EMERYTURA
W myśl definicji przejście na emeryturę oznacza koniec formalnej pracy zawodowej i podjęcie nowej roli w życiu, wymagającej nowych zachowań i ponownego zdefiniowania swego ja. Oznacza to przejście od ściśle określonej roli osoby ekonomicznie produktywnej do często nieokreślonej i dwuznacznej roli człowieka ekonomicznie nieproduktywnego.
Przejście na emeryturę jest uznawane za przejście normatywne, doświadczenie dowodzące się z przewidywalnej zmiany rozwojowej w cyklu życiowym. Bardzo mało prac empirycznych poświęcono badaniom wzajemnych związków między przejściem na emeryturę a innymi przejściami ekologicznymi dokonującymi się w okresie późnej dorosłości. Bardzo ograniczona liczba badań dotyczyła też doświadczeń kobiet związanych z przejściem na emeryturę. Obecnie więcej kobiet niż kiedykolwiek przedtem przechodzi na emeryturę i istnieje potrzeba lepszego zrozumienia, dlaczego decydują się odejść z pracy i jak się przystosowują do roli emerytek.
SKŁADNIKI PRZEJŚCIA NA EMERYTURĘ
Przejście na emeryturę jest fenomenem nowoczesnego, przemysłowego społeczeństwa. Mężczyzna przechodzący na emeryturę w wieku 65 lat będzie żył przeciętnie jeszcze 14,8 lat. Zaś kobieta przechodząca na emeryturę w wieku 60 lat będzie jeszcze żyła przez 18,6 lat. Oczekuje się, że na przełomie wieku człowiek po przejściu na emeryturę będzie żył jeszcze przez 25lat.
W latach 90 wielu robotników opowiada się za wczesnym przejściem na emeryturę. W przeciwieństwie do naszych poprzedników co raz większa liczba współcześnie pracujących z upragnieniem oczekuje czasu, kiedy już nie będą musieli pracować. Jednak wczesne przejście na emeryturę stawia jednostkę przed unikalnym zestawem zadań przystosowawczych, które otacza wyraźna dwuznaczność roli, być może nawet większa niż w przypadku normalnego przejścia na emeryturę. Statystyki wskazują, że obecnie robotnicy wcześnie przechodzą na emeryturę niż kiedykolwiek przedtem. Niektórzy, podejmując decyzje o wcześniejszym przejściu na emeryturę pragną mniejszego obciążenia, innym może pogarszać się zdrowie. Są tacy, którzy wybierają wczesaną emeryturę, ponieważ trudno im dotrzymać w pracy kroku młodym ludziom. Innych pociąga status i pozytywny obraz, jaki często towarzyszy wczesnej emeryturze.
PRZYSTOSOWANIE DO EMERYTURY
Współcześni emeryci, szczególnie ci, którzy zdecydowali się przejść na wcześniejszą emeryturę, są zdrowsi od emerytów z poprzednich pokoleń. Tym nie mniej, jeśli życie ma dalej przebiegać harmonijne i być owocne, musi się dokonać ponowna integracja funkcji. Ponieważ przejście na emeryturę jako stadium życiowe jest nowym zjawiskiem rozwojowym, nasza kultura musi dopiero wypracować przepisy dotyczące zachowań odpowiednich do tego okresu.
PRZYSTOSOWANIE PSYCHICZNE. Zakończenie pracy i zrezygnowanie ze znacznych części identyczności jest trudnym problemem dla psychicznego przystosowania jednostki. Dla wielu osób taka zmiana niesie ze sobą poważniejsze obniżenie samooceny. Zdolność poradzenia sobie z tym stadium życia zależy w dużej mierze do form wcześniejszego przystosowania się. Dobrze przystosowujący się do emerytury ludzie są zwykle zdolni do stworzenia sobie stylu życia zapewniającego ciągłość z przeszłością i zaspokojenie długofalowych potrzeb. Na ogół większość osób potrafi dobrze się przystosować do roli emeryta. Jeśli doświadczenie to jest przykre, to zwykle z powodu kłopotów zdrowotnych lub finansowych. Niektórzy są nieszczęśliwi, gdyż mieli niewłaściwe oczekiwania wobec emerytury lub nadmiernie angażowali się w rolę pracownika. Kobiety planujące przejście na emeryturę były w stanie bardziej efektywnie przystosować się do roli emerytek od tych, które tego nie planowały. Wykazywały też one tendencje do bardziej realistycznych oczekiwań dotyczących życia na emeryturze, były większymi optymistkami, wolnymi od uprzedzeń w stosunku do możliwości życiowych poza miejscem pracy.
Przejście na emeryturę częściej może być zdarzeniem stresującym dla osób, dla których emerytura ma implikacje negatywne. Określenie to odnosi się do mężczyzn i kobiet zmuszonych do odejścia na emeryturę, a niemających na to ochoty, bądź nieoczekiwanie na nią przenoszonych ze względu zdrowotnych lub zwalnianych z pracy przez przedsiębiorstwa. Do tej grupy należały też osoby, którym w wyniku przejścia na emeryturę pogorszył się stan finansów lub zdrowia. Wszyscy ci ludzie mają skłonność do przeżywania większego stresu z powodu odejścia na emeryturę niż ci, którzy przeszli na nią dobrowolnie, zgodnie z planem i nie są finansowo obciążeni.
PRZYSTOSOWANIE FINANSOWE. W wieku emerytalnym powszechne są trudności finansowe. Nierzadko jest tak, że po przejściu na emeryturę dochód osobisty obniża się o 1/3 lub o połowę. To zmniejszenie się zasobów materialnych oznacza, że wiele osób po raz pierwszy w swym życiu staje w obliczu ubóstwa. Prawdo podobnie tylko niewiele statystyk może potwierdzić, jaki ciężar finansowy nakłada na ludzi emerytura. W 1991r 3,5mln starszych osób lub w przybliżeniu jedna osoba no osiem miały dochody poniżej poziomu ubóstwa. Mniej niż jedna osoba na dziesięć młodych dorosłych jest podobnie uboga. W USA żyje 1mln starszych osób pochodzenia latynoskiego. Oczekuje się, że w roku 2020 liczba ta zwiększy się do 4mln. Chodź niektórzy Latynosi uczestniczą we wzroście gospodarczym tego kraju, to jednak ogromna ich liczba co dzień staje do walki o życie, mając ograniczone dochody i próbuje radzić sobie z problemami finansowymi i słabym zdrowiem. Niektóre z tych problemów, tak jak brak uprawnień do ubezpieczenia społecznego i opieki medycznej, wiążą się z formami imigracji i zaszłościami w pracy tego pokolenia. Mogą one w następnych generacjach poprawić się. Co więcej, w miarę tego, jak młodsze kohorty ludzi pochodzenia latynoskiego zaczną się starzeć, mogą się obniżać bariery językowe i wykształcenia, wobec których staje teraz wielu starszych latynosów.
Afroamerykanie są przez całe życie upośledzeni zawodowo. Występuje w śród nich tendencja do podejmowania pracy w zawodach o niskim statusie, które cechują dorywcze formy pracy i niskie zarobki. Te upośledzające formy pracy wciągu całego życia oddziałują negatywnie na stan ekonomiczny Afroamerykanów, gdy osiągają oni starczy wiek. Dlatego dla wielu z nich koniecznością staje się podejmowanie w okresie starości prac o tak samo niskim statusie. Bezpośrednio przyczyną niskich emerytur i niewielkich dodatkowych sum pochodzących z ubezpieczenia społecznego Afroamerykanów są: zatrudnienie w słabo płatnych zawodach, rzadkie dodatkowe źródła dochodów i częste zmiany miejsc pracy. W wyniku tego pakiet dochodowy starszych Afroamerykanów w porównaniu z innymi grypami zawiera proporcjonalnie więcej pieniędzy pochodzących z ich własnej pracy i źródeł pozaemerytalnych. Przeciętny wiek owdowienia kobiet wynosił 56 lat, a 70% ubogich ludzi to kobiety. Wiele kobiet boi się ubóstwa na starość. Z kilku powodów planowanie emerytury jest ważne dla kobiet np.: 1. Kobiety zarabiają mniej od mężczyzn tak, że ogólnie dostępne dla nich aktywa są mniejsze. 2. Pracują zazwyczaj w mniejszych firmach, które nie tworzą prywatnych programów emerytalnych. 3. Często przerywają pracę, by opiekować się dziećmi, i dlatego mają mniejszy staż pracy zaliczany do emerytury, co obniża korzyści finansowe, jakie uzyskują przebywając na emeryturze. Starsze kobiety stanowią znaczny odsetek ubogich starców, nie tylko z powodu niższych zarobków przeszłości, ale również dlatego, że nie mają prawa do zasiłku z ubezpieczeń społecznych po śmierci męża.
PRZYSTOSOWANIE MAŁŻEŃSKIE. Większość przebywających na emeryturze małżeństw łączą wieloletnie więzi, a ich przeżycia związane z przejściem na emeryturę mogą być dzielone w intymny sposób ze współmałżonkiem. W tym okresie życia małżeństwo zachowuje swe znaczeni „na dobrze i na złe”, gdyż partnerzy doświadczają zarówno pozytywnych, radosnych przeżyć, jak też negatywnych, męczących chwil. Osoby, które miały żywe satysfakcjonujące relacje, na ogół nadal zachowują pozytywne interakcje w małżeństwie, podczas gdy partnerzy mający trudne, niedające zadowolenia relacje, najprawdopodobniej nadal zachowują interakcje małżeńskie. Okazuje się, że harmonia w małżeństwie w okresie emerytury, jak też podczas wcześniejszych ekologicznych przejść rodzinnych, tworzy się na podstawie wzajemnego szacunku i poważania. W okresie emerytalnym zaznacza się tendencja do wzrastania poziomu zadowolenia w małżeństwie. Dla tych, którzy dzielą ze sobą intymność małżeńską i realizują wzajemne zainteresowania, emerytura może oznaczać czas odprężenia i radości z wzajemnego towarzystwa. Jednak, stopień odczuwalnej harmonii małżeńskiej zależy od wsparcia, jakie po przejściu na emeryturę każdy z małżonków jest w stanie dać drugiemu. Podobne znaczenia mają: trwałość relacji i adaptacja. Radzenie sobie i ewentualną adaptację często ułatwia traktowanie okresu emerytury jako wyzwania lub okazji do rozwoju. Za ważne dla małżeństwa jest poślubienie osoby, którą lubili jako człowieka, cieszyło ich przebywanie w jej towarzystwie, oddanie i wsparcie dla współmałżonka oraz dla małżeństwa, poczucie humoru i zgodność w różnych sprawach takich, jak cele i dążenia wżyciu, dobór przyjaciół podejmowanie decyzji. W wielu małżeństwach emerytów dzielenie się niektórymi obowiązkami domowymi nadaje ich relacjom posmak emaglitaryzmu. Na formy p[przystosowania, na poziom satysfakcji i szczęścia mogą również wpływać zmiany w stanie zdrowia małżonków. Gdy jeden partner z powodów zdrowotnych potrzebuje pomocy, drugi staje się opiekunem. Jednak w miarę rozwoju sytuacji ujawniają się różnice związane z płcią. Z literatury wynika, że opiekujące się mężami żony zwykle przeżywają większy stres i bardziej odczuwają ciężar tej opieki niż mężowie, którzy, gdy muszą się opiekować swoimi żonami, korzystają z pomocy innych krewnych.
PROCES PRZECHODZENIA NA EMERYTURĘ.
Aby lepiej zrozumieć problemy z przystosowaniem, przed jakimi staja małżeństwa emerytów, warto uświadomić sobie, jakie są fazy osiągania roli emeryta. Ponieważ okres emerytalny to zjawisko indywidualne o różnym czasie trwania, niemożliwe jest odniesienie do wieku chronologicznego. Jednostki mogą nie przeżywać tych wszystkich faz bądź mogą ich nie osiągać w podany tu sposób. Proces przechodzenia na emeryturę zaczyna się od postawy wobec emerytury, polityki emerytalnej i czynników wpływających na decyzję o przejściu na emeryturę. Przejście ekologiczne związane z emeryturą daje różnorodne skutki w zależności od tego jak jednostka w nią wkracza. Osoby, które dobrowolnie przechodzą na emeryturę zwykle albo nie mają problemów przystosowaniem z przystosowaniem się albo mają tylko nie wielkie trudności. Osoby zmuszone do przejścia na emeryturę na skutek obowiązującej polityki emerytalnej początkowo skłonne są do odczuwania niezadowolenia, ale później na ogół dostosowują się do sytuacji. Osoby przechodzące na emeryturę z powodu złego stanu zdrowia są najbardziej niezadowolone, co jest całkowicie zrozumiałe, chodź przejście na emeryturę wielu z nich poprawia zdrowie Samo przejście na emeryturę nie ma przewidywalnego negatywnego wpływu na zdrowie fizyczne, samoocenę lub zadowolenie z życia, ale może przyczyniać się do obniżania poziomu aktywności. Dobre przystosowanie do tego okresu zależy od zabezpieczenia finansowego, dobrego zdrowia, znaczących form aktywności i wysokiej satysfakcji w małżeństwie.
FAZA PRZEDEMERYTALNA. Fazę przedemerytalną można podzielić na dwa podstadia, odległe i bliskie. W podstadium odległym emerytura jest spostrzegana jako zdarzenie, które nastąpi kiedyś w odległej przyszłości. Antycypująca socjalizacja i przystosowanie do emerytury w tym okresie są zwykle nieformalne i niesystematyczne. Po stadium bliskie pojawia się wtedy, gdy pracujący uświadamiają sobie, że wkrótce przejdą na emeryturę i konieczne jest przystosowanie się do niej, aby to przejście dokonało się pomyślnie. Niektóre pracujące osoby mogą w tym czasie uformować u siebie negatywne postawy, gdyż realia emerytalne staja się dużo ważniejsze i wstępne finansowe warunki przyszłego emeryta mogą nie spełniać jego oczekiwań. W redukowaniu niepokoju przed emeryturą i niejasności związanych z tą nową społeczną rolą okazały się skuteczne programy przedemerytalne.
FAZA MIODOWEGO MIESIĄCA następuje zaraz po przejściu na emeryturę. Często cechuje ją poczucie euforii, wynikającej częściowo z odzyskanej wolności. Dla wielu emerytów jest to okres aktywności, wypełniony takimi czynnościami, jak odwiedzanie członków rodziny, podróżowanie i oddawanie się różnym hobby. Miodowy miesiąc może trwać krótko lub być długi; zależy to od zasobów finansowych i pomysłowości ludzi co do ich wykorzystania.
FAZA ROZCZAROWANIA. Gdy mija faza miodowego miesiąca i tempo życia staje się wolniejsze, niektórzy emeryci zaczynają się czuć rozczarowani i zawiedzeni, a nawet wpadają w depresję. Głębokość emocjonalnego dołka w tej fazie zależy od wielu czynników, miedzy innymi pogarszania się stanu zdrowia, ograniczeń finansowych lub trudności w przystosowaniu się do niezależnego stylu życia. Niekiedy planowanie i niecierpliwe oczekiwanie formy działań 9np. dalekie podróże) mogą stracić swój początkowy urok. Do rozczarowania prowadzą także nierealistyczne fantazje przedemerytalne i nieadekwatna socjalizacja w przewidywaniu przejścia na emeryturę.
FAZA REORIENTACJI. Dla osób, których okres emerytalny albo nie sprowadził na ziemię albo doprowadził do głośnej katastrofy, konieczna jest faza reorientacji. Przystosowania. W tym czasie doświadczenia zdobyte w okresie przebywania na emeryturze zostają wykorzystane do ukształtowania bardziej realistycznego sposobu widzenia alternatyw życiowych. Reorientacja często obejmuje poszukiwanie oparcia społecznego i nowych form działalności.
FAZA STABILNOŚCI. W fazie stabilności jednostka opanowała już rolę emeryta. Stabilność nie oznacza braku zmian, ale raczej zrutynizowanie sposobów radzenia sobie ze zmianą. Ludzie osiągający to stadium uformowali już całkowicie zestaw kryteriów, według których dokonują wyborów pozwalających im radzić sobie z życiem w zdecydowanie wygodny i uporządkowany sposób. Wiedzą, czego się od nich oczekuje i co muszą robić, jak też znają swoje mocne i słabe strony.
FAZA KOŃCOWA następuje wtedy, gdy pełnienie roli emeryta staje się niemożliwe na skutek choroby i kalectwa, które często towarzyszą późnej dorosłości. Gdy ludzie stają się niezdolni do wykonywania prac domowych i radzenia sobie ze swoimi potrzebami, z roli osoby przebywającej na emeryturze przechodzą do roli osoby chorej i kalekiej. Ta przemiana ról polega na utracie statusu osób silnych i autonomicznych. Oba te rodzaje statusu są środkami niezbędnymi do wykonywania roli emerytowanej osoby. Status emeryta oczywiście można utracić również wtedy, Gdy emerytowana osoba podejmuje pracę w pełnym wymiarze godzin.
Michał Grzywacz
4