Prawo międzynarodowe publiczne

Wykład XXI (3 IV 2009)

Pojęcie podmiotowości w prawie międzynarodowym

Wąskie ujęcie = podmioty prawa międzynarodowego to państwa i organizacje międzynarodowe

Szerokie ujęcie = podmioty prawa międzynarodowego to państwa, org. międzynarodowe, osoby prawne, korporacje wielonarodowe

Biorąc pod uwagę zdolność traktatową, posiadania immunitetów, prawo do legacji okazuje się, że mało podmiotów spełnia te wszystkie warunki funkcjonowania jako podmiot prawa międzynarodowego.

Podmiot prawa międzynarodowego = ten, który korzysta z praw i wykonuje zobowiązania zawarte w prawie międzynarodowym

Wg prof. Mika ta definicja jest zbyt elastyczna i proponuje on rozróżnienie na:

• Podmioty prawa międzynarodowego = podmioty, które kreują prawo międzynarodowe (tworzą prawa i obowiązki)

• Podmioty zobowiązań międzynarodowych = stosunki prawne podmiotów wynikające ze stworzonego już prawa międzynarodowego (np. korporacje, osoby fizyczne i prawne)

Wg Białocerkiewicza:

• Brak normy w prawie międzynarodowym określającej podmioty prawa międzynarodowego, więc pojęcie podmiotowości pochodzi bardziej z doktryny niż z samego prawa.

• Ważne ustalenie MTS o niejednakowym zakresie podmiotowości, ponieważ zależy to od woli podmiotów pierwotnych, wyposażających kreowany podmiot w zakres podmiotowości niezbędny do wykonywania zadań i celów.

• Konwencja Wiedeńska o Prawie Traktatów z 1969 r. uznaje, że obok państwa istnieją jeszcze inne podmioty prawa międzynarodowego (organizacje międzynarodowe) i przysługuje im ius tractatuum.

• Rozdział na zdolność prawną (potencjalna możliwość nabywania praw i obowiązków w danym systemie prawnym - ma każdy uczestnik stosunków międzynarodowych) i zdolność do czynności prawnych (decyzja o zaciągnięciu konkretnych praw i obowiązków oraz ich zakresie - tylko podmioty pierwotne). Bez zdolności prawnej nie ma możliwości wykonywania czynności prawnych.

• Problem podmiotowości jednostki fizycznej (powstał w wyniku rozwoju międzynarodowej ochrony praw człowieka) - obecnie osoba fizyczna może ponosi odpowiedzialność międzynarodową.

Państwo w prawie międzynarodowym

• centralny podmiot prawa międzynarodowego; element, na którym opiera się cała struktura społeczności międzynarodowej

• posiada osobowość prawno-międzynarodową i może występować w stosunkach międzynarodowych ze skutkiem prawnym

• brak powszechnej definicji, ale występują one w traktatach niemających charakteru powszechnego (Konwencja z Montevideo 1933 państwo to ludność osiadła na terytorium i poddana władzy zwierzchniej zdolna do utrzymywania stosunków zagranicznych, istnienie państwa nie zależy od jego uznania)

• definiowane poprzez orzecznictwo; m.in. Opinia nr 1 Komitetu Arbitrażowego Badintera z 29 XI 1991 istnienie lub zniknięcie państwa jest kwestią faktu (charakter deklaratoryjny uznania); państwo to wspólnota/społeczność, która obejmuje terytorium, ludność poddaną zorganizowanej władzy politycznej, państwo charakteryzuje suwerenność opisuje państwo, jest nierozerwalną cechą

Stolica Apostolska i Zakon Kawalerów Maltańskich także są podmiotami prawa międzynarodowego, ale o marginalnym charakterze. Pewne znaczenie mają także narody walczące o niepodległość, strony konfliktu zbrojnego.

Klasyfikacja państw (wg Białocerkiewicza)

Państwa unitarne współcześnie większość istniejących państw; państwa które mimo wewnętrznych podziałów na zewnątrz reprezentowane są przez władze centralną; zobowiązania międzynarodowe obowiązują na terytorium całego państwa

Państwa złożone wyróżnia się dwa rodzaje: państwa związkowe (federacje - USA, Stany Zjednoczone Meksyku, Austro-Węgry, Rzesza Niemiecka, Szwajcaria, b. ZSRR) i związki państw (konfederacje - obecnie nie występują, przykład historyczna Polska - Litwa, niektórzy oceniają Wspólnotę Niepodległych Państw, ale nie ma jasności w tej kwestii)

Różnica między konfederacją i federacją = kwestia kompetencji międzynarodowych (federacja - części składowe nie mają uprawnień suwerennych, kompetencje międzynarodowe w rękach władz federalnych; konfederacja - oparta na umowie międzynarodowej dot. osiągnięcia wspólnych celów, suwerenność części składowych)

Kłopotliwe w kwalifikacji ZSRR, Brytyjska Wspólnota Narodów

Szczególne kategorie państw

• mini państwa w prawie międzynarodowym (państwa karłowate) = państwa o szczupłym terytorium i niewielkiej liczbie ludności (np. Andora, Lichtenstein, Monaco, Mikronezja, Tuvalu); część mini państw przekazała swoje kompetencje suwerenne państwom ościennym, które są gwarantem ich niezawisłości i integralności terytorialnej.

• państwa wieczyście zneutralizowane = (Szwajcaria, Republika Austrii) w pełni suwerenny podmiot prawa międzynarodowego, który dobrowolnie, w umowie międzynarodowej, zrzeka się pewnych uprawnień przysługujących państwu w zamian za gwarancje wielostronne jego niepodległości politycznej i integralności terytorialnej; należy odróżnić od:

• neutralności w konflikcie zbrojnym, w przypadku której wystarczy jednostronna deklaracja

• neutralizacji obszaru (zakaz prowadzenia działań wojennych)

• neutralności wojennej

neutralność wieczysta jest stanem trwałym; niezawisłość polityczna i integralność terytorialna gwarantowana inne państwa (zobowiązanie do obrony); prawo do utrzymywania infrastruktury wojskowej i armii celem wykonywania prawa do samoobrony; nie mogą przystępować do organizacji i sojuszy wojskowych, ani zezwalać na stacjonowanie obcych wojsk lub powstawanie baz na swoim terytorium; w czasie konfliktu zbrojnego mają obowiązki opiekuńcze (ochrona jeńców, rannych, chorych, osób cywilnych)

• państwa zależne = część uprawnień suwerennych przekazały innemu państwu (protektorowi), ale przekazanie tych uprawnień nie oznacza utraty podmiotowości w prawie międzynarodowym, utraty suwerenności i utraty prawa do regulowania stosunków zewnętrznych (Bhutan jest protektoratem Indii)

Powstanie i upadek państwa

Państwo to twór naturalny, wynika z dążeń ludności zamieszkałej na danym terytorium do jego utworzenia, często pod wpływem zewnętrznym. Występują przypadki powstania państwa jako tworu sztucznego np. Liberia.

Samostanowienie = naturalne dążenie ludności do powstania państwa.

Zasada samostanowienia i równouprawnienia narodu

• nie została wyraźnie wypowiedziana w KNZ, natomiast pojawia się wśród celów (art. 1 ust 2 KNZ - Rozwijać przyjazne stosunki między narodami, oparte na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów, i stosować inne odpowiednie środki dla wzmocnienia powszechnego pokoju.);

• 1966 samostanowienie pojawia się w Paktach Praw Człowieka;

• formalnie uznana przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w Deklaracji Zasad Prawa Międzynarodowego;

• potwierdzona w traktatach regionalnych np. Afrykańska Karta Praw i Wolności Ludów

• potwierdzona w przypadku powstawania nowych państw np. Deklaracja przyznania niepodległości krajom i ludom kolonialnym z 14 XII 1960 i jej dopełnienie Rezolucja nr 1803 - Stała suwerenność nad zasobami naturalnymi z 14 XII 1962

• może wyrażać się w różnych formach, nie zawsze oznacza niepodległość (stworzenie własnego państwa), kiedy jednak stworzenie własnego państwa wchodzi w grę to może wiązać się z uzyskaniem niepodległości przez kolonię; może być związane z secesją terytorium od terytorium macierzystego

Samostanowienie

• Początki w XVII wieku w aktach Rewolucji Francuskiej .

• Wiek XIX miał szczególne znaczenie myślenie w kategoriach narodu jako wspólnoty etnicznej.

• Nie zostało uznane w okresie Ligi Narodów, jednak Pakt LN przewidywał stworzenie systemu mandatowego, w ramach którego wszystkie terytoria kolonialne podzielono na 3 terytoria mandatowe:

• Mandat A = części byłego Cesarstwa Otomańskiego; definicja terytoriów - osiągnęły poziom rozwoju w ramach, którego istnieją niezależne narody, które mogą być tymczasowo uznane i którym potrzebna jest pewna administracyjna pomoc ze strony państwa, które sprawuje funkcje mandatariusza (kontrola nad terytorium); tereny, które najszybciej mogły dojść do niepodległości

• Mandat B = byłe kolonie niemieckie; nie nadawały się jeszcze do niepodległości, ale mogły korzystać ze znacznej autonomii i mandatariusz odpowiadał za administrowanie terytorium; formułowano warunki sprawowania mandatu - swoboda religii, zakaz nadużyć np. handel niewolnikami, bronią, alkoholem, powstrzymywanie się od ustanawiania baz wojskowych oraz szkolenia tubylców do celów wojskowych innych niż obrona terytorium, równe możliwości handlu dla innych członków LN)

• Mandat C = południowa Afryka oraz wyspy południowego Pacyfiku; niedojrzałość jeżeli chodzi samodzielność, wyspiarski peryferyjny charakter, brak zaznaczonej perspektywy jednościowej; sześć państw mandatariuszy - UK, Francja, Belgia, Nowa Zelandia, Australia, Japonia

• System mandatowy był istotnym sukcesem LN, ale nie udało się w pełni urzeczywistnić zamiarów z nim wiązanych, ponieważ zostały przerwane przez II WŚ.

• Idea samostanowienia powraca w Karcie Atlantyckiej 14 VIII 1941 Każdy lud ma prawo wyboru formy rządu w jakiej chce żyć, w związku z tym żadne zmiany terytorialne, które byłyby sprzeczne ze swobodnie wyrażanymi interesami ludów nie mogą być uznane; narody pozbawione samodzielności w wyniku wojny, miały ją odzyskać.

• KNZ uznała zasadę samostanowienia jako cel (kryterium współpracy narodów), jednocześnie zawarto rozwiązania prawne dot. regionów niesamodzielnych oraz stworzono międzynarodowy system powiernictwa (nowa wersja systemu mandatowego), którego zarządzaniem zajęła się rada Powiernicza. System objął terytoria mandatowe odłączone od państw nieprzyjacielskich w wyniku II WŚ, terytoria oddane dobrowolnie systemowi powierniczemu. Nie miał zastosowania do państw członkowskich ONZ (do nich zastosowanie ma zasada suwerennej równości.

• Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 27 XI 1953 - Czynniki, które powinny być brane pod uwagę przy decydowaniu czy mamy do czynienia z terytorium, którego lud osiągnął lub nie w pełnym zakresie self-goverment (zdolność do samodzielnego rządzenia) oraz Załącznik obejmujący listę czynników (podzielono terytoria na trzy kategorie i kreślono czynniki).

1. Zdolne do niepodległości lub innego samodzielnego systemu rządzenia

• czynniki dot. statusu międzynarodowego - zdolność do ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej za czyny podejmowane na terytorium i w stosunkach zewnętrznych, zdolność do przystąpienia do ONZ, zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych i negocjowania w zakresie traktatów, suwerenne prawo do obrony narodów

• czynnik wewnętrzny (dot. systemu rządów) - wolność wyboru formy rządów, wolność od kontroli lub ingerencji ze strony rządu innego państwa, posiadanie autonomii w zakresie spraw ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych

2. Terytoria, które osiągnęły pewną samodzielność w zakresie rządzenia, ale nie zdolność do niepodległości

• dot. statusu międzynarodowego

• dot. spraw wewnętrznych

• ogólne przesłanki (np. poglądy ludności, swoboda wyboru różnych możliwości na zasadzie samostanowienia, dobrowolne ograniczenie suwerenności, względy geograficzne, etniczne i kulturalne, zaawansowanie polityczne, zdolność ludności do przyszłego określenia statusu terytorium)

3. Terytoria, które były stowarzyszone z terytoriami metropolitarnymi i traktowane jako integralne części takiego terytorium

• dot. statusu międzynarodowego

• dot. spraw wewnętrznych

• ogólne przesłanki

Rezolucja nie miała dużej możliwości działania, ponieważ rozpoczął się oddolny ruch dekolonizacyjny w 1955 r. liczba członków ONZ wzrosła o 16 państw (m.in. Libia, Kambodża, Laos, Cejlon, Hiszpania, Włochy, Austria, Bułgaria); w 1960 r. przyjęto 17 państw (państwa afrykańskie); lata 70 to okres pojawienia się dużej ilości państw, ale nie skutkowało to dużym akcesem do ONZ. Pojawienie się nowych państw w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ sprzyjało pewnym przewartościowaniom.

Rezolucja nr 1514 - Deklaracja przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym 14 XII 1960

• W preambule wskazano, że wszystkie ludy mają niezbywalne prawo do całkowitej wolności, suwerenności i integralności terytorium narodowego. Zwrócono uwagę, że proces wyzwalania spod zależności kolonialnej nie daje się powstrzymać i jest nieodwracalny.

• Poddanie narodów obcemu panowaniu, dominacji lub eksploatacji to naruszenie praw człowieka, jest sprzeczne z KNZ, to przeszkoda wprowadzaniu pokoju i współpracy.

• Potwierdzono, że wszystkie narody mają prawo do samostanowienia, które ma dwa aspekty przedmiotowe:

• polityczne - swoboda decyzji, czy w przypadku państwa czy samorządu w obrębie danego państwa

• swoboda o decydowaniu o rozwoju gospodarczym

• Niedojrzałość polityczna, społeczna, gospodarcza, edukacyjna nie może stanowić przesłanki opóźniającej niepodległość.

• Żadne środki wojskowe, represyjne nie mogą być skierowane przeciwko ludom zależnym o ile te w sposób pokojowy i swobodny pragną korzystać z własnego prawa do całkowitej niepodległości.

• Integralność terytorium musi być poszanowana.

• W przypadku odzyskania niepodległości należy podjąć kroki dot. transferu władzy na ludy kolonialne.

• Wszystkie narody, które szanują KNZ i powszechną Deklarację Praw Człowieka oraz deklaracje dot. przyznania niepodległości muszą być traktowane na zasadzie równości i nieingerencji w sprawy wewnętrzne z poszanowaniem praw suwerennych tych ludów i integralności terytorialnej.

Rezolucja nr 1803 - Stała suwerenność nad zasobami naturalnymi z 14 XII 1962

• Rozbudowuje aspekt ekonomiczny samostanowienia.

• Prawo ludów i narodów do stałej suwerenności nad bogactwami naturalnymi musi być wykonywane w interesie rozwoju narodowego i dobrobytu ludu danego państwa.

• Poszanowanie danego państwa musi odbywać się z uwzględnieniem zasady suwerennej równości.

• Rezolucja ta była reakcją na inwestycje zagraniczne w państwach postkolonialnych (stąd podkreślenie suwerenności zasobów naturalnych).

• Obawa przedsiębiorstw, które zainwestowały w danym państwie, aby po uzyskaniu przez nie niepodległości nie stracić.

• Nacjonalizacja, wywłaszczenie lub rekwizycja może się odbyć tylko z uwagi na użyteczność publiczną, bezpieczeństwo lub interes narodowy i za zapłatą właściwego odszkodowania, w zgodzie z obowiązującym prawem międzynarodowym. Spory w tym zakresie powinny być rozwiązywane w drodze arbitrażu lub sądu międzynarodowego.

• Porozumienia inwestycyjne muszą być przez nowe państwa niepodległe przestrzegane w dobrej wierze.

Proces dekolonizacyjny nie był skutecznie regulowany przez ONZ. System powiernictwa nie sprawdził się z chwilą gdy Palau (ostatnie terytorium powiernicze) stało się członkiem ONZ. Rada Powiernicza zawiesiła działalność 1 X 1994.

Aktualny problem traktowanie ludów tubylczych

20 lat prac nad określeniem praw ludów tubylczych dało Deklarację ONZ w sprawie praw ludów tubylczych z 13 VIII 2007. 143 państwa głosowały za; przeciwko głosowały USA, Kanada, Austria, Nowa Zelandia; od głosu wstrzymały się Rosja, Ukraina, Kenia, Gruzja, Kolumbia. Deklaracja określa prawa ludów tubylczych jako takich oraz prawa członków (jednostek).

Prawa ludów tubylczych jako takich = „wszystkie ludy, małe i duże są równe”; w preambule potwierdzono prawo do samostanowienia; starano się zapanować nad napięciem między państwami a ludem tubylczym (uznanie ma wzmacniać harmonię i kooperatywne stosunki między państwem a ludem tubylczym); określono zasady ogólne, na których mają być oparte te stosunki:

• Sprawiedliwość

• Demokracja

• Poszanowanie praw człowieka

• Niedyskryminacja

• Dobra wiara

W art. 3 i 4 - odniesienie do prawa samostanowienia tych ludów

• Prawo do samostanowienia w obydwu wymiarach (wybór ustroju i określenie kierunków rozwoju gosp.)

• Prawo do autonomii, samorządu w zakresie spraw wewnętrznych i lokalnych oraz korzystania ze środków finansowych mających zapewnić wykonywanie funkcji autonomicznych.

• Prawo do utrzymywania i wyznaczania odrębnych instytucji politycznych, socjalnych, gospodarczych, prawnych, kulturalnych przy zachowaniu prawa do udziału w instytucjach ogólnych państwa.

Art. 26 Ludy tubylcze mają prawo do ziemi terytoriów i zasobów, które tradycyjnie posiadały, zajmowały lub w inny sposób używały lub nabywały (prawnie uznane lub chronione przez państwa)

W prawie międzynarodowym brakuje definicji ludu i definicji ludu tubylczego (brak w prawie stanowionym i orzecznictwie międzynarodowym).

Nie ulega wątpliwości, że ludy ą narodem w ujęciu etnicznym grupy powiązane religią, językiem, historią, kulturą.

Ludy tubylcze istniały zanim doszło do zajęcia ich terytoriów przez mocarstwa europejskie; są relatywnie nie wielkie (bardziej autonomia niż niepodległość); spełniają kryteria dot. ludów europejskich (etniczne, kulturowe, językowe, religijne, historyczne).

Między ludem a ludem tubylczym występuje jeszcze jedna kategoria lud nienarodowy i nietubylczy (powiązana wola wspólnego życia, poczucie odrębności od ludów otaczających).

Czy mniejszości narodowe są ludem? W kontekście prawa do samostanowienia byłoby to bardzo niebezpieczne. (Problem Kosowa)

---