstwy grodziskie na które składają się szare łupki, zlepieńce i piaskowce.

Te trzy jednostki tektoniczne spowodowały wytworzenie niezwykle różnorodnej budowy rzeźby terenu jednocześnie kształtując osobliwe środowisko glebowe. Świadczą o tym duże różnice wysokości i nachylenia stoków ⁶.

1.4 Warunki wodne

Główną rzeką przepływającą przez Sanok jest San, który miał największy wpływ na usytuowanie i uformowanie się miasta ze względu na fakt, że dawniej pełnił różnorakie funkcje gospodarcze, a przede wszystkim obronne. Miasto jest położone w meandrze rzeki w lewobrzeżnej części zakola na wysokości 290-360 m n.p.m.

San na analizowanym obszarze jest zasilany przez dwie rzeki: Sanoczek i Osławę, ponadto wzbogacają go bardzo liczne potoki wypływające ze stoków wzgórz. Tworzą one doliny o różnej głębokości, które w okresie wzmożonych opadów wylewają, zasilając tym samym San, który wtedy okresowo zalewa tereny położone najbliżej. Spowodowane jest to gwałtownym przyborem wody i powoduje duże zmienności stanów wody jak i przepływów.

Udział opadów w półroczu letnim wynosi około 60-65%. Najbardziej bogate w opady są miesiące: czerwiec, lipiec i sierpień. Ma to konsekwencje w wzmożonych wezbraniach i przepływach wód Sanu a także jego dopływów. Przede wszystkim ma to miejsce w miesiącach kończących okres zimowy tj. w marcu albo na początku kwietnia. Średni roczny stan wód według stacji badawczej Olchowce w roku 1995 wyniósł 173 cm, a przepływ 41 m³/s.

Ustrój Sanu Z. Ziemońska (1973) określa jako deszczowo-śnieżny podtypu wschodniego, gdyż wykazuje maksymalny spływ roztopowo-opadowy w kwietniu, powodując lokalne podtopienia i powodzie. Niebagatelny wpływ mają na to również zapory wodne w Myczkowcach i Solinie, które tworzą górny San. W okresach wzmożonych opadów nadmiar wody w zbiornikach tychże zapór zostaje uregulowany co przenosi się na większą ilość i wysokość przypływów wód rzeki. Nie ma jednak wielkiego zagrożenia powodziowego gdyż to zjawisko ogranicza dobrze zorganizowany przepływ wód Sanu pod Sanokiem.

W dawnych czasach San pełnił funkcje transportowe, był zaopatrzeniem dla różnych dziedzin gospodarki w tym dla młynów i tartaków, które były rozlokowane wzdłuż biegu rzeki. Teraz rzeka jest źródłem zaopatrzenia ludności i przemysłu w wodę a także pełni funkcję

kolektora ścieków. Natomiast w okresie letnim stanowi doskonałe miejsce do rekreacji i wypoczynku zarówno dla mieszkańców jak i dla turystów ⁷.

Największym problemem, z którym miasto boryka się od dłuższego czasu jest zanieczyszczenie wód. Wg badań stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Sanoku rzeka została sklasyfikowana do trzech klas czystości wód. Klasa II występuje w odcinku górnej części Sanu po miejscowość Rajskie. Do klasy III został zaliczony odcinek pomiędzy miejscowościami: Rajskiem a Leskiem, natomiast wody od Leska do końca granic dawnego województwa krośnieńskiego określono jako nie odpowiadające obowiązującym polskim normom. Główny problem stanowi zanieczyszczenie bakteriologiczne, gdyż według stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Sanoku ma ono ciągłe tendencje rosnące. Ze względu na ten rodzaj zanieczyszczenia wody Sanu są zaliczane na znacznym odcinku do pozaklasowych. Równie ważne są zanieczyszczenia metalami i pierwiastkami chemicznymi, przede wszystkim sporą ilością cynku, azotanów, fosforanów czy fenoli. Alarmujący jest również wskaźnik biochemicznego zapotrzebowania wody na tlen (BZT₅), który wyraźnie wskazuje na znaczne zanieczyszczenie wód rzeki ⁸.

1.5 Warunki glebowe

Warunki glebowe Sanoka charakteryzują się znaczną różnorodnością. Wpływają na to: budowa geologiczna, powierzchnia terenu, warunki wodne, a także sposób użytkowania ziemi. Dzięki specjalnym podłożom wytworzonym z osadów rzecznych i organicznych, a także z pokryw zwietrzelinowych i koluwialnych utworzyły się różnorodne gleby.

Największą powierzchnię miasta i jego okolic zajmują gleby zaliczane do IV, V i VI klasy bonitacyjnej. Stanowią one ponad 70% użytków rolnych i należą do nich: gleby bielicowe, brunatne, mady oraz gleby glejowe. Najmniejszą powierzchnię z wyżej wymienionych zajmują gleby bielicowe i pseudobielicowe wytworzone z glin ciężkich i średnich, występujące głównie na terenach o małym nachyleniu stoku.

Mady początkowego stadium rozwojowego znajdują się w większości pod użytkami zielonymi, gdyż nie mają zbyt wysokiej wartości użytkowej. Miejscami rosną też na nich zarośla oraz wikliny. Bardzo często gleby te są zalewane przez San w czasie wezbrań wód lub w czasie powodzi.

Dominujące w dolinie Sanu są mady rzeczne, średnio głębokie zaliczane do mad brunatnych. Gleby te nie mają wykształconego profilu, są często zalewane przez rzekę w okresach intensywnych opadów. Charakteryzuje je budowa warstwowana silnie związana z osadzaniem namułów. W zależności od bliskości rzeki wyróżniono: mady piaszczyste, następnie mady lekkie i średnie aż po najbardziej oddalone od nurtu rzeki mady ciężkie.

Największą powierzchnię doliny Sanu zajmują mady brunatne spotykane przede wszystkim w szerszych odcinkach rzeki nieco dalej od koryta, głównie na styku z glebami deluwialnymi. Mady te zajęte są w większości pod uprawy, niekiedy występują pod użytkami zielonymi. Miejscami są przeznaczone pod budownictwo przemysłowe i mieszkaniowe. Gleby te są średnio zasobne w przyswajalny fosfor natomiast bardziej w magnez i potas. Ich miąższość w poziomie próchnicznym dochodzi do 30 cm.

Na prawym brzegu Sanu, w miejscach wysięków wód gruntowych, występują gleby glejowe, które tworzą młaki. W profilu glebowym ma miejsce ciągłe utrzymywanie się wysokiego poziomu wód gruntowych, który sprzyja występowaniu gleb glejowych. Porośnięte są one użytkami zielonymi a także są używane pod działki pracownicze. W przeszłości był to także teren nieużytków.

W dorzeczu rzeki Sanoczka występują gleby pseudobielicowe, których przydatność gospodarcza jest duża; zaliczono je do II i III klasy bonitacyjnej.

Wierzchowiny doliny Sanu pokryte są glebami brunatnymi. Zaliczono do nich: gleby brunatne kwaśne, brunatne wyługowane i brunatne właściwe.

Gleby brunatne kwaśne są ściśle związane z pokrywami wietrzelinowymi. Zasobne są w magnez i potas, ubogie natomiast w fosfor. Miąższość ich poziomu próchnicznego wynosi od 15 do 25 cm. Występują na obniżeniach oraz w dolnych częściach łagodnych stoków, przede wszystkim o wystawie wschodniej i północnej.

Gleby brunatne wyługowane występują na stokach wzniesień i u ich podnóży. Zasobne są w magnez, przyswajalny potas, a ubogie w fosfor.

Gleby brunatne właściwe występują na wzniesieniach lub na stokach dobrze oświetlonych, podobnie jak gleby brunatne wyługowane są zasobne w potas i magnez, a ubogie w fosfor. Na stromych stokach pagórków gleby te nie są uprawiane, porastają je kępy drzew, krzewy i roślinność trawiasta. Natomiast w miejscach gdzie nie ma trwałej pokrywy roślinnej ulegają szybkiemu spłukiwaniu przez wody opadowe.

Bardzo duży udział szczególnie w lasach mają gleby szkieletowe, które występują w Górach Słonnych. W przeważającej większości występują lasy grądowe jodłowo-bukowe.

Górne części stoków zajmują buk i jodła; z tym że jodła w miejscach o większej wilgotności, natomiast buk preferuje miejsca suche. Domieszkę z jodłą i bukiem tworzą: dąb, sosna, lipa, brzoza, grab, klon i świerk.

W wyższej części lasu rosną buki, natomiast na południowych i południowo-zachodnich stokach Gór Słonnych skład lasu składa się z: jodły, dębu, grabu i sosny. Niższe piętro zajmują brzoza, grab, olcha ⁹.

2. Pojęcia związane z synantropizmem i waloryzacją roślin

2.1 Gatunek synantropijny

Gatunek, który wykorzystuje bliskie położenie siedlisk człowieka w celu zapewnienia sobie odpowiednich warunków i korzyści zarówno do wzrostu jak i do rozmnażania. Synantropizm może być stały bądź okresowy. Obecność gatunków synantropijnych może powodować korzyści dla człowieka – komensalizm, lecz ich zbytnia liczebność – zwłaszcza chwastów, jest bardzo niepożądana – pasożytnictwo na roślinach uprawnych. Wyróżniono gatunki miejscowego pochodzenia – autochtoniczne i gatunki obcego pochodzenia – alochtoniczne ¹⁰.

Gatunek autochtoniczny (apofit) – gatunek rodzimy dla danego siedliska, biocenozy bądź ekosystemu, który powstał na obszarze obecnego występowania. Stanowi o składzie florystycznym danego obszaru, jest wypierany przez gatunki alochtoniczne, często na wskutek działania człowieka ¹¹.

Gatunek alochtoniczny (antropofit) – napływowy element flory, pochodzi z innego ekosystemu lub obszaru geograficznego na wskutek zmiany zasięgu. Cechuje go duża ekspansywność, dzięki czemu zdobywając nowe tereny wypiera gatunki rodzime, posiada także zdolności inwazyjne. Antropofity mogą zostać sprowadzone (introdukowane) celowo przez człowieka, bądź sprowadzone nieświadomie (zawleczone) ¹².

Introdukcja – świadome wprowadzanie taksonu przez człowieka na określony teren, który leży poza geograficznym areałem jego naturalnego występowania ¹³.

Zawleczenie – mimowolne, nieświadome przeniesienie przez człowieka gatunku z jednego obszaru geograficznego na drugi. Wiele gatunków polskiej flory trafiło do Polski przez zawleczenie, na przykład. liczne gatunki chwastów ¹⁴.

Roślinność synantropijna – gatunki dzikich lub zdziczałych roślin towarzyszących człowiekowi. Synantropijną roślinność roślinność dzieli się na ruderalną i segetalną (chwasty) ¹⁵.

2.2 Waloryzacja flory

Waloryzacja flory - spis gatunków występujących na danym terenie. W przypadku niniejszej pracy sporządzono spis zawierający:

• przynależność do grup synantropodynamicznych,

• klasyfikację geograficzno-historyczną

2.3 Systemy klasyfikacji roślin synantropijnych

Klasyfikacja roślin synantropijnych – sposób podziału roślin synantropijnych ze względu na ich pochodzenie, rodzaje siedlisk, stopień zadomowienia, sposób i historię rozprzestrzeniania się, oraz intencjonalność wprowadzenia. Najczęściej badania wykonuje się na podstawie następujących klasyfikacji:

• Klasyfikacja geograficzno-historyczna – najpowszechniej stosowana w Polsce i najbardziej popularna na świecie, zaproponowana przez A. Thellunga (1915). Klasyfikacja ta daje możliwość zanalizowania flory pod względem stopnia synantropizacji i zachodzących w nim przemian. Według niej przeprowadzono badania synantropizacji obszaru w niniejszej pracy.

• Klasyfikacja względem sposobu napływu – najczęściej stosowana jest klasyfikacja Domina (1947). Główny nacisk kładzie na intencjonalność wprowadzenia danego gatunku na określony teren. W Polsce bardzo rzadko stosowana. Gatunki w niej zawarte dzieli się na introdukowane (hemerofity) i zawleczone (ksenofity).

• Klasyfikacja względem przekształcenia siedlisk przez człowieka – zaproponowana przez Linkoli (1916), nawiązuje do hemerobii czyli zjawiska stopniowego typu reakcji szaty roślinnej na oddziaływanie człowieka, ukazuje skutki oddziaływania człowieka na ekosystemy. Dzieli gatunki w zależności od stopnia hemerofilności (ahemerofilne – ahemerofobne, czyli takie które zajmują siedliska nieprzekształcone przez człowieka po panhemerofilne – panhemerofobne, czyli gatunki całkowicie zależne od siedlisk kształtowanych przez człowieka) i na gatunki które korzystają z siedlisk utworzonych przez człowieka (hemerofile) przez gatunki obojętne (hemeradiafory) po ustępujące (hemerofoby) z przekształconego siedliska.

3. Metody badań

3.1 Charakterystyka i opis terenu badań

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku powstało w 1958 roku, jednak jego otwarcie nastąpiło dopiero 10 lat później, bo w 1968 roku ¹⁶. Jest jednym z największych muzeów na wolnym powietrzu w Europie a największym w Polsce.

Skansen jest położony na prawym brzegu rzeki Sanu na Białej Górze, nadbrzeże w sąsiedztwie jest starannie zagospodarowane. Jego powierzchnia wynosi 38 ha na którą składa się zarówno część nizinna mająca charakter łęgowy oraz część górzysta, która jest w przeważającej części zalesiona.

Najbliższe położenie muzeum zostało dokładniej przedstawione na poniższej mapce.

Mapa 2. Najbliższe otoczenie Skansenu. Opracowanie graficzne i kartograficzne Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

3.2 Metody badań florystycznych terenu nizinnego Muzeum Budownictwa Ludowego

Badania flory przeprowadzono na terenie nizinnym włącznie z wszystkimi obszarami bezleśnymi wliczając także obrzeża lasów i zarośla, pominięto tylko tereny leśne. W dniach od 07.06.2010 do 11.06.2010 włącznie zebrano reprezentatywną ilość gatunków roślin naczyniowych przeznaczonych do sporządzenia spisu gatunkowego a także do utworzenia zielnika. Przeznaczono także dwa dodatkowe dni w lipcu i sierpniu celem zbioru dodatkowych egzemplarzy roślin spełniających odpowiednie kryteria jakościowe lub zastąpienia już zebranych gatunków, w których wystąpiły poważne uszkodzenia lub braki uniemożliwiające ich sklasyfikowanie w spisie gatunkowym bądź zielniku. W celu wykonania waloryzacji składu gatunkowego flory naczyniowej zebrano 85 reprezentatywnych gatunków roślin z całego terenu objętego badaniami. Starano się zbierać gatunki kompletne tj. takie które zawierały niezniszczony korzeń, posiadały rozwinięte kwiaty i liście.

Następnie rozpoczęto etap opisywania poszczególnych gatunków. Jako, że ich cechy charakterystyczne były najbardziej widoczne zaraz po zbiorze, zrobiono to w najbliższych po nim dniach. Użyto w tym celu odpowiedniej literatury, w której spisie zawarto następujące pozycje:

• Atlas chwastów – Tymrakiewicz W.

• Przewodnik do ćwiczeń z łąkarstwa – Hern H., Jargiełło J., Mosek B.

• Kwiaty polne i leśne – Mϋnker B.

• Atlas roślin łąkowych i pastwiskowych – Rutkowska B.

• Pospolite rośliny środkowej Europy – Činčura F., Feráková V., Májovský J., Šomšák L., Záborský J.

• Rośliny lasu liściastego – Traczyk T.

• Rośliny borów – Laskowska W.

• Zioła i owoce leśne – Grau J., Jung R., Münker B.

Korzystano także z klucza do oznaczania gatunków:

• Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej – Rutkowski L.

Oznaczanie gatunków przysparzało problemów ze względu na duże podobieństwo niektórych gatunków roślin jednoliściennych w budowie morfologicznej. Jednak bardzo pomocna okazała się powyższa literatura.

Gdy zakończono oznaczać wszystkie gatunki, poddano je procesowi suszenia w odpowiednim pomieszczeniu i w odpowiednich warunkach, który trwał ponad 3 tygodnie. Każdego dnia wymieniano podkład, który miał na celu wchłonięcie wilgoci z łodyg, liści i korzeni. Niektóre gatunki podczas procesu zgniły, co było związane z nadmierną ilością zawartej w nich wody. Pośrednią przyczyną takich okoliczności były lokalne podtopienia spowodowane majową powodzią, dlatego poświęcono dodatkowe dni na dobranie okazów zastępczych. Gatunki, które zostały dokładnie wysuszone dopisano do spisu gatunków, następnie uzupełniono informację o rodzinie – również po łacinie - do której dany gatunek należy.

Po zakończeniu etapu suszenia, każdy z gatunków został opatrzony stosowną notatką zawierającą: nazwę gatunku, rodzinę zarówno po polsku jak i po łacinie, miejsce zbioru, stanowisko i datę zbioru. W ten sposób utworzono zielnik będący załącznikiem do badań.

Spis gatunków wzbogacono o informację na temat przynależności do grup synantropodynamicznych i historyczno-geograficznych.

W przypadku grup synantropodynamicznych miało to na celu określenie stopnia ekspansywności danego gatunku, jak i jego cech poprzez wyodrębnienie:

• grup gatunków wymarłych (Ex),

• gatunków bezpośrednio zagrożonych (E1, E2),

• gatunków potencjalnie zagrożonych (PE-1, PE-2),

• gatunków o zrównoważonej dynamice (N-1, N-2, N-3),

• gatunków słabo ekspansywnych (LI-1, LI-2),

• gatunków silnie inwazyjnych (SI-1, SI-2),

• gatunków totalnie inwazyjnych (TI)

Z kolei w grupach historyczno-geograficznych, które ukazują synantropizację gatunków wyszczególniono:

• spontaneofity (Sp) – gatunki roślin, które powstały lub pojawiły się na danym obszarze w wyniku procesów naturalnych, tj. bez ingerencji człowieka.

  • apofity (Ap) – rodzime gatunki roślin synantropijnych występujące na siedliskach stworzonych przez człowieka; razem z gatunkami rodzimego pochodzenia, nie mającymi zdolności do zajmowania tego typu siedlisk, tworzą grupę spontaneofitów.

• antropofity (A) – gatunki roślin obce naturalnej florze określonego terenu, które pojawiły się lub powstały na danym obszarze w wyniku nieświadomej ingerencji człowieka; stanowią zasadniczą grupę roślin synantropijnych; są przeciwstawiane gatunkom rodzimym, czyli spontaneofitom.

  • metafity (M) – antropofity, które są trwale zadomowione

    • archeofity (Arch) – taksony zawleczone, powstałe lub przetrwałe na badanym obszarze pod wpływem działalności człowieka przed rokiem 1500.

    • kenofity (Ken) – taksony zawleczone lub powstałe na badanym obszarze pod wpływem działalności człowieka w okresie po 1500 roku.

  • diafity (D) – antropofity, które nie są trwale zadomowione.

Dane te zostały zaczerpnięte ze specjalnych map, indywidualnych dla każdego z gatunków. Ujęto także wskaźniki synantropizacji flory zarówno całkowitej jak i trwałej, które oblicza się z następujących wzorów:

Wskaźnik synantropizacji całkowitej oblicza się ze wzoru:

$$\mathrm{W}_{\mathrm{S - c}}\mathrm{\ }\mathrm{= \ }\frac{\mathrm{Ap\ + \ A}}{\mathrm{Sp\ + \ A\ }}\mathrm{\times \ 100\%}$$

Objaśnienie skrótów:

Ap – procentowy udział apofitów

A – procentowy udział antropofitów (metafity i diafity)

Sp – spontaneofity

Natomiast do obliczenia wskaźnika synantropizacji trwałej wykorzystuje się wzór:

$$\mathrm{W}_{\mathrm{S - t}}\mathrm{= \ }\frac{\mathrm{Ap\ + \ M}}{\mathrm{Sp\ + \ M}}\mathrm{\ \times \ 100\%}$$

Objaśnienie skrótów:

Ap – procentowy udział apofitów

M – procentowy udział metafitów (archeofity i kenofity)

Sp – spontaneofity

Zarówno dane jak i powyższe wzory wypisano z następujących pozycji:

• Flora roślin naczyniowych wschodniej części pojezierza gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX część I – Chmiel J.

• Flora roślin naczyniowych wschodniej części pojezierza gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX część II – Chmiel J.

4. Wyniki badań

4.1 Podział zebranych gatunków na poszczególne rodziny

W poniższej tabeli zaprezentowano wykaz gatunków roślin podzielonych na rodziny.

Tabela 1. Podział zebranych gatunków roślin na rodziny.

Najliczniej reprezentowane rodziny zabranych roślin na terenie skansenu
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22

Zdecydowana większość zebranych gatunków roślin na terenie Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku należy do rodziny astrowatych, bo aż 25 gatunków. Stanowi to przede wszystkim fakt, że ta rodzina należy do najliczniejszych wśród roślin naczyniowych. Drugą najbardziej liczną grupą z pośród zebranych gatunków jest rodzina wiechlinowatych, w której opisano 10 gatunków, która także jest szeroko rozpowszechniona zarówno w Polsce jak i na świecie. Niewiele mniej, bo 8 gatunków zebrano z rodziny bobowatych, w której dominowały gatunki wyki – bardzo często spotykanej na obszarze skansenu.

Pozostałe rodziny, które miały odpowiednio mniej gatunków:

• 6 – goździkowate,

• 5 – jasnotowate, babkowate,

• 4 – rdestowate,

• 3 – kapustowate, różowate,

• 2 – selerowate, sitowate, trędownikowate

Rodziny, z których zebrano tylko po jednym gatunku to: komosowate, skrzypowate, bodziszkowate, wiesiołkowate, zarazowate, szczawikowate, makowate, pierwiosnkowate, jaskrowate i fiołkowate. W sumie zebrano gatunki z 22 rodzin roślin naczyniowych.

Najbardziej charakterystyczne gatunki jakie zebrano na obszarze badań to:

• 4 gatunki

– wyki z rodziny bobowatych

• 3 gatunki

– koniczyny z rodziny bobowatych

– mlecza z rodziny astrowatych

– przetacznika z rodziny babkowatych

• 2 gatunki

– brodawnika, chabra, jastrzębca, szaroty i żółtlicy z rodziny astrowatych

– stokłosy i wiechliny z rodziny wiechlinowatych

– jasnoty z rodziny jasnotowatych

– rdestu z rodziny rdestowatych

– sita z rodziny sitowatych

– babki z rodziny babkowatych

Zawartość procentowa poszczególnych rodzin prezentuje się następująco na poniższym wykresie:

Wykres 1. Procentowy udział rodzin zebranych gatunków na terenie skansenu.

4.2 Przynależność gatunków do grup synantropodynamicznych

Poniższa tabela przedstawia liczbę gatunków zaliczanych do poszczególnych grup synan-tropodynamicznych.

Tabela 2. Przynależność gatunków do poszczególnych grup synantropodynamicznych

Przynależność gatunków do poszczególnych grup synantropodynamicznych
Grupa
SI-2
TI
N-2
LI-2
N-3
LI-1
PE-2
SI-1
E1
E2
N-1
PE-1

Objaśnienia skrótów:

Ex – gatunek wymarły,

E1, E2 – gatunek bezpośrednio zagrożony,

PE-1, PE-2 – gatunek potencjalnie zagrożony,

N-1, N-2, N-3 – gatunek o zrównoważonej dynamice,

LI-1, LI-2 – gatunek słabo ekspansywny,

SI-1, SI-2 – gatunek silnie inwazyjny,

TI – gatunek totalnie inwazyjny

Zdecydowanie najwięcej gatunków, bo aż 22 należy do grupy silnie inwazyjnej SI-2, natomiast w grupie silnie inwazyjnej SI-1 są zaledwie 2 gatunki co daje w sumie 24 gatunki wykazujące silne zdolności inwazyjne. Takie rośliny po zawleczeniu bądź introdukcji łatwo dostosowują się do nowego środowiska, wykazując zdolności ekspansywne zajmują siedliska rdzennej flory spontaneofitycznej i apofitycznej. Z zebranych roślin najwięcej gatunków silnie inwazyjnych należy do rodziny astrowatych (5), bobowatych (4) i wiechlinowatych (3).

Drugą najbardziej rozpowszechnioną grupą są gatunki o zrównoważonej dynamice. N-3 stanowi 7 gatunków, N-2 – 10 i N-1 – 1. W sumie 18 gatunków, które nie wykazują zdolności inwazyjnych i zarazem potrafią przetrwać w swoim środowisku. Dominują tu tradycyjnie astrowate z liczbą 7 roślin, natomiast trędownikowate, goździkowate i bobowate mają po 2 gatunki w tej grupie.

Szeroko rozpowszechnioną grupą synantropodynamiczną na badanym obszarze są także gatunki całkowicie inwazyjne, które w bardzo znacznym stopniu zajęły siedliska rdzennej flory. W tej grupie występuje najwięcej chwastów, gdyż łatwo potrafią dostosować się do najbardziej niekorzystnych warunków środowiska. Zaliczono do nich 15 roślin, z czego 4 gatunki należą do rodziny astrowatych, 3 do rodziny wiechlinowatych i 2 gatunki z rodziny babkowatych.

Gatunki słabo ekspansywne mają 13 swoich przedstawicieli (LI-2 – 9, LI-1 – 4). Wykazują zdolności ekspansywne, ale nie w takim stopniu co gatunki silnie inwazyjne. Najliczniejsze w tej grupie są astrowate – 4 rośliny i goździkowate – 2 rośliny.

Na obszarze badań znalazły się również gatunki potencjalnie zagrożone. Są to jednak zaledwie 4 gatunki, które występowały w czasie prac terenowych w ilościach bardzo ograniczonych co świadczy o ich statusie.

Gatunki bezpośrednio zagrożone tworzyła rodzina wiechlinowatych z dwoma gatunkami, które należy chronić ze względu na ich małą populację.

Nie stwierdzono gatunków, które są ujęte w spisie jako gatunki wymarłe.

Na poniższym wykresie zaprezentowano procentowy udział grup synantropodynamicznych z uwzględnieniem szczegółowym poszczególnych podgrup.

Wykres 2. Szczegółowy wykaz grup i podgrup synantropodynamicznych.

4.3 Przynależność gatunków do grup historyczno – geograficznych

Gatunki podzielono na dwie główne grupy: spontaneofitów i antropofitów. Wyszczególniono także podgrupę spontaneofitów – apofity i podgrupy antropofitów – metafity, w których wyodrębniono archeofity i kenofity a także diafity. Poniższa tabela przedstawia liczbę gatunków w poszczególnych grupach.

Tabela 3. Liczba gatunków w danym grupach historyczno – geograficznych.

Przynależność gatunków do grupy historyczno - geograficznej
Grupa
Ap
Arch
Sp
Ken
D

Objaśnienia skrótów:

Sp – spontaneofity

Ap – apofity (tworzą grupę spontaneofitów)

Arch – archeofity (podgrupa metafitów, która należy do antropofitów)

Ken – kenofity (druga podgrupa stanowiąca metafity)

D – diafity (podgrupa antropofitów)

Z zebranych gatunków roślin naczyniowych na terenie skansenu, największą grupę stanowią apofity – reprezentuje ich 35 gatunków. Apofity to rdzenne gatunki, które dostosowały się do warunków utworzonych przez człowieka i żyją na wytworzonych przez niego siedliskach. Oznacza to, że flora terenu badań jest w przeważającej większości pochodzenia rodzimego, dostosowana jednak do antropogenizacji siedlisk przez działalność człowieka. Najliczniejsze w tej grupie są astrowate (8 gatunków), wiechlinowate (5) i babkowate (4).

Gatunków rdzennych, które nie posiadają możliwości zajmowania siedlisk przekształconych ręką człowieka jest 11. W sumie gatunków autochtonicznych zebrano 46 sztuk. Najliczniejsze w grupie spontaneofitów są: astrowate, których liczba równa jest 4.

W grupie roślin alochtonicznych najliczniejsze są archeofity, które powstały bądź zostały zawleczone na teren przed 1500 rokiem. Są to gatunki stale zadomowione (metafity). Na obszarze badań opisano ich 23 co oznacza, że flora skansenu jest bogata w tą grupę roślin. Gatunki stale zadomowione stanowią zagrożenie dla rodzimej flory, gdyż duża część z nich wykazuje zdolności ekspansywne. Najliczniejszą rodzinę stanowią astrowate (5 gatunków) i wiechlinowate (4 gatunki).

Zaledwie 7 gatunków jakie oznaczono należy do podgrupy kenofitów, która również stanowi metafity, z tą różnicą, że od archeofitów różnią się czasem wprowadzenia lub zawleczenia na nowy teren. Te gatunki wprowadzono po roku 1500. Podobnie jak archeofity wykazują duże zdolności ekspansywne. Parę gatunków jest nawet totalnie inwazyjnych z rodziny astrowatych, która podobnie jak w innych grupach i tu stanowi większość.

Nie stwierdzono w grupie zebranych roślin żadnych diafitów, które nie są gatunkami stale zadomowionymi, stąd trudniej im wytrzymać konkurencje ze strony metafitów.

Poniższy wykres pokazuje procentowy udział poszczególnych grup historyczno – geograficznych.

Wykres 3. Procentowy udział grup historyczno – geograficznych we florze skansenu.

Na wykresie widać, że blisko połowa zebranych rodzimych gatunków przystosowała się do środowisk wytworzonych przez człowieka, czego skansen jest przykładem. Natomiast całość roślin autochtonicznych wynosi 61%. Niespełna jedną trzecią stanowią gatunki obce przybyłe na teren przed XVI wiekiem, zaś całkowita liczba antropofitów równa jest 39%.

4.4 Wskaźnik synantropizacji flory

Wskaźniki synantropizacji całkowitej i trwałej obliczono za pomocą wzorów z rozdziału 3.2. Natomiast dane procentowej zawartości grup historyczno – geograficznych zaczerpnięto z powyższego wykresu z rozdziału 4.3.

Wskaźnik synantropizacji całkowitej:

Zgodnie z wykresem procentowy udział apofitów (Ap) wynosi 46%, spontaneofitów (Sp) 15%. Jako, że spontaneofity i apofity to gatunki autochtoniczne tak więc całość Sp wynosi 61%. Natomiast liczba antropifitów wyniosła 39% (dodano zawartość procentową archeofitów – 30%, kenofitów – 9% i diafitów – 0%).

$$\mathrm{W}_{\mathrm{S - c}}\mathrm{\ }\mathrm{= \ }\frac{\mathrm{Ap\ + \ A}}{\mathrm{Sp\ + \ A\ }}\mathrm{\times \ 100\%}$$

$$\mathrm{\ }\mathrm{W}_{\mathrm{S - c}}\mathrm{\ }\mathrm{= \ }\frac{\mathrm{46\%\ + \ 39\%}}{\mathrm{61\%\ + \ 39\%\ }}\mathrm{\times \ 100\%\ = \ }\frac{\mathrm{85\%}}{\mathrm{100\%\ }}\mathrm{\times \ 100\%\ = \ 85\%}$$

Wskaźnik synantropizacji całkowitej wyniósł 85%, oznacza to, że taki odsetek gatunków zebranych na terenie skansenu żyje na siedliskach utworzonych przez człowieka, czerpiąc z tego korzyści. Jest to zdecydowana większość, gdyż teren badań w znacznym stopniu uległ przeobrażeniu. Jedynie obrzeża obszaru leśnego są bogate w gatunki, które nie mają zdolności zajmowania tego typu terenów.

Wskaźnik synantropizacji trwałej:

Różni się od całkowitego tym, że nie uwzględnia gatunków, które nie są stale zadomowione, czyli diafitów. W związku z tym, że na terenie badań nie zebrano żadnej rośliny, która należy do tej grupy, wskaźnik będzie identyczny jak wskaźnik synantropizacji całkowitej.

5. Wnioski

Badania na zebranych gatunkach ukazały jaka rodzina występuje najliczniej na obszarze badań. Jest to rodzina astrowatych, która dominuje w składzie florystycznym i w każdej grupie czy to historyczno – geograficznej czy w synantropodynamicznej. Astrowate wykazują szerokie zdolności przystosowawcze, dlatego potrafią dostosować się do każdych warunków środowiska. Ekspansywność tej rodziny jest bardzo różnorodna, jednakże większość cechuje inwazyjność, co pozwala na zajmowanie nowych siedlisk, zarówno naturalnych jak i przekształconych przez człowieka. Wiele z gatunków tej rodziny to rodzime, pierwotnie występujące rośliny, jednakże spora część z nich jest sprowadzona na ten obszar geograficzny, co spowodowało ich dostosowanie do okolicznych warunków.

Bardzo ważne jest inteligentne i rozważne wprowadzanie gatunków obcych, gdyż prowadzi to do nieuchronnego zanikania roślin rodzimych, które nie występują na siedliskach antropogenicznych a także wypieranie ich przez gatunki apofityczne, które wykorzystują siedliska przekształcone. Wskazuje na to wysoki współczynnik synantropizacji flory, który dla obszaru badań wyniósł 85%. Świadczy to o tym, jak daleko posunięty jest ten proces i jak daleko człowiek zaczął ingerować w środowisko, przekształcając coraz to nowe obszary pod tereny do uprawy i hodowlę, jak również i pod zabudowę miejską. Oczywiście rośliny wykorzystują wiatr, owady do przenoszenia pyłków kwiatowych na dalsze odległości, ale gdyby nie celowa introdukcja a także nieświadome zawleczenie, zasięg i siła z jaką ten proces się posuwa byłyby znacznie mniejsze.

Odsetek roślin rodzimych wyniósł 61% co wydaje się być wysokim wskaźnikiem, jednak tylko 15% to gatunki występujące naturalnie i to w dużej bliskości lasu, który pokrywa część obszaru badań. Taki stan rzeczy nie jest korzystny dla spontaneofitów, gdyż ich liczba stopniowa będzie się zmniejszać w związku z większą ingerencją architektoniczną na terenie muzeum. Tak więc gatunki rodzime mają w miarę ugruntowaną pozycję, jednak aby przetrwać muszą dostosować się do zmieniających się warunków. Apofity nie będą mieć z tym problemu, należy się obawiać o gatunki spontaneofityczne, gdyż ich liczba może w kolejnych dziesięcioleciach potwierdzić tendencję spadkową.

Na proces synantropizacji można spojrzeć pod różnymi kątami, dla jednych to doskonała możliwość zaobserwowania nowych gatunków, dla drugich zagrożenie roślin nieprzystosowanych do warunków, jakie stwarza człowiek, co w konsekwencji powoduje zubożenie flory. Dlatego bardzo dobrze, że w ogrodach botanicznych można zaobserwować gatunki, których na próżno szukać w naturalnym środowisku. Szkoda tylko, że nie każdy pielęgnowany tam gatunek można zobaczyć w terenie. Mimo to warto zapoznać się, przy okazji zwiedzania muzeum, z gatunkami roślin porastającymi cały jego obszar, gdyż pomimo tego, iż jest stosunkowo niewielki flora jest bardzo bogata i warta obejrzenia.

6. Bibliografia

1. Bańkosz R. 2007. Kierunek Sanok, przewodnik. Podkarpacki Instytut Książki i Marketingu, Rzeszów: 9-12.

2. Chmiel J. 1993. Flora roślin naczyniowych wschodniej części pojezierza gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX część I. Sorus, Poznań: s. 56-62.

3. Chmiel J. 1993. Flora roślin naczyniowych wschodniej części pojezierza gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX część II. Sorus, Poznań.

4. Činčura F., Feráková V., Májovský J., Šomšák L., Záborský J. 1990. Pospolite rośliny środkowej Europy. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.

5. Czajkowski J. 1984. Muzea na wolnym powietrzu w Europie. Krajowa Agencja Wydawnicza, Rzeszów-Sanok: s. 220.

6. Czajkowski J. 2000. Park etnograficzny w Sanoku, przewodnik. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Sanok: s. 4-14.

7. Grau J., Jung R., Mϋnker B. 1996. Zioła i owoce leśne. Świat Książki, Warszawa.

8. Hern H., Jargiełło J., Mosek B. 1969. Przewodnik do ćwiczeń z łąkarstwa. Wyższa Szkoła Rolnicza w Lublinie, Lublin.

9. http://aneksy.pwn.pl

10. http://ooh.pl/skansen/index.html

11. http://www.stepow.pl

12. Lach J. 1995. Środowisko geograficzne, [w:] Sanok – dzieje miasta, pod red. F. Kiryka. Secesja, Kraków: s. 13-33.

13. Laskowska W. 1983. Rośliny borów. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.

14. Marciniak M. 1986. Zieleń w Parku Etnograficznym Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Acta Scansenologica, Sanok: 4: 203-206.

15. Mędrzycki Ł., Bliska J., Kryciński S., Lodzińska E., Wieczorek W i in. 2008. Polska niezwykła – województwo podkarpackie, przewodnik. Wydawnictwo Demart, Warszawa: s. 81.

16. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. 2006. Park Etnograficzny. Nova Sandec, Nowy Sącz.

17. Münker B. 1998. Kwiaty polne i leśne. Świat Książki, Warszawa.

18. Otałęga Z. 1998. Encyklopedia biologiczna. OPRES, Kraków: 1: 84-85, 144, 216.

19. Otałęga Z. 1998. Encyklopedia biologiczna. OPRES, Kraków: 4: 356.

20. Otałęga Z. 2000. Encyklopedia biologiczna. OPRES, Kraków: 10: 212.

21. Otałęga Z. 2000. Encyklopedia biologiczna. OPRES, Kraków: 12: 121.

22. Pawłowski B. 1972. Karpaty wschodnie, [w:] Szata roślinna Polski, pod red. W. Szafera, K. Zarzyckiego. PWN, Warszawa: s. 235-240.

23. Rutkowska B. 1984. Atlas roślin łąkowych i pastwiskowych. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.

24. Rutkowski L. 2004. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. PWN, Warszawa.

25. Traczyk T. 1959. Rośliny lasu liściastego. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa.

26. Tymrakiewicz W. 1974. Atlas chwastów. PWRiL, Wrocław.

27. Urząd Miasta Sanoka. 2005. Sanok – Park Dziedzictwa Kulturowego, mapy miasta, trasy szlaków turystycznych. Urząd Miasta Sanoka, Sanok.

7. Załączniki

Załącznik 1.

Szczegółowy wykaz w kolejności alfabetycznej wszystkich zebranych gatunków roślin na terenie Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

Lp.	Nazwa systematyczna	Gatunek	Rodzina (familia)	Rodzina
1	Achillea millefolium L.	krwawnik pospolity	Asteraceae Dum.	astrowate
2	Alchemilla vulgaris L.	przywrotnik pospolity	Rosaceae Juss.	różowate
3	Anagallis arvensis L.	kurzyślad polny	Primulaceae Vent.	pierwiosnkowate
4	Anthemis arvensis L.	rumian polny	Asteraceae Dum.	astrowate
5	Apera spica-venti (L.) P. Beauv.	miotła zbożowa	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
6	Aphanes arvensis L.	skrytek polny	Rosaceae Juss.	różowate
7	Arabidopsis thaliana (L.) Heynh.	rzodkiewnik pospolity	Brassicaceae Burnett	kapustowate
8	Bellis perennis L.	stokrotka pospolita	Asteraceae Dum.	astrowate
9	Bidens tripartita L.	uczep trójdzielny	Asteraceae Dum.	astrowate
10	Bromus inermis Leyss.	stokłosa bezostna	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
11	Bromus secalinus L.	stokłosa żytnia	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
12	Capsella bursa-pastoris (L.) Medik.	tasznik pospolity	Brassicaceae Burnett	kapustowate
13	Centaurea cyanus L.	chaber bławatek	Asteraceae Dum.	astrowate
14	Centaurea jacea L.	chaber łąkowy	Asteraceae Dum.	astrowate
15	Chaenorhinum minus (L.) Lange	lniczka mała	Scrophulariaceae Juss.	trędownikowate
16	Chenopodium album L.	komosa biała	Chenopodiaceae Vent.	komosowate
17	Conium maculatum L.	szczwół plamisty	Apiaceae Lindl.	selerowate
18	Conyza canadensis (L.) Cronquist	konyza kanadyjska	Asteraceae Dum.	astrowate
19	Daucus carota L.	marchew zwyczajna	Apiaceae Lindl.	selerowate
20	Echinochloa crus-galli (L.) P.B.	chwastnica jednostronna	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
21	Epilobium montanum L.	wierzbownica górska	Onagraceae Juss.	wiesiołkowate
22	Equisetum arvense L.	skrzyp polny	Equisetaceae Michx. ex DC.	skrzypowate
23	Erigeron annuus (L.) Pers.	przymiotno białe	Asteraceae Dum.	astrowate
24	Euphrasia rostkoviana Hayne	świetlik łąkowy	Orobanchaceae Vent.	zarazowate
25	Fallopia convolvulus (L.) Á. Löve	rdestówka powojowata	Polygonaceae Juss.	rdestowate
26	Galeopsis tetrahit L.	poziewnik szorstki	Lamiaceae Lindl.	jasnotowate
27	Galinsoga ciliata (Raf.) S. F. Blake	żółtlica owłosiona	Asteraceae Dum.	astrowate
28	Galinsoga parviflora Cav.	żółtlica drobnokwiatowa	Asteraceae Dum.	astrowate
29	Geranium pusillum L.	bodziszek drobny	Geraniaceae Juss.	bodziszkowate
30	Gnaphalium silvaticum L.	szarota leśna	Asteraceae Dum.	astrowate
31	Gnaphalium uliginosum L.	szarota błotna	Asteraceae Dum.	astrowate
32	Gypsophila muralis L.	łyszczec polny	Caryophyllaceae Juss.	goździkowate
33	Hieracium bauhinii Schult.	jastrzębiec Bauhina	Asteraceae Dum.	astrowate
34	Hieracium sabaudum L.	jastrzębiec sabaudzki	Asteraceae Dum.	astrowate
35	Holcus lanatus L.	kłosówka wełnista	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
36	Juncus bufonius L.	sit dwudzielny	Juncaceae Juss.	sitowate
37	Juncus tenuis Willd.	sit chudy	Juncaceae Juss.	sitowate
38	Lamium album L.	jasnota biała	Lamiaceae Lindl.	jasnotowate
39	Lamium purpureum L.	jasnota purpurowa	Lamiaceae Lindl.	jasnotowate
40	Lapsana communis L.	łoczyga pospolita	Asteraceae Dum.	astrowate
41	Leontodon autumnalis L.	brodawnik jesienny	Asteraceae Dum.	astrowate
42	Leontodon hispidus L.	brodawnik zwyczajny	Asteraceae Dum.	astrowate
43	Leucanthemum vulgare Lam.	jastrun właściwy	Asteraceae Dum.	astrowate
44	Lolium perenne L.	życica trwała	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
45	Lychnis flos-cuculi L.	firletka poszarpana	Caryophyllaceae Juss.	goździkowate
46	Matricaria discoidea DC.	rumianek bezpromieniowy	Asteraceae Dum.	astrowate
47	Medicago lupulina L.	lucerna nerkowata	Fabaceae Lindl.	bobowate
48	Melandrium album Garcke	bniec biały	Caryophyllaceae Juss.	goździkowate
49	Mentha arvensis L.	mięta polna	Lamiaceae Lindl.	jasnotowate
50	Odontites serotina (Lam.) Rchb.	zagorzałek późny	Scrophulariaceae Juss.	trędownikowate
51	Oxalis stricta L.	szczawik żółty	Oxalidaceae R. Br. in Tuckey	szczawikowate
52	Papaver rhoeas L.	mak polny	Papaveraceae Juss.	makowate
53	Phleum pratense L.	tymotka łąkowa	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
54	Plantago maior L.	babka zwyczajna	Plantaginaceae Juss.	babkowate
55	Plantago media L.	babka średnia	Plantaginaceae Juss.	babkowate
56	Poa annua L.	wiechlina roczna	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
57	Poa palustris L.	wiechlina błotna	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
58	Polygonum aviculare L.	rdest ptasi	Polygonaceae Juss.	rdestowate
59	Polygonum persicaria L.	rdest plamisty	Polygonaceae Juss.	rdestowate
60	Potentilla anserina L.	pięciornik gęsi	Rosaceae Juss.	różowate
61	Ranunculus acris L.	jaskier ostry	Ranunculaceae Juss.	jaskrowate
62	Raphanus raphanistrum L.	rzodkiew świrzepa	Brassicaceae Burnett	kapustowate
63	Rumex acetosa L.	szczaw zwyczajny	Polygonaceae Juss.	rdestowate
64	Scleranthus annuus L.	czerwiec roczny	Caryophyllaceae Juss.	goździkowate
65	Senecio vulgaris L.	starzec zwyczajny	Asteraceae Dum.	astrowate
66	Setaria pumila (Poir.) Roem. & Schult.	włośnica sina	Poaceae (R. Br.) Barnh.	wiechlinowate
67	Solidago virgaurea L.	nawłoć pospolita	Asteraceae Dum.	astrowate
68	Sonchus arvensis L.	mlecz polny	Asteraceae Dum.	astrowate
69	Sonchus asper (L.) Hill.	mlecz kolczasty	Asteraceae Dum.	astrowate
70	Sonchus oleraceus L.	mlecz zwyczajny	Asteraceae Dum.	astrowate
71	Spergula arvensis L.	sporek polny	Caryophyllaceae Juss.	goździkowate
72	Stellaria media (L.) Vill.	gwiazdnica pospolita	Caryophyllaceae Juss.	goździkowate
73	Tanacetum vulgare L.	wrotycz pospolity	Asteraceae Dum.	astrowate
74	Thymus pulegioides L.	macierzanka zwyczajna	Lamiaceae Lindl.	jasnotowate
75	Trifolium dubium Sibth.	koniczyna drobnogłówkowa	Fabaceae Lindl.	bobowate
76	Trifolium hybridum L.	koniczyna białoróżowa	Fabaceae Lindl.	bobowate
77	Trifolium pratense L.	koniczyna łąkowa	Fabaceae Lindl.	bobowate
78	Veronica arvensis L.	przetacznik polny	Plantaginaceae Juss.	babkowate
79	Veronica persica Poir.	przetacznik perski	Plantaginaceae Juss.	babkowate
80	Veronica serpyllifolia L.	przetacznik macierzankowy	Plantaginaceae Juss.	babkowate
81	Vicia angustifolia L.	wyka wąskolistna	Fabaceae Lindl.	bobowate
82	Vicia grandiflora Scop.	wyka brudnożółta	Fabaceae Lindl.	bobowate
83	Vicia hirsuta (L.) S. F. Gray	wyka drobnokwiatowa	Fabaceae Lindl.	bobowate
84	Vicia tetrasperma (L.) Schreb.	wyka czteronasienna	Fabaceae Lindl.	bobowate
85	Viola arvensis Murr.	fiołek polny	Violaceae Batsch.	fiołkowate

Załącznik 2.

Wykaz wszystkich gatunków roślin z przypisaną im grupą historyczno – geograficzną i grupą synantropodynamiczną.

Lp.	Nazwa systematyczna	Grupa historyczno-geograficzna	Grupa synantropo- dynamiczna
1	Achillea millefolium L.	Ap	TI
2	Alchemilla vulgaris L.	−	−
3	Anagallis arvensis L.	Arch	LI-1
4	Anthemis arvensis L.	Arch	LI-2
5	Apera spica-venti (L.) P. Beauv.	Arch	TI
6	Aphanes arvensis L.	Arch	N-2
7	Arabidopsis thaliana (L.) Heynh.	Ap	SI-2
8	Bellis perennis L.	Sp	LI-2
9	Bidens tripartita L.	Ap	SI-2
10	Bromus inermis Leyss.	Ap	SI-2
11	Bromus secalinus L.	Arch	E1
12	Capsella bursa-pastoris (L.) Medik.	Arch	TI
13	Centaurea cyanus L.	Arch	TI
14	Centaurea jacea L.	Ap	N-2
15	Chaenorhinum minus (L.) Lange	Ap	N-3
16	Chenopodium album L.	Ap	TI
17	Conium maculatum L.	Arch	N-2
18	Conyza canadensis (L.) Cronquist	Ken	TI
19	Daucus carota L.	Ap	SI-2
20	Echinochloa crus-galli (L.) P.B.	Arch	SI-2
21	Epilobium montanum L.	Sp	PE-2
22	Equisetum arvense L.	Ap	TI
23	Erigeron annuus (L.) Pers.	Ken	LI-2
24	Euphrasia rostkoviana Hayne	Sp	PE-2
25	Fallopia convolvulus (L.) Á. Löve	−	−
26	Galeopsis tetrahit L.	Ap	SI-2
27	Galinsoga ciliata (Raf.) S. F. Blake	Ken	SI-2
28	Galinsoga parviflora Cav.	Ken	TI
29	Geranium pusillum L.	Arch	SI-2
30	Gnaphalium silvaticum L.	−	−
31	Gnaphalium uliginosum L.	−	−
32	Gypsophila muralis L.	Ap	N-2
33	Hieracium bauhinii Schult.	−	−
34	Hieracium sabaudum L.	Sp	PE-2
35	Holcus lanatus L.	Ap	LI-2
36	Juncus bufonius L.	Ap	SI-2
37	Juncus tenuis Willd.	Ken	LI-1
38	Lamium album L.	Arch	N-2
39	Lamium purpureum L.	Arch	SI-2
40	Lapsana communis L.	Ap	LI-2
41	Leontodon autumnalis L.	Ap	SI-2
42	Leontodon hispidus L.	Sp	N-1
43	Leucanthemum vulgare Lam.	Ap	N-2
44	Lolium perenne L.	Ap	TI
45	Lychnis flos-cuculi L.	Sp	N-3
46	Matricaria discoidea DC.	−	−
47	Medicago lupulina L.	Ap	SI-2
48	Melandrium album Garcke	−	−
49	Mentha arvensis L.	Ap	LI-1
50	Odontites serotina (Lam.) Rchb.	Sp	N-2
51	Oxalis stricta L.	−	−
52	Papaver rhoeas L.	Arch	SI-1
53	Phleum pratense L.	Ap	SI-2
54	Plantago maior L.	Ap	TI
55	Plantago media L.	Ap	LI-2
56	Poa annua L.	Ap	TI
57	Poa palustris L.	Sp	N-3
58	Polygonum aviculare L.	Ap	TI
59	Polygonum persicaria L.	Ap	SI-2
60	Potentilla anserina L.	Ap	SI-2
61	Ranunculus acris L.	Ap	SI-2
62	Raphanus raphanistrum L.	Arch	LI-1
63	Rumex acetosa L.	Ap	SI-2
64	Scleranthus annuus L.	Arch	LI-2
65	Senecio vulgaris L.	Arch	N-3
66	Setaria pumila (Poir.) Roem. & Schult.	Arch	E2
67	Solidago virgaurea L.	Sp	N-3
68	Sonchus arvensis L.	Ap	SI-1
69	Sonchus asper (L.) Hill.	Arch	N-2
70	Sonchus oleraceus L.	Arch	N-3
71	Spergula arvensis L.	Arch	LI-2
72	Stellaria media (L.) Vill.	Ap	TI
73	Tanacetum vulgare L.	Ap	SI-2
74	Thymus pulegioides L.	Sp	PE-1
75	Trifolium dubium Sibth.	Ap	N-2
76	Trifolium hybridum L.	Sp	N-3
77	Trifolium pratense L.	Ap	SI-2
78	Veronica arvensis L.	Ap	SI-2
79	Veronica persica Poir.	Ken	TI
80	Veronica serpyllifolia L.	Ap	N-2
81	Vicia angustifolia L.	−	−
82	Vicia grandiflora Scop.	Ken	LI-2
83	Vicia hirsuta (L.) S. F. Gray	Arch	SI-2
84	Vicia tetrasperma (L.) Schreb.	Arch	SI-2
85	Viola arvensis Murr.	Arch	TI

„−” gatunek nie ujęty w konkretnym badaniu ze względu na brak danych.

Oświadczenie studenta

Świadomy odpowiedzialności prawnej oświadczam, że przedkładana praca dyplomowa pt. .....................................................................................................................

............................................................................................................................................. została opracowana przeze mnie samodzielnie.

Oświadczam, że przedkładana praca nie narusza praw autorskich w rozumieniu Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U.
z 2000r., Nr 80, poz. 904), a także nie narusza dóbr osobistych chronionych prawem cywilnym.

Oświadczam, że niniejsza wersja pracy jest identyczna ze złożoną wersją elektroniczną.

………………….. …………………………………………..

data czytelny podpis studenta

Oświadczenie promotora

Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem
i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego.

Oświadczam także, że niniejsza praca została sprawdzona przez system antyplagiatowy Plagiat.pl.

………………….. …………………………………………..

data czytelny podpis promotora

---

1. Polska niezwykła – województwo podkarpackie, przewodnik. Warszawa, 2008, s. 81.↩

2. M. M a r c i n i a k, Zieleń w Parku Etnograficznym Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, [w:] „Acta Scansenologica”, Sanok, 1986, t. 4, s. 203 – 206.↩

3. R. B a ń k o s z, Kierunek Sanok, przewodnik. Rzeszów, 2007, s. 11.↩

4. R. B a ń k o s z, Kierunek Sanok... s. 12.↩

5. J. L a c h, Środowisko geograficzne, [w:] Sanok – dzieje miasta. Kraków, 1995, s. 22.↩

6. J. L a c h, Środowisko geograficzne, [w:] Sanok – dzieje miasta. Kraków, 1995, s. 13 - 18↩

7. J. L a c h, Środowisko geograficzne, [w:] Sanok... s. 28-30↩

8. J. L a c h, Środowisko geograficzne, [w:] Sanok... s. 30↩

9. J. L a c h, Środowisko geograficzne, [w:] Sanok... s. 32-33↩

10. Z. O t a ł ę g a, Encyklopedia biologiczna t. X, Kraków s. 212↩

11. Z. O t a ł ę g a, Encyklopedia biologiczna t. I, Kraków s. 216↩

12. Z. O t a ł ę g a, Encyklopedia biologiczna t. I, Kraków s. 84-85↩

13. Z. O t a ł ę g a, Encyklopedia biologiczna t. IV, Kraków s. 356↩

14. Z. O t a ł ę g a, Encyklopedia biologiczna t. XII, Kraków s. 121↩

15. Z. O t a ł ę g a, Encyklopedia biologiczna t. X, Kraków s. 212↩

16. J. C z a j k o w s k i , Muzea na wolnym powietrzu w Europie, Rzeszów-Sanok, 1984, s. 220↩