Telewizja w Rosji.
Jakkolwiek Związek Radziecki, raczej słusznie zresztą, uważany był za kraj dość zacofany technologicznie, był on jednym z niewielu państw, w których telewizja działalność swą rozpoczęła jeszcze przed nastaniem II Wojny Światowej. Pierwszej próbnej emisji video dokonano wedle różnych źródeł: 29.IV.1931 lub 15.VIII.1932. Za rozwój sieci komunikacji audiowizualnej odpowiadał powołany specjalnie w tym celu Moskiewski Ośrodek Telewizyjny. Nie udało mi się natomiast ustalić roku rozpoczęcia regularnej emisji, w zależności od źródła pojawiają się daty 1934, 1936 i 1939. Początkowa audycja trwała około 1,5h. i odbierana była za pomocą ok. 100 odbiorników rozmieszczonych w różnych częściach Moskwy (w dużej części wśród t.zw. wierchuszki partyjnej). Podobnie jak to miało miejsce w przypadku Wielkiej Brytanii również i w Rosji zawieszono nadawanie programu na czas działań wojennych (dla Rosji od 22.VI.1941). Działalność emisyjna wznowiona została 15.XII.1945 r. Dość szybko, bo w roku 1954 wprowadzono do audycji kolor (od roku 1960 z wykorzystaniem technologii SECAM). Równie dynamicznie rozszerzał się zakres owej działalności - już w roku 1956 powstał drugi kanał, a w ciągu następnych dwudziestu lat kolejne dwa. W międzyczasie krystalizował się również harmonogram programowy poszczególnych kanałów - powstawały liczne audycje stałe, regularnie ukazujące się o określonej porze (jak chociażby dobranocka) oraz zwiększał zasięg ich nadawania. Coraz wyraźniejszy był też profil poszczególnych kanałów - kanał I, satelitarny, poświęcony był sprawom ogólnokrajowym i nadawany na terenie całego Związku Radzieckiego. Kanał II, odbierany tylko w europejskiej części ZSRR, skupiał się raczej na sprawach lokalnych kulturze i publicystyce. Kanał III stworzony został z myślą o szeroko pojętej edukacji i wychowaniu, IV zaś skupiał się na emisji filmów i wszelkiej maści relacjach z wydarzeń kulturalno - artystycznych. Należy jednak przy tym wyraźnie, że nie były to wszystko pojęcia używane względem telewizji w dzisiejszym ich rozumieniu. Telewizja całościowo podporządkowana była wówczas komunistycznej, antyzachodniej propagandzie i idei tworzenia człowieka socjalizmu; (Homo sovieticus) szczególnie widoczne było to w dobie stalinizmu i przekładało się na formułę wszystkich emitowanych programów począwszy od t.zw. „publicystyki” i programów „informacyjnych”, aż do audycji przeznaczonych dla dzieci i młodzieży. Rzecz jasna całość nadawanego programu była ściśle kontrolowana na najwyższych szczeblach władzy. Wśród audycji występowały produkcje niemal wyłącznie radzieckie, bądź pochodzące z krajów „zaprzyjaźnionych”. Całość podlegała oczywiście ścisłej cenzurze. Owo całkowite podporządkowanie rosyjskiej telewizji partii rządzącej (przed rokiem 1989) widać również chociażby, poza sferą programową, w kwestiach pseudotechnologicznych. Charakterystyczną dla socrealizmu megalomanię architektoniczną reprezentuje zbudowana w latach 1963-1967 dla uczczenia 50 rocznicy Rewolucji Październikowej wieża telewizyjna Ostankino do dziś pozostająca najwyższym budynkiem w Europie i trzecim co do wielkości na świecie. Jako ciekawostkę można tutaj wymienić fakt, iż wieża w roku 2000 i 2007 dwukrotnie doświadczała pożaru (ten pierwszy miał miejsce w do dziś niewyjaśnionych, kontrowersyjnych okolicznościach).
Początków zmian w strukturze i specyfice radzieckiej telewizji doszukać się należy, podobnie jak źródła wszelkich innych rosyjskich przemian, w gorbaczowowskiej pieriestrojce. Począwszy od drugiej połowy lat 80 minionego stulecia stopniowo na łamach poruszane zostawały tematy dotychczas zakazywane (m.in. problemy społeczno-gospodarcze w kraju). Od roku 1987 w Moskwie powstawać zaczęły pierwsze sieci kablowe z dostępem do nadawczości zachodniej, jak również międzynarodowe telemosty i prywatne przedsiębiorstwa produkcyjne. W państwowej telewizji zaczęły pojawiać się uniemożliwiające cenzurę relacje na żywo. Mijał czas jednomyślności i monopolu poglądów i informacji (pierwotnie w prasie, następnie w innych mediach). Swoją rolę odegrał tu nowy, stosunkowo liberalny minister ds. prasy i informacji Michaił Połtoranin i ustawa „Prawo o prasie oraz innych środkach masowej informacji ZSRR” z 01.VIII .1990 r. Dla samej telewizji rosyjskiej bardziej przełomowe okazały się jednak wydarzenia wcześniejsze: 13.VI.1990 powołano do życia Państwowe Radio i Telewizję (WGTRK). Mogło to świadczyć o tym, iż utraciwszy całkowicie kontrolę nad prasą władza pragnie uniemożliwić szersze przemiany w radiofonii i telewizji. Działania władz nie uchroniły jednak przed rozpadem dotychczasowego monopolisty w dziedzinie mediów elektronicznych jakim było działające od końca lat 50 Gostelradio (Komitet ds. Radiofonii i Telewizji ZSRR). W roku 1991 z Gostelradia wydzielono więc dwie, pośpiesznie dla zachowania formalności sprywatyzowane, lecz faktycznie pozostające pod ogromnym wpływem rządzących stacje telewizyjne. Pierwszą z nich było Ostankino. Telewizja ta, wedle powszechnej i w dużej części prawdziwej, opinii powstała przy czynnym udziale środowisk kryminalnych doprowadzających do masowej skali korupcję i grabież majątku narodowego. Drugim „odpryskiem” Gostelradia jest RTR, telewizja powstała wskutek konfliktu pomiędzy B. Jelcynem, a M.Gorbaczowem i odejścia z Gostelradia grupy demokratyzujących dziennikarzy protestujących przeciwko jawnym ingerencjom władz w swoją pracę. Poza kanałami quasi-państwowymi w roku 1991 powstała pierwsza duża rosyjska inicjatywa oddolna w zakresie nadawczości telewizyjnej - Ren-TV - początkowo funkcjonującej jeszcze jako instytucja zajmująca się produkcją programową, a od 1996 odrębna telewizja prywatna powstała z inicjatywy mera Moskwy (wkrótce pojawiły się również kolejne podobne jej podmioty jak WID, NIKA TV czy ATV). W kategoriach zawartości programowej rok 1991 przyniósł telewizji rosyjskiej kres izolacjonizmu - zgodnie z zasadami funkcjonowania rynkowego zaczęto emitować programy dostosowane do oczekiwań odbiorców, siłą rzeczy rezygnując po części z wymiaru propagandowo-wychowawczego telewizji. Wystąpił niemalże „wysyp emisyjny” programów zachodnich, głównie anglojęzycznych i programów rosyjskich na nich wzorowanych. Charakterystyczny dla tego okresu jest również upadek telewizji związkowej i regionalizacja telewizji. W końcu 91 r. „aktualizowana” został ustawa o środkach informacji masowej, a konstytucyjne gwarancje niezawisłości środków masowej informacji i wolności dziennikarskiej wypowiedzi zapisano również w nowej rosyjskiej konstytucji z 12.XII.1993 r. Co ciekawe mimo licznych nowelizacji reform prawnych w tym okresie nie powstała żadna ustawa regulująca działalność radiofonii i telewizji. Swój udział w tej legislacyjnej nieścisłości, miały niewątpliwie nieustające konflikty pomiędzy Borysem Jelcynem, a parlamentem, z których najważniejszy dotyczył sensowności powstania kanału ORT (za którego powołaniem optował Jelcyn). Jedyną istotną inicjatywą prawodawczą odnośnie radiofonii i telewizji było powołanie przez prezydenta Federalnego Centrum Informacyjnego (28.III.1993) pod którego nadzorem znalazły się regionalne rozgłośnie radiowe i telewizyjne (zarządzanie mediami elektronicznymi przeszło w ręce rad delegatów). Wśród medioznawców przyjęła się teza, iż brak szczegółowych regulacji w tym zakresie, być może w sposób zamierzony, przyczynia się w sposób walny do wszelkich pozaprawnych środków manipulacji i wpływu władz na pozornie niezależnie instytucje medialne (w tym TV). Niewiele, jak się z dzisiejszej perspektywy wydaje, zmienił w tej sprawie jelcynowski dekret o doskonaleniu działalności radiowej i telewizyjnej w Federacji Rosyjskiej z 07.10.1995, który dawał jednostkom medialnym teoretyczne swobody twórcze, ekonomiczne i organizacyjne. Wcześniej jednak, bo w roku 1993 (X-XI) na rosyjskiej „scenie medialnej” doszło do innego znaczącego, głównie z rynkowego punktu widzenia, wydarzenia. Pojawiła się wówczas pierwsza na rosyjskim rynku medialnym niezależna spółka telewizyjna NTW, niemal z miejsca zyskując sobie aprobatę i szacunek Rosjan, dzięki krytycznemu obiektywizmowi, odważnej, niezależnej publicystyce (np. program Kukły) i, niespotykanemu w rosyjskich mediach, dziennikarskiemu profesjonalizmowi (vide: reportaże z wojny czeczeńskiej). Od strony finansowej autorem sukcesu był jeden z rosyjskich magnatów finansowych Władimir Gusiński. Innym niewątpliwie ważnym wydarzeniem tego roku było powstanie lokalnej, początkowo, a następnie regionalnej prywatnej stacji telewizyjnej - TV6 Moskwa (01.I.1993), z założenia typowo komercyjnej stacji rozrywkowej, której znaczenie wzrosło dopiero po przejęciu przez państwo NTW. Autorem sukcesu TV6 był wybitny rosyjski dziennikarz E.Sagałajew, a całe przedsięwzięcie finansował buisnessowy rywal Gusińskiego - Borys Bieriezowski.
Swego rodzaju przełomem w rosyjskich mediach telewizyjnych było przekształcenie publicznego Ostankina w publiczno-prywatną hybrydę ORT (formalny start 01.04.1995). Było to osiągnięcie forsowanego przez Jelcyna założenia o konieczności reformy zadłużonego wówczas na ok. 100 mln. dolarów i nieustannie poddawanego kryminalnym nadużyciom, przepełnionego patologiami Ostankina (samo Ostankino ograniczone zostało do działalności produkcyjnej). Dzieła oczyszczenia miał dokonać powołany na szefa ORT znany rosyjski dziennikarz Władysław Listiew. Został on jednak zamordowany równo na miesiąc przed planowanym startem ORT (informację o jego śmieci paradoksalnie jako pierwsza podała NTW). O zlecenie zabójstwa Listiewa niektórzy podejrzewają posiadającego wówczas 49% (pozostałe 51% to własność państwowa) udziałów w ORT Bieriezowskiego. Jakkolwiek traktować problem nadużyć finanse uratowane zostały dzięki kapitałowi prywatnych spółek wchodzących w posiadanie udziałów ORT i do dziś kapitałem tym zapewniając mu utrzymanie (w przeciwieństwie do klasycznych telewizji publicznych utrzymywanych z abonamentu). W ten sposób wyłania nam się coraz lepiej widoczny w mediach rosyjskich (nie tylko telewizyjnych) proces przechodzenia mediów z zależności politycznej w ekonomiczną. Jednocześnie zauważalny staje się coraz wyraźniejszy wpływ władzy i powiązanych z nią grup biznesowych na niezależność mediów w okresie poprzedzającym wybory prezydenckie z roku 1996. Celem (osiągniętym zresztą) była tu reelekcja Borysa Jelcyna. Głosy sprzeciwu wobec nacisków nie były jednak liczne, naciski te tłumaczone niepokojąco rosnącą popularnością komunistów w Rosji. Istnieje, może nieco na wyrost stawiana, hipoteza, iż wygraną swą Jelcyn zawdzięcza właśnie tylko i wyłącznie ORT, z której z racji największego zasięgu (95% terytorium Rosji) i oglądalności (nieustannie oscylującej w granicach 50%) uczyniono na okres kampanii wyborczej oficjalną tubę propagandową Kremla. Nie bez skazy pozostaje jednak również, nieco mitologizowane może dzisiaj, NTW, które w zamian za poparcie kandydatury Jelcyna otrzymało prawo nadawania na terenie całego kraju (wcześniej 29 miast).
Jakkolwiek sytuacja polityczno-własnościowa potentatów rosyjskiego rynku telewizyjnego w drugiej połowie lat 90 ubiegłego stulecia budziła wiele zastrzeżeń natury etyczno-prawnej nie odstraszała ona jeszcze bynajmniej przed inicjatywami przedsiębiorców prywatnych (vide wspomniana już Ren-TV czy powstanie sieci lokalnych nadawców TNT podległych koncernowi Media-MOST Gusińskiego - współtwórców Niezależnego Systemu Nadawczego zrzeszającego prywatne regionalne stacje telewizyjne). Rozwijała się również NTW+, pierwsza rosyjska platforma cyfrowa z rosyjskojęzycznymi odpowiednikami wielu znanych zachodnich kanałów. Co więcej na rosyjski rynek telewizyjny coraz chętniej zaglądać zaczęli inwestorzy zagraniczni (Story First Communications& CTC Holding - sieć kablowa CTC, czy inwestujący w ORT i TV6 założyciel CNN Ted Turner). Coraz pewniej zaczęła sobie jednocześnie poczynać telewizja publiczna pragnąc poprzez kolejne propozycje programowe ugruntować swoją dominującą pozycję na rynku. Tak też 09.VII.1997 z inicjatywy mera Moskwy Jurija Łużkowa powstała polityczno-publicystyczna lokalna (lecz z aspiracjami na ogólnokrajową) stacja TWR (mająca stanowić narzędzie polityczne Łużkowa). W dniu 01.XI.1997 jako „nadbudówka” do RTRu powołana została (na osobiste życzenie Jelcyna) TV Kultura, mająca w założeniu rozwijać gusty i zamiłowania artystyczno-kulturalne Rosjan. Wszystkie te inicjatywy czyniono w trudnym dla rosyjskiej telewizji momencie zaostrzającej się walki na rynku reklam i rosnącej konkurencji ze strony satelitarnego przekazu stacji zachodnich. Tendencja do umacniania telewizji publicznej i ograniczania roli i niezależności pozostałych nadawców wzrosła znacząco po roku 2000 wraz z objęciem prezydentury przez Władimira Putina. Do historii przeszły jego dwa konflikty z magnatami medialnymi które w znacznej mierze przyczyniły się upadku niezależności rosyjskich mediów (nie tylko telewizyjnych). W roku 2001 nie wykazująca wystarczającej woli podporządkowania NTW wykupiona została przez państwowy Gazprom (choć chęć zakupu wyrażał początkowo również m.in. Ted Turner), u którego zadłużony był właściciel stacji Gusiński. Nowe kierownictwo z Borysem Jordanowem na czele wprowadziło nowe porządki, w wyniku których niechcący się podporządkować władzy dziennikarze odeszli do ostatniego jak się wydawało w pełni niezależnego TV6 (nomen omen należącego do rywala Gusińskiego - Bieriezowskiego). Niespełna rok później, w styczniu 2002, na skutek konfliktu z Putinem, do emigracji zmuszony został Bieriezowski, a należąca do niego TV6, została na wniosek państwowego udziałowca Łukoilu zamknięta (dziennikarze w dużej części przeszli do radia Echo Moskwy) przez Sąd Arbitrażowy pod pozorem złej kondycji finansowej (wbrew świadczącym o tej kondycji poprawie statystykom). Równocześnie następowało dalsze umacnienie ORT - w roku 2002 (IX) została ona przemianowana na Pierwszy Kanał i rozszerzona o edycję międzynarodową dostępną obecnie w zasadzie na całym świecie. W chwili obecnej, z racji na to, iż większości Rosjan nie stać wciąż na dość drogą na ich standardy alternatywę satelitarną bądź kablową, pozycja ORT wydaje się być niezagrożona, mimo powodowanego walkami politycznymi stopniowego spadku wiarygodności i faktu, iż w chwili obecnej stanowi ona niezaprzeczalnie przede wszystkim tubę propagandową Władimira Putina (Badania wskazują, iż 91% informacji przekazywanych przez telewizję publiczną Pierwszy Kanał było poświęconych prezydentowi, przy czym 71% tych wiadomości dawało "pozytywny" obraz Kremla, a 28% - obraz "neutralny"). Praktyki te doskonale wpisują się w obraz autorytarnej polityki Putina, która poprzez neocenzurę, ekonomiczne naciski, fingowane procesy sądowe, tajemnicze zabójstwa dziennikarzy, dyskredytujące akcje służb specjalnych i propagandę dąży do ponownego zlikwidowania w Rosji wolnych i niezależnych mediów i utrzymania władzy. Jakkolwiek by jednak oceniać postępowanie Putina, bezzasadne wydaje się mimo wszystko wybielanie przy nim postępowania Borysa Jelcyna, gdyż w jego przypadku powstrzymywanie się od ataków na media niezależne wynikało nie tyle z demokratycznego poglądu, co wspólnoty interesów z oligarchami tymi mediami władającymi. Tym niemniej od reguły tej zdarzały się również odstępstwa, jak chociażby słynna akcja: „Morda w śnieg”, w której po jednym z nieprzychylnych dla Jelcyna reportaży NTW z wojny czeczeńskiej, ochroniarze prezydenta w asyście milicji bezpodstawnie wtargnęli do siedziby koncernu Media-MOST, w sposób brutalny zatrzymując tamtejszych ochroniarzy.
http://www.1tv.ru
J.Adamowski „Rosyjskie Media i Dziennikarstwo Czasów Przełomu (1985 - 1997)”
A.Koroczenskij „Krytyka mediów w Rosji. Stan aktualny, rola społeczna, perspektywy” [w:] „Zeszyty prasoznawcze” nr 1-2, Kraków 2005
Ł. Mikołajczak „Wizerunek medialny Władimira Putina [w:] Studia medioznawcze nr 1”(11), Warszawa 2003
Janusz Adamowski, Bartłomiej Golka, Ewa Stasiak-Jazukiewicz „Wybrane zagraniczne systemy informacji masowej”; Warszawa 1996