HRL, wiek


HISTORIA LITERATURY ROSYJSKIEJ

KANON LEKTUR- ĆWICZENIA

 

 

  1. Антиох Контемир „К уму своему - на хулящих учениях” Do rozumu swojego

Antioch Dmitriewicz Kantemir (Kantiemir, ros. Антиох Дмитриевич Кантемир, ur. 21 września 1708 w Konstantynopolu - zm. 11 kwietnia 1744 w Paryżu) - poeta rosyjski związany z dworem Piotra I, dyplomata. Był synem hospodara mołdawskiego Dymitra Kantemira, współpracującego z Rosją podczas wojny rosyjsko-tureckiej 1710 - 1713, później osiadłego w Rosji. Był orędownikiem klasycyzmu i osoby Piotra I, popierał zbliżenie kultury rosyjskiej z kulturą europejską. W roku 1731 został dyplomatą w Londynie, a od 1738 w Paryżu, gdzie zetknął się z Monteskiuszem i jego twórczością. Łączył zamiłowanie do literatury z nauką przedmiotów ścisłych. Studiował matematykę i fizykę w nowo otwartej Akademii Nauk. Zajmował się malarstwem i muzyką.
 Jest uznawany za protoplastę literatury klasycystycznej w Rosji, jego twórczość jednak nie miała szerokiego wpływu i ograniczała się do wąskich kręgów arystokracji. Pisał klasycystyczne satyry, wzorował się na satyrach starożytnych, głównie na Horacym. Sam autor przyznawał się do naśladownictwa. Zbieżności dotyczyły strony formalnej: kompozycji, sposobu obrazowania, stylu. Nowością był element walki o realizację reform kulturalnych Piotra I. Jego satyry miały wydźwięk polityczny i pełniły funkcję społeczno - demaskatorską. Obiektem krytyki byli przeciwnicy postępu.

Kolegował się z Teofanem Prokopowiczem, który odcisnął piętno na jego twórczości. Napisał w sumie 8 satyr. Z których 5 powstało w Rosji a trzy w Londynie i Paryżu.Tłumaczył też na rosyjski literaturę obcą (z łaciny, greki i francuskiego). Jest też autorem nieukończonego apologetycznego poematu wychwalającego czyny Piotra I pt. Petrida oraz drobnych epigramatów i bajek. Był zwolennikiem wiersza sylabicznego i przeciwnikiem reform wersyfikacyjnych Wasilija Triediakowskiego.

Satyra Do swojego rozumu. Na ganiących naukę. (На Хулящих Учения

   К Уму Своему)

W tym utworze, zgodnie z kompozycją gatunku występowały 3 elementy: zwrot do kogoś lub czegoś, charakterystyki oraz rozważania. Poprzez odwołanie się do rozumu we wstępie i prowadzenie z nim swoistego dialogu, autor nawiązywał do racjonalistycznych założeń epoki klasycyzmu, nadając utworowi charakter biesiady. Umieszczone w inwokacji ironiczne rady, aby nie zajmować się działalnością literacką, odrzucaną przez „ganiących naukę”, ośmieszały przeciwników postępu i wskazywały obiekt satyry. Obiekt ten ukonkretniały charakterystyki, przedstawione w formie galerii portretów następujących jeden za drugim bez związku fabularnego. Służyły one do zilustrowania myśli autora, sprecyzowania zarzutów i wyłożenia w rozważaniach propagowanych przez twórcę ideałów.

Bohaterowie zostali nazwani imionami konwencjonalnymi, zrozumiałymi dla współczesnych czytelników. Tworzyli oni typy ludzkie łączące najrozmaitsze przywary określonych stanów społecznych. Np. „Kryton z różańcem w rękach”, typ świętoszkowatego hipokryty, uosabiał tych dostojników cerkiewnych, którzy twierdzili, że nie tylko nauki świeckie, ale nawet samodzielne czytanie Biblii przez wiernych doprowadzi do zepsucia i herezji. W rzeczywistości, jak akcentował poeta, jego troska o czystość wiary miała wymiar materialny i wyrażała się w niej obawa o uszczuplenie dochodów cerkiewnych. Z kolei ziemianin Sylwan, typ ignoranta i gbura, był przedstawicielem tej części starej Rusi, która negowała potrzebę nauki i oświaty, ponieważ nie widziała w niej żadnej korzyści dla siebie. Jedyną wiedzą jaką cenił Sylwan, była umiejętność pomnażania dochodów i zmniejszania wydatków. Podobną pogardę do nauki wyznawali bawidamek Łukasz i fircyk Medor. Pierwszy, miłośnik wina i zabawy, udowadniał, że nauka niszczy kontakty międzyludzkie, ponieważ czas spędzony nad książką zabiera czas dla przyjaciół. Drugi przejął z zachodu jedynie obyczaje i modę, dlatego skarżył się, że zbyt dużo papieru idzie na drukowanie książek, a jemu nie starcza go na papiloty.

Obiektem ataków w satyrze były też całe stany społeczne, steczne duchowieństwo, bojarska reakcja, urzędnicy państwowi, wojsko. Charakterystyka bezimiennego biskupa, „świętego klucznika wrót do raju”, który z obowiązku, ale z silnym gniewem błogosławił zebranych, zawierała szczegóły pozwalające współczesnym widzieć w nim jednego z głównych przeciwników Prokopowicza, uparcie dążącego do zdobycia urzędu patriarchy. Ośmieszeni zostali tez prości diacy, uskarżający się na niesprawiedliwość i niemożność awansu na biskupów, pomimo tego, że „bez zająknięcia czytają Psałterz i Złotoust, chociaż ich nie rozumieją”. Zaatakował Kantemir wysokich urzędników w osobach sędziów, którzy brali łapówki, nie przestrzegali prawa, a zamiast kompetencji okazywali podsądnym pogardę i lekceważenie. Wykpił niezadowolonych z posady protokolantów sądowych, narzekających na status mimo „zasług” rodowych.

Nie pominą też przedstawicieli wojska buntujących się na brak możliwości dowodzenia pułkiem mimo umiejętności „podpisywania się swoim imieniem”, jak też młodych szlachciców domagających się awansu wyłącznie za ogładę i obycie w świecie, tj. rozróżnianie smaków wina, znajomość tańców, gry na fujarze lub w karty.

Poeta przedstawił oświeceniowe idee Piotra I: osobistą zasługę nad urodzenie. Obserwując rosyjska rzeczywistość, nie znalazł godnego ich reprezentanta. Dlatego, jego zdaniem, nauka i wiedza zostały w Rosji pokonane przez nieuctwo i ignorancję. Zagnieździły się w kapłańskich mitrach, bogatych szlacheckich strojach, dowodziły pułkami. Osierocona nauka została wypędzona z większości rosyjskich domów. Broniono się przed nią.


НА ХУЛЯЩИХ УЧЕНИЯ

   К УМУ СВОЕМУ

  

   1 Уме недозрелый, плод недолгой науки!

   Покойся, не понуждай к перу мои руки:

   Не писав летящи дни века проводити

   Можно, и славу достать, хоть творцом не слыти.

   5 Ведут к ней нетрудные в наш век пути многи,

   На которых смелые не запнутся ноги;

   Всех неприятнее тот, что босы проклали

   Девять сестр. Многи на нем силу потеряли,

   Не дошед; нужно на нем потеть и томиться,

   10 И в тех трудах всяк тебя как мору чужится,

   Смеется, гнушается. Кто над столом гнется,

   Пяля на книгу глаза, больших не добьется

   Палат, ни расцвеченна марморами саду;

   Овцу не прибавит он к отцовскому стаду.

  

   15 Правда, в нашем молодом монархе надежда

   Всходит музам немала; со стыдом невежда

   Бежит его. Аполлин славы в нем защиту

   Своей не слабу почул, чтяща свою свиту

   Видел его самого, и во всем обильно

   20 Тщится множить жителей парнасских он сильно.

   Но та беда: многие в царе похваляют

   За страх то, что в подданном дерзко осуждают.

  

   "Расколы и ереси науки суть дети;

   Больше врет, кому далось больше разумети;

   25 Приходит в безбожие, кто над книгой тает, -

   Критон с четками в руках ворчит и вздыхает,

   И просит, свята душа, с горькими слезами

   Смотреть, сколь семя наук вредно между нами:

   Дети наши, что пред тем, тихи и покорны,

   30 Праотческим шли следом к божией проворны

   Службе, с страхом слушая, что сами не знали,

   Теперь, к церкви соблазну, библию честь стали;

   Толкуют, всему хотят знать повод, причину,

   Мало веры подая священному чину;

   35 Потеряли добрый нрав, забыли пить квасу,

   Не прибьешь их палкою к соленому мясу;

   Уже свечек не кладут, постных дней не знают;

   Мирскую в церковных власть руках лишну чают,

   Шепча, что тем, что мирской жизни уж отстали,

   40 Поместья и вотчины весьма не пристали".

  

   Силван другую вину наукам находит.

   "Учение, - говорит, - нам голод наводит;

   Живали мы преж сего, не зная латыне,

   Гораздо обильнее, чем мы живем ныне;

   45 Гораздо в невежестве больше хлеба жали;

   Переняв чужой язык, свой хлеб потеряли.

   Буде речь моя слаба, буде нет в ней чину,

   Ни связи, - должно ль о том тужить дворянину?

   Довод, порядок в словах - подлых то есть дело,

   50 Знатным полно подтверждать иль отрицать смело.

   С ума сошел, кто души силу и пределы

   Испытает; кто в поту томится дни целы,

   Чтоб строй мира и вещей выведать премену

   Иль причину, - глупо он лепит горох в стену.

   55 Прирастет ли мне с того день к жизни, иль в ящик

   Хотя грош? могу ль чрез то узнать, что приказчик,

   Что дворецкий крадет в год? как прибавить воду

   В мой пруд? как бочек число с винного заводу?

   Не умнее, кто глаза, полон беспокойства,

   60 Коптит, печась при огне, чтоб вызнать руд свойства,

   Ведь не теперь мы твердим, что буки, что веди -

   Можно знать различие злата, сребра, меди.

   Трав, болезней знание - голы все то враки;

   Глава ль болит - тому врач ищет в руке знаки;

   65 Всему в нас виновна кровь, буде ему веру

   Дать хочешь. Слабеем ли - кровь тихо чрезмеру

   Течет; если спешно - жар в теле; ответ смело

   Дает, хотя внутрь никто видел живо тело.

   А пока в баснях таких время он проводит,

   70 Лучший сок из нашего мешка в его входит.

   К чему звезд течение числить, и ни к делу,

   Ни кстати за одним ночь пятном не слать целу,

   За любопытством одним лишиться покою,

   Ища, солнце ль движется, или мы с землею?

   75 В часовнике можно честь на всякий день года

   Число месяца и час солнечного всхода.

   Землю в четверти делить без Евклида смыслим,

   Сколько копеек в рубле - без алгебры счислим".

   Силван одно знание слично людям хвалит:

   80 Что учит множить доход и расходы малит;

   Трудиться в том, с чего вдруг карман не толстеет,

   Гражданству вредным весьма безумством звать смеет.

  

   Румяный, трожды рыгнув, Лука подпевает:

   "Наука содружество людей разрушает;

   85 Люди мы к сообществу божия тварь стали,

   Не в нашу пользу одну смысла дар прияли.

   Что же пользы иному, когда я запруся

   В чулан, для мертвых друзей - живущих лишуся,

   Когда все содружество, вся моя ватага

   90 Будет чернило, перо, песок да бумага?

   В веселье, в пирах мы жизнь должны провождати:

   И так она недолга - на что коротати,

   Крушиться над книгою и повреждать очи?

   Не лучше ли с кубком дни прогулять и ночи?

   95 Вино - дар божественный, много в нем провору:

   Дружит людей, подает повод к разговору,

   Веселит, все тяжкие мысли отымает,

   Скудость знает облегчать, слабых ободряет,

   Жестоких мягчит сердца, угрюмость отводит,

   100 Любовник легче вином в цель свою доходит.

   Когда по небу сохой бразды водить станут,

   А с поверхности земли звезды уж проглянут,

   Когда будут течь к ключам своим быстры реки

   И возвратятся назад минувшие веки,

   105 Когда в поcт чернец одну есть станет вязигу, -

   Тогда, оставя стакан, примуся за книгу".

  

   Медор тужит, что чресчур бумаги исходит

   На письмо, на печать книг, а ему приходит,

   Что не в чем уж завертеть завитые кудри;

   110 Не сменит на Сенеку он фунт доброй пудры;

   Пред Егором двух денег Виргилий не стоит;

   Рексу - не Цицерону похвала достоит.

   Вот часть речей, что на всяк день звенят мне в уши;

   Вот для чего я, уме, немее быть клуши

   115 Советую. Когда нет пользы, ободряет

   К трудам хвала, - без того сердце унывает.

   Сколько ж больше вместо хвал да хулы терпети!

   Трудней то, неж пьянице вина не имети,

   Нежли не славить попу святую неделю,

  

   120 Нежли купцу пиво пить не в три пуда хмелю.

   Знаю, что можешь, уме, смело мне представить,

   Что трудно злонравному добродетель славить,

   Что щеголь, скупец, ханжа и таким подобны

   Науку должны хулить, - да речи их злобны

   125 Умным людям не устав, плюнуть на них можно;

   Изряден, хвален твой суд; так бы то быть должно,

   Да в наш век злобных слова умными владеют.

   А к тому ж не только тех науки имеют

   Недрузей, которых я, краткости радея,

   130Исчел иль, правду сказать, мог исчесть смелея.

   Полно ль того? Райских врат ключари святые,

   И им же Фемис вески вверила златые,

   Мало любят, чуть не все, истинну украсу.

  

   Епископом хочешь быть - уберися в рясу,

   135 Сверх той тело с гордостью риза полосата

   Пусть прикроет; повесь цепь на шею от злата,

   Клобуком покрой главу, брюхо - бородою,

   Клюку пышно повели - везти пред тобою;

   В карете раздувшися, когда сердце с гневу

   140 Трещит, всех благословлять нудь праву и леву.

   Должен архипастырем всяк тя в сих познати

   Знаках, благоговейно отцом называти.

   Что в науке? что с нее пользы церкви будет?

   Иной, пиша проповедь, выпись позабудет,

   145 От чего доходам вред; а в них церкви права

   Лучшие основаны, и вся церкви слава.

  

   Хочешь ли судьею стать - вздень перук с узлами,

   Брани того, кто просит с пустыми руками,

   Твердо сердце бедных пусть слезы презирает,

   150 Спи на стуле, когда дьяк выписку читает.

   Если ж кто вспомнит тебе граждански уставы,

   Иль естественный закон, иль народны нравы -

   Плюнь ему в рожу, скажи, что врет околёсну,

   Налагая на судей ту тягость несносну,

   155 Что подьячим должно лезть на бумажны горы,

   А судье довольно знать крепить приговоры.

  

   К нам не дошло время то, в коем председала

   Над всем мудрость и венцы одна разделяла,

   Будучи способ одна к высшему восходу.

   160 Златой век до нашего не дотянул роду;

   Гордость, леность, богатство - мудрость одолело,

   Науку невежество местом уж посело,

   Под митрой гордится то, в шитом платье ходит,

   Судит за красным сукном, смело полки водит.

   165 Наука ободрана, в лоскутах обшита,

   Изо всех почти домов с ругательством сбита;

   Знаться с нею не хотят, бегут ея дружбы,

   Как, страдавши на море, корабельной службы.

   Все кричат: "Никакой плод не видим с науки,

   170 Ученых хоть голова полна - пусты руки".

  

   Коли кто карты мешать, разных вин вкус знает,

   Танцует, на дудочке песни три играет,

   Смыслит искусно прибрать в своем платье цветы,

   Тому уж и в самые молодые леты

   175 Всякая высша степень - мзда уж невелика,

   Семи мудрецов себя достойным мнит лика.

   "Нет правды в людях, - кричит безмозглый церковник, -

   Еще не епископ я, а знаю часовник,

   Псалтырь и послания бегло честь умею,

   180 В Златоусте не запнусь, хоть не разумею".

   Воин ропщет, что своим полком не владеет,

   Когда уж имя свое подписать умеет.

   Писец тужит, за сукном что не сидит красным,

   Смысля дело набело списать письмом ясным.

   185 Обидно себе быть, мнит, в незнати старети,

   Кому в роде семь бояр случилось имети

   И две тысячи дворов за собой считает,

   Хотя в прочем ни читать, ни писать не знает.

  

   Таковы слыша слова и примеры видя,

   190 Молчи, уме, не скучай, в незнатности сидя.

   Бесстрашно того житье, хоть и тяжко мнится,

   Кто в тихом своем углу молчалив таится;

   Коли что дала ти знать мудрость всеблагая,

   Весели тайно себя, в себе рассуждая

   195 Пользу наук; не ищи, изъясняя тую,

   Вместо похвал, что ты ждешь, достать хулу злую.

  

2. Михаил Ломоносов

Michał Łomonosow (1711 - 1765), jeden pierwszych przedstawicieli klasycyzmu. Temat cara-reformatora stał się głównym tematem jego twórczości. Był to syn wolnego, państwowego chłopa znad brzegów Morza Białego. W wieku 34 lat został profesorem chemii i członkiem Akademii Nauk. Wcześniej uczył się w moskiewskiej Akademii Słowiańsko-Grecko-Łacińskiej oraz 5 lat studiował na uczelniach niemieckich: uniwersytecie w Marburgu i szkole górniczej we Freibergu. Po powrocie do Rosji rozwijał badania w zakresie fizyki, chemii, metalurgii, meteorologii, geografii, historii, biologii, astronomii, filozofii, prawa i filologii. Prawie we wszystkich dziedzinach dokonał nowatorskich rozwiązań.

Prowadził tez działalność filologiczną i tworzył w oryginale utwory poetyckie. Jego zasługą w tej dziedzinie było dokończenie reformy wersyfikacyjnej zapoczątkowanej przez Wasyla Trietiakowskiego. Został zanegowany system sylabiczny i wprowadzony system sylabotoniczny.

Uporządkował również słownictwo rosyjskie i cerkiewnosłowiańskie oraz sformułował własną teorię trzech stylów. Byłoa ona związana z poszczególnymi gartunkami literackimi, ale ich podział był uzaleznoniony od właściwości leksykalnych. Na styl wysoki sładały się słowa cerkiewnosłowiańskie, a średni wspólne dla obu języków, a na niski słowa rosyjskie. Pisał prace teoretycznoliterackie: podręcznik do retoryki, traktaty estetyczne, rozprawy językoznawcze.

Założenia teoretyczne dot. Systemu wersyfikacyjnego i normalizacji języka literackiego, realizował Łomonosow w swojej praktyce literackiej. Pisał tragedie, hymny, słowa pochwalne, poematy, epigramaty, bajki, a głównie ody opiewające cyny, mądrość panującej władczyni. Należało to w tym czasie do zwyczajowych obowiązków profesora Akademii Nauk.

Klasycystyczna oda wywodziła się z greckiej liryki chóralnej. Był to utwór wierszowany, najczęściej stroficzny, o charakterze pochwalno-panegirycznym lub dziękczynnym. Opiewano w nim doniosłe wydarzenia, uroczystości czyny znanych osobistości, ważną ideę. Cechował ją patos, podniosłość, hiperbolizacja, ale też oratorska funkcja gatunku: możność recytowania. Retoryczność ody uzyskiwano poprzez: alegorie, porównania, pytania, wykrzyknienia oraz wykorzystanie motywów mitologicznych i imion postaci antycznych.

Ody Łomonosowa charakteryzowała postawa obywatelska albo filozoficzna problematyka. Można je podzielić na panegiryczne, heroiczne i filozoficzno-religijne.

Oda „Разговор с Анакреоном” Rozmowy z Anakreontem

To wyraz poglądów autora na role poety i funkcję poezji. Składa się z 4 anakreontyków, czyli 4 przekładów wierszy przypisywanych Anakreontowi, piewcy wina i uniesień cielesnych, oraz 4 odpowiedzi-replik na nie. Swoisty spór literacki, w którym starły się 2 koncepcje pojmowania poezji. Łomonosow jest za poezja osobistą, miłosną, ale też obywatelską, zaangażowaną, sławiącą wielkich bohaterów narodowych. Pojawiły się motywy jego późniejszej twórczości, m.in. motyw szlachetnej, nieugiętej jednostki, wcielenia cnót obywatelskich. Wyrażał się on przez przywołanie starożytnego obrońcy Rzymu -Katona, popełniającego samobójstwo w chwili upadku republiki i przeciwstawienie go Anakreontowi.

Był tez motyw wielkości Rosji, jej uwielbienia i gloryfikacji, wyrażający się w spersonifikowanej ojczyźnie - umiłowanej matki i jednocześnie absolutnej władczyni. Przeciwieństwie do Anakreonta, który zażądał od malarza namalowanie swojej ukochanej podpowiadając szczególy jej urody oddające jej zmysłowość, Łomonosow żądał od artysty innego przedstawienia miłości - obraz Rosji. Podpowiadał szczegóły artyście, które czyniły ja majestatyczną, potężną, szczęśliwą, pełną bogactw, liczącą się na arenie międzynarodowej. Dawny ideał Świętej Rusi zastąpiła w niej duma z Wielkiej Rosji.

Анакреон

Ода I [1] 

Мне петь было о Трое,
О  Кадме [2]   мне бы  петь,
Да гусли мне в покое
Любовь велят звенеть.
Я гусли со струнами
Вчера переменил
И славными делами
Алкида возносил;
Да гусли поневоле
Любовь мне петь велят,
О вас, герои, боле,
Прощайте, не хотят.

Ломоносов

Ответ

Мне петь было о нежной,
Анакреон, любви;
Я чувствовал жар прежней
В согревшейся крови,
Я бегать стал перстами
По тоненьким струнам
И сладкими словами
Последовать стопам.
Мне струны поневоле
Звучат геройский шум.
Не возмущайте боле,
Любовны мысли, ум;
Хоть нежности сердечной
В любви я не лишен,
Героев славой вечной
Я больше восхищен.

Анакреон

Ода XXIII [3] 

Когда бы нам возможно
Жизнь было продолжить,
То стал бы я не ложно
Сокровища копить,
Чтоб смерть в мою годину,
Взяв деньги, отошла
И, за откуп кончину
Отсрочив, жить дала;
Когда же я то знаю,
Что жить положен срок,
На что крушусь, вздыхаю,
Что мзды скопить не мог;
Не лучше ль без терзанья
С приятельми гулять
И нежны воздыханья
К любезной посылать.

Ломоносов

Ответ

Анакреон, ты верно
Великой философ,
Ты делом равномерно
Своих держался слов,
Ты жил по тем законам,
Которые писал,
Смеялся забобонам,
Ты петь любил, плясал;
Хоть в вечность ты глубоку
Не чаял больше быть,
Но славой после року
Ты мог до нас дожить;
Возьмите прочь Сенеку, [4] 
Он правила сложил
Не в силу человеку,
И кто по оным жил?

Анакреон

Ода XI [5] 

Мне девушки сказали:
«Ты дожил старых лет»,
И зеркало мне дали:
«Смотри, ты лыс и сед»;
Я не тужу ни мало,
Еще ль мой волос цел,
Иль темя гладко стало,
И весь я побелел;
Лишь в том могу божиться,
Что должен старичок
Тем больше веселиться,
Чем ближе видит рок.

Ломоносов

Ответ

От зеркала сюда взгляни, Анакреон,
И слушай, что ворчит, нахмурившись,
Катон [6] : «Какую вижу я седую обезьяну?
Не злость ли адская, такой оставя шум,
От ревности на смех склонить мой хочет ум?
Однако я за Рим, за вольность твердо стану,
Мечтаниями я такими не смущусь
И сим от Кесаря кинжалом свобожусь».
Анакреон, ты был роскошен, весел, сладок,
Катон старался ввесть в республику порядок,
Ты век в забавах жил и взял свое с собой,
Его угрюмством в Рим не возвращен покой;
Ты жизнь употреблял как временну утеху,
Он жизнь пренебрегал к республики успеху;
Зерном твой отнял дух приятной виноград,[7] 
Можем он сам себе был смертный супостат;
Беззлобна роскошь в том была тебе причина,
Упрямка [8] славная была ему судьбина;
Несходства чудны вдруг и сходства понял я,
Умнее кто из вас, другой будь в том судья.

Анакреон

Ода XXVIII [9] 

Мастер в живопистве первой, [10] 
Первой в Родской стороне,
Мастер, научен Минервой,
Напиши любезну мне.
Напиши ей кудри черны,
Без искусных рук уборны,
С благовонием духов,
Буде способ есть таков.

Дай из роз в лице ей крови
И как снег представь белу,
Проведи дугами брови
По высокому челу,
Не сведи одну с другою,
Не расставь их меж собою,
Сделай хитростью своей,
Как у девушки моей;

Цвет в очах ее небесной,
Как Минервин, покажи
И Венерин взор прелестной
С тихим пламенем вложи,
Чтоб уста без слов вещали
И приятством привлекали
И чтоб их безгласна речь
Показалась медом течь;

Всех приятностей затеи
В подбородок умести
И кругом прекрасной шеи
Дай лилеям расцвести,
В коих нежности дыхают,
В коих прелести играют
И по множеству отрад
Водят усумненной взгляд;

Надевай же платье ало
И не тщись всю грудь закрыть,
Чтоб, ее увидев мало,
И о прочем рассудить.
Коль изображенье мочно,
Вижу здесь тебя заочно.
Вижу здесь тебя, мой свет;
Молви ж, дорогой портрет.

Ломоносов

Ответ

Ты счастлив сею красотою
И мастером, Анакреон,
Но счастливей ты собою
Чрез приятной лиры звон;
Тебе я ныне подражаю
И живописца избираю,
Дабы потщился написать
Мою возлюбленную Мать.

О мастер в живопистве первой,
Ты первой в нашей стороне,
Достоин быть рожден Минервой,
Изобрази Россию мне,
Изобрази ей возраст зрелой
И вид в довольствии веселой,
Отрады ясность по челу
И вознесенную главу;

Потщись представить члены здравы,
Как должны у богини быть,
По плечам волосы кудрявы
Признаком бодрости завить,
Огнь вложи в небесны очи
Горящих звезд в средине ночи,
И брови выведи дугой,
Что кажет после туч покой;

Возвысь сосцы, млеком обильны,
И чтоб созревша красота
Являла мышцы, руки сильны,
И полны живости уста
В беседе важность обещали
И так бы слух наш ободряли,
Как чистой голос лебедей,
Коль можно хитростью твоей;

Одень, одень ее в порфиру,
Дай скипетр, возложи венец,
Как должно ей законы миру
И распрям предписать конец;
О коль изображенье сходно,
Красно, любезно, благородно,
Великая промолви Мать,
И повели войнам престать. [11] 

Между 1756 и 1761 

 „Ода на день восшествия Елизаветы Петровны 1747 года” Oda na rocznicę wstąpienia na tron Elżbiety Pietrowny

Łomonosow chwali cesarzową za to, że po wstąpieniu na tron przerwała działania wojenne i przywróciła Rosji pokój. Przytaczał słowa, które miała wypowiedzieć: „dość nam bitew, zwycięstw, w których przelała się krew jak strumień. Nie poświęcę spokoju Rosjan dla zdobyczy wojennych.” Dlatego dzieńwyniesienia jej na tron po przewrocie pałacowym w 1741 r. nazwał błogosławionym. Podkreślał, że już podczas koronacji widać było, iż wniosła ze sobą „dobroć i poczet innych cnót”. Aby pokazać jej wielkość, Łomonosow posługiwał się wyolbrzymieniem. Pisał o „łaskach cesarzowej”, które dodawały zapału, zachęcały do pracy i nie pozwalały przestać głosić jej chwały. Wzywał w apostrofie dźwięki wojny do zamilknięcia, aby w ciszy wicher mógł nieść wieść o szczęśliwym dla Rosji okresie. Był to czas, w którym Elżbieta raczyła rozszerzać naukę.

Gloryfikacja nauki była kolejnym charakterystycznym motywem Łomonosowa. Słowa nauka i Piotr znajdowały się w niemal każdej odzie. Nauka miała służyć rozwojowi kraju, pomagać w eksploatacji bogactw naturalnych, sprzyjać wzrostowi gospodarki. W owej odzie wspominał rolę Piotra w krzewieniu oświaty w Rosji, rozwoju nauki i tworzeniu Akademii Nauk. Zręcznie nawiązał jednak do Elżbiety, jako mecenasa nauki. Nazwał ją „wielką córką Piotrową, która przewyższyła szczodrość ojca”, która zamieniła oręż na kaganek oświaty. Kierował do niej prośbę, o zainteresowanie się rodzimą przyrodą, skrywającą bogactwa naturalne i wyrażał przekonanie, że dzięki jej szczodrości zostaną one wydobyte. W apostrofie zachęca uczonych do rywalizacji z naukowcami z zagranicy. Kończyła się przekonaniem, że „może ziemia rosyjska własnych Platonów i giętkich rozumem Newtonów rodzić”. Temat nauki zamykała w odzie strofa będąca pochwałą wiedzy i przypomnieniem jej różnych funkcji: wychowawczej, społecznej, poznawczej, praktycznej, relaksującej.

W ostatnich wersach zwraca się do Elżbiety, nazywając ją „aniołem pokojowych lat” i zapewniając, że Stwórca jest jej sprzymierzeńcem w walce o pokój, odsunie od niej przeciwności, by mogła realizować swą szczodrobliwość. Wychwalając Elżbietę, a wcześniej Annę i Katarzynę I, chwalił Łomonosow Piotra - swój ideał oświeconego monarchy.

Pisanie niejako z urzędu o monarchach panegiryków, zaciążyło na ich wartości artystycznej. Wszystkie ody wykorzystywały analogiczny system kompozycyjny, którym był podział na 5 części. Schematyzm i monotonność. Wstęp - inwokacja, zachwyt poety, podobne apostrofy, pochwała panującego i wielkości Rosji, konwencjonalne życzenia. Powtarzały się metafory, porównania, epitety i figury retoryczne.

Царей и царств земных отрада,

Возлюбленная тишина,

Блаженство сел, градов ограда,

Коль ты полезна и красна!

Вокруг тебя цветы пестреют,

И класы на полях желтеют;

Сокровищ полны корабли

Дерзают в море за тобою;

Ты сыплешь щедрою рукою

Свое богатство по земли.

Великое светило миру,

Блистая с вечной высоты

На бисер, злато и порфиру,

На все земные красоты,

Во все страны свой взор возводит,

Но краше в свете не находит

Елисаветы и тебя.

Ты кроме той всего превыше;

Душа ея зефира тише,

И зрак прекраснее рая.

Когда на трон она вступила,

Как вышний подал ей венец,

Тебя в Россию возвратила,

Войне поставила конец;

Тебя прияв облобызала:

Мне полно тех побед, сказала,

Для коих крови льется ток,

Я россов счастьем услаждаюсь,

Я их спокойством не меняюсь

На целый запад и восток.

Божественным устам приличен,

Монархиня, сей кроткий глас:

О коль достойно возвеличен

Сей день и тот блаженный час,

Когда от радостной премены

Петровы возвышали стены

До звезд плескание и клик!

Когда ты крест несла рукою

И на престол взвела с собою

Доброт твоих прекрасный лик!

Чтоб слову с оными сравняться,

Достаток силы нашей мал;

Но мы не можем удержаться

От пения твоих похвал.

Твои щедроты ободряют

Наш дух и к бегу устремляют,

Как в понт пловца способный ветр

Чрез яры волны порывает;

Он брег с весельем оставляет;

Летит корма меж водных недр.

Молчите, пламенные звуки,

И колебать престаньте свет;

Здесь в мире расширять науки

Изволила Елисавет.

Вы, наглы вихри, не дерзайте

Реветь, но кротко разглашайте

Прекрасны наши времена.

В безмолвии внимай, вселенна:

Се хощет лира восхищенна

Гласить велики имена.

Ужасный чудными делами

Зиждитель мира искони

Своими положил судьбами

Себя прославить в наши дни;

Послал в Россию Человека,

Каков неслыхан был от века.

Сквозь все препятства он вознес

Главу, победами венчанну,

Россию, грубостью попранну,

С собой возвысил до небес.

В полях кровавых Марс страшился,

Свой меч в Петровых зря руках,

И с трепетом Нептун чудился,

Взирая на российский флаг.

В стенах внезапно укрепленна

И зданиями окруженна,

Сомненная Нева рекла:

«Или я ныне позабылась

И с оного пути склонилась,

Которым прежде я текла?»

Тогда божественны науки,

Чрез горы, реки и моря

В Россию простирали руки,

К сему монарху говоря:

«Мы с крайним тщанием готовы

Подать в российском роде новы

Чистейшего ума плоды».

Монарх к себе их призывает,

Уже Россия ожидает

Полезны видеть их труды.

Но ах, жестокая судьбина!

Бессмертия достойный муж,

Блаженства нашего причина,

К несносной скорби наших душ

Завистливым отторжен роком,

Нас в плаче погрузил глубоком!

Внушив рыданий наших слух,

Верьхи Парнасски восстенали,

И музы воплем провождали

В небесну дверь пресветлый дух.

В толикой праведной печали

Сомненный их смущался путь;

И токмо шествуя желали

На гроб и на дела взглянуть.

Но кроткая Екатерина,

Отрада по Петре едина,

Приемлет щедрой их рукой.

Ах, если б жизнь ея продлилась,

Давно б Секвана постыдилась

С своим искусством пред Невой!

Какая светлость окружает

В толикой горести Парнас?

О коль согласно там бряцает

Приятных струн сладчайший глас!

Все холмы покрывают лики;

В долинах раздаются клики:

Великая Петрова дщерь

Щедроты отчи превышает,

Довольство муз усугубляет

И к счастью отверзает дверь.

Великой похвалы достоин,

Когда число своих побед

Сравнить сраженьям может воин

И в поле весь свой век живет;

Но ратники, ему подвластны,

Всегда хвалы его причастны,

И шум в полках его со всех сторон

Звучащу славу заглушает,

И грому труб ея мешает

Плачевный побежденных стон.

Сия тебе единой слава,

Монархиня, принадлежит,

Пространная твоя держава

О как тебе благодарит!

Воззри на горы превысоки,

Воззри в поля свои широки,

Где Волга, Днепр, где Обь течет;

Богатство, в оных потаенно,

Наукой будет откровенно,

Что щедростью твоей цветет.

Толикое земель пространство

Когда всевышний поручил

Тебе в счастливое подданство,

Тогда сокровища открыл,

Какими хвалится Индия;

Но требует к тому Россия

Искусством утвержденных рук.

Сие злату очистит жилу;

Почувствуют и камни силу

Тобой восставленных наук.

Хотя всегдашними снегами

Покрыта северна страна,

Где мерзлыми борей крылами

Твои взвевает знамена;

Но бог меж льдистыми горами

Велик своими чудесами:

Там Лена чистой быстриной,

Как Нил, народы напояет

И бреги наконец теряет,

Сравнявшись морю шириной.

Коль многи смертным неизвестны

Творит натура чудеса,

Где густостью животным тесны

Стоят глубокие леса,

Где в роскоши прохладных теней

На пастве скачущих еленей

Ловящих крик не разгонял;

Охотник где не метил луком;

Секирным земледелец стуком

Поющих птиц не устрашал.

Широкое открыто поле,

Где музам путь свой простирать!

Твоей великодушной воле

Что можем за сие воздать?

Мы дар твой до небес прославим

И знак щедрот твоих поставим,

Где солнца всход и где Амур

В зеленых берегах крутится,

Желая паки возвратиться

В твою державу от Манжур.

Се мрачной вечности запону

Надежда отверзает нам!

Где нет ни правил, ни закону,

Премудрость тамо зиждет храм;

Невежество пред ней бледнеет.

Там влажный флота путь белеет,

И море тщится уступить:

Колумб российский через воды

Спешит в неведомы народы

Твои щедроты возвестить.

Там тьмою островов посеян,

Реке подобен Океан;

Небесной синевой одеян,

Павлина посрамляет вран.

Там тучи разных птиц летают,

Что пестротою превышают

Одежду нежныя весны;

Питаясь в рощах ароматных

И плавая в струях приятных,

Не знают строгия зимы.

И се Минерва ударяет

В верьхи Рифейски копием;

Сребро и злато истекает

Во всем наследии твоем.

Плутон в расселинах мятется,

Что россам в руки предается

Драгой его металл из гор,

Который там натура скрыла;

От блеску дневного светила

Он мрачный отвращает взор.

О вы, которых ожидает

Отечество от недр своих

И видеть таковых желает,

Каких зовет от стран чужих,

О, ваши дни благословенны!

Дерзайте ныне ободренны

Раченьем вашим показать,

Что может собственных Платонов

И быстрых разумом Невтонов

Российская земля рождать.

Науки юношей питают,

Отраду старым подают,

В счастливой жизни украшают,

В несчастной случай берегут;

В домашних трудностях утеха

И в дальних странствах не помеха.

Науки пользуют везде,

Среди народов и в пустыне,

В градском шуму и наедине,

В покое сладки и в труде.

Тебе, о милости источник,

О ангел мирных наших лет!

Всевышний на того помощник,

Кто гордостью своей дерзнет,

Завидя нашему покою,

Против тебя восстать войною;

Тебя зиждитель сохранит

Во всех путях беспреткновенну

И жизнь твою благословенну

С числом щедрот твоих сравнит.

Oda Wieczorne  Rozmyślenia o wielkości Boga (Вечернее размышление

о Божием Величестве при случае великого северного сияния)

O wiele więcej wartości artystycznych posiadały ody filozoficzno-religijne, nazwane przez Łomonosowa „artystycznymi”. Inspirowane psalmami Dawida i Psałterzem rymowanym Symeona Połockiego, miały podejście osobiste do przekładanych tekstów. Wybierał takie psalmy, które chwaliły obrazy wszechświata i motyw wrogości otaczającego człowieka świata, odnajdującego jedyne oparcie z Bogu.

Powstały one w okresie, gdy Łomonosow przekonywał Rosje do nowego światopoglądu naukowego, tj. teorii heliocentrycznej. Naukowe pojmowanie świata zlewało się z emocjonalnym zachwytem nad jego wielkością. Parafrazy psalmów wyrażały deistyczne podejście Łomonosowa, uważającego naturę za przejaw wielkości Boga.

Pojawiły się motywy ogromu wszechświata, zachwytu nad doskonałością boskiego stworzenia i niemożności ogarnięcia rozumem bożego zamysłu i niepokój z powodu niemocy poznania świata. Ten dysonans powodowały, że ody miały charakter hymnu i elegii. Oda Wieczorne  rozmyślenia o wielkości Boga, nie ma biblijnej genezy, a zainspirowana została wynikami badań poety w dziedzinie astronomii i fizyki. Zostało opisane zjawisko zorzy polarnej, przytoczone hipotezy o jego przyczynach oraz sformułowana własna teza o powstaniu zorzy, (jako wyniku ruchu eteru). Tezy w odzie było oparte na podstawie bezpośrednich przeżyć poety, a nie za pomocą naukowych argumentów. Połączenie erudycji z intuicją artystyczną. Uzupełnienie poety i uczonego. Później trafna okazała się hipoteza o powstaniu zorzy polarnej w wyniku oddziaływania z atmosfery Ziemi emitowanych przez słońce elektronów i protonów.

Лице свое скрывает день;

Поля покрыла мрачна ночь;

Взошла на горы черна тень;

Лучи от нас склонились прочь;

Открылась бездна звезд полна;

Звездам числа нет, бездне дна.

Песчинка как в морских волнах,

Как мала искра в вечном льде,

Как в сильном вихре тонкий прах,

В свирепом как перо огне,

Так я, в сей бездне углублен,

Теряюсь, мысльми утомлен!

Уста премудрых нам гласят:

Там разных множество светов;

Несчетны солнца там горят,

Народы там и круг веков:

Для общей славы божества

Там равна сила естества.

Но где ж, натура, твой закон?

С полночных стран встает заря!

Не солнце ль ставит там свой трон?

Не льдисты ль мещут огнь моря?

Се хладный пламень нас покрыл!

Се в ночь на землю день вступил!

О вы, которых быстрый зрак

Пронзает в книгу вечных прав,

Которым малый вещи знак

Являет естества устав,

Вам путь известен всех планет, —

Скажите, что нас так мятет?

Что зыблет ясной ночью луч?

Что тонкий пламень в твердь разит?

Как молния без грозных туч

Стремится от земли в зенит?

Как может быть, чтоб мерзлый пар

Среди зимы рождал пожар?

Там спорит жирна мгла с водой;

Иль солнечны лучи блестят,

Склонясь сквозь воздух к нам густой;

Иль тучных гор верьхи горят

Иль в море дуть престал зефир,

И гладки волны бьют в эфир.

Сомнений полон наш ответ

О том, что окрест ближних мест.

Скажите ж, коль пространен свет?

И что малейших дале звезд?

Несведом тварей нам конец?

Скажите ж, коль велик Творец?

1743

  1. Алекса́ндр Сумаро́ков

Najbardziej znany opozycjonista Łomonosowa, parodiujący styl jego ód w bajkach, np. Małpa poetą, epigramatach, wierszach. Twórca i teoretyk klasycyzmu szlacheckiego. Dla pracy literackiej porzucił służbę wojskową, później panstwową, urzędniczą. W 1756 r. był pierwszym dyrektorem rosyjskich teatrów. Tworzył wszystkie garunki klasycyzmu. Pozostawił ok. 130 pieśni, 9 satyr, ponad 300 bajek, 9 tragedii, 12 komedii, liryki. Współpracował z wydawcami pierwszych czasopism. Sam założył czasopismo prywatne, Pracowita Pszczoła. Największą zławę przyniosły mu utwory dramatyczne, dzięki którym uznaje się go za twórcę narodowego teatru rosyjskiego.

Był profesjonalistą, nie korzystał z mecenatu, sam utrzymywał się ze swojej twórczości. Uważał, że szlachectwo jest najważniejszym stanem, ale trzeba na niego zapracować. Za powinność szlachty uważał służbę publiczną, a jej cnotę - wyższość moralną. Z tej pozycji piętnował nadużycia i brak kompetencji rządzących.

Dymitr Samozwaniec  „Дмитрий Самозванец (Лжедмитрий)”

W tragediach zachował formalne wymogi poetyki. Stosował podział na 5 aktów, zasadę 3 jedności, przeciwstawianie bohaterów uosabiających występek i cnotę, wysokie metrum, tzw. wiersz aleksandryjski, czyli sześciostopowy jamb z parzystym rymem. Eliminował dotychczas obowiązkowy pierwiastek mistyczno-mitologiczny, umieszczając akcję w realiach. Temat zawężał do czynów heroicznych i uczuć wzniosłych, do których byli zdolni jego zdaniem jedynie przedstawiciele klas najwyższych: hrabiowie, bojarowie, szlachcice, władcy. W 7 z 9 tragedii wykorzystał wydarzenia z historii Rusi. Były to epizody o silnym zabarwieniu politycznym. Szczególne miejsce w programie politycznym twórcy zajął temat tyranii i despotyzmu. Najpełniejszy wyraz otrzymał w przedostatniej sztuce, uważanej za najlepszy utwór sceniczny, w tragedii Dymitr Samozwaniec.

W tej sztuce, opartej na rzeczywistych wydarzeniach, Sumarokow stworzył uniwersalny typ tyrana. Jego Dymitr w wypowiadanych monologach szczycił się wsym okrucieństwem. Już pierwsza faza pojawienia się go na scenie, pełniła funkcję deklaracji, ujawniającej, jego świadome, despotyczne działanie. Każda wypowiedź Dymitra wzmacniała jego wcześniejszą negatywną charakterystykę.

O zbrodniach Dymitra mówili w tragedii wszyscy jej uczestnicy. Wymieniali m.in. tortury, zesłania, uśmiercanie niewinnych. Dymitr nie miał granic, niszczył wszystko i wszystkich sprzeciwiających się. Nie korzystał z rad powiernika, mądrego Parmena, który namawiał go do zmiany. Dla spełnienia swej nieodwzajemnionej miłości do Kseni Szumskiej, był gotów otruć żonę, zamordować narzeczonego, uwięzić i zabić Ksenię i jej ojca. Jednak największą zbrodnią była pogarda dla narodu rosyjskiego i chęć zaprzedania Rosji Polakom. Despotyczne rządy Dymitra (w rzeczywistości zbiegłego z klasztoru mnicha Griszki Otriepjewa) - w myśl politycznego programu Sumarokowa, ale też dydaktycznych założeń tragedii - musiały zaciążyć nad jego losem. Cnota musiał zatriumfować nad występkiem. W wyniku spisku ojca Kseni, a nastepnie powstania narodowego Dymitr został obalony. Nie mogąc pogodzić ię z utratą władzy, popełnił samobójstwo.

Dymitrowi przeciwstawił ukochanego Kseni, wypowiadającego poglądy autora. Uważał on, że dla Rosji jedyną formą rządzenia było samowładztwo, ale warunkiem jest dobry car, który nie jest brzemieniem dla narodu i nie naruszał prawa naturalnego. Parmen wypowiadał się, że to nie urodzenie cara, a jego troska o dobro ogółu decyduja o szacunku rządzonych i utrzymaniu władzy. Jego wina polegała nie na samozwaństwie tylko na tyranii. Dymitr uważał, że bogaty ma być władca, a społeczeństwo biedne. W ten sposób wprowadzał SUmarokow do tragedii zagadnienie patriotyzmu. Jego Dymitr okazał się zdrajca narodu i worgiem społeczeństwa.

Było tu też przemycone usprawiedliwienie dla rządów Katarzyny II, która nie była z Romanowów, ale jej czyny miały legitymizować jej władzę.

Bajki

 Лягушка и Мышь.

  

                                           И простота и злоба,

                                 Приводятъ часто насъ на мѣсто гроба.

                                 ВОспой, о муза, ты дѣла,

                                           Мнѣ, мыши и лягушки,

                       И какъ лягушка мышь въ болото завела,

                                 И какъ погибли тамъ ихъ обѣ душки!

                                           Лукавая звала

                                           Лягушка, глупу мышку,

                                 И наизустъ прочла ей цѣлу книжку,

                       Сплетая похваду лягушечей странѣ,

                       И говоритъ: коль ты пожалуешъ ко мнѣ;

                       Такъ ты увидишъ тамъ, чево, ниже во снѣ.

                                           Ты прежде не видала:

                                           А я тебѣ, мой свѣтъ,

                                           Тамъ здѣлаю обѣдъ,

                       Какова никогла ты сроду не ядала:

                                 Увидишъ ты какъ мы ядимъ:

                                 Въ питьѣ по горло мы сидимъ,

                       Музыка день и ночь у насъ не умолкаетъ,

                       А кошка тамъ у насъ и лапъ не омокаетъ.

                                 Прельстилась мышь и съ ней пошла,

                       Однако истинны не много тамъ нашла,

                                           И стала съ ней прощаться:

                                           Пора, дружечикъ мой,

                                                     Домой

                                           Отселѣ возвращаться.

                                                     Постой,

                                           Дружечикъ мой,

                                           Лягушка говорила.

                       Я, душенька, тебя еще не поварила,

                       И вѣдай что тебѣ бѣды не приключу,

                       Лишь только съѣмъ тебя; я мяса ѣсть хочу.

                                 А мышь не заслужила дыбы,

                                           И захотѣла рыбы:

                                           Барахтается съ ней.

                       Скажи, о муза, мнѣ кончину дней,

                                 И гостьи и хозяйки?

                                           Летѣли чайки:

                       Одна увидѣла соперниковъ такихъ,

                                 И ухватила ихъ.

                                 Вотъ вамъ обѣимъ дыба,

                       А чайкѣ на обѣдъ и мясо тутъ и рыба.

 Оселъ и хозяинъ.

  

                       Всякъ дѣлай то что съ склонностію сходно,

                                 Не то что лишъ угодно,

                                           Но то что сродно.

                       Не плаваетъ медвѣдь въ Бальтійской глубинѣ,

                       Синица не несетъ въ Невѣ яицъ на днѣ,

                       Бѣлуга никогда не посѣщаетъ рощи,

                       И на дубу себѣ гнѣзда не вьетъ олень:

                                 Луна во время свѣтитъ нощи,

                                           А солнце въ день:

                                 Труды всѣ разными вещами.

                                           И у людей:

                       Тотъ кормитъ мужиковъ въ харчевнѣ щами,

                       Тотъ сѣномъ и овсомъ въ конюшнѣ лошадей.

                                 Что къ стати то и краше.

                       Потребенъ пиву хмель, а патака на медъ,

                                 Для бани жаръ, а въ погребъ лсдъ.

                                 Для чая сахаръ, масло кашѣ.

                       Какой то человѣкъ лѣлеилъ день и ночь

                                           Собачку,

                                 Любилъ ее какъ дочь,

                                 И здѣлалъ ей потачку,

                                           Ее любя,

                                           Лизать себя.

                                 Оселъ то нѣкогда увидѣлъ.

                       Работу тяжкую свою возненавидѣлъ,

                                 И говорилъ онъ такъ:

                                 Я долго былъ дуракъ,

                                 И суетно трудился:

                                 Вить я не подрядился,

                                 И не подрядчикъ я:

                                 Не терпитъ честь моя,

                                 Чтобъ я не разсердился,

                                 И чтобъ не возгордился,,

                                 И чтобъ еще служилъ,

                                 И въ беспокойствѣ жилъ.

                       Я должности моей давно уже стыдился:

                       Отнынѣ буду я собачкѣ подражать,

                       Мешки, кульки на мнѣ не станутъ разъѣзжать.

                       Не для безчестія оселъ на свѣтъ родился.

                       Вскочилъ, хозяина ногами охватилъ,

                                 И высунувъ языкъ, оскаливъ зубы,

                       Кладетъ помѣщику большой языкъ на губы.

                       А онъ ево за то дубиной колотилъ.

  1. Дени́с Ива́нович Фонви́зин

Najwybitniejszy rosyjski komediopisarz (1745 - 1792). Należał do grupy przeciwników politycznych Katarzyny II, którym przewodniczył hrabia Nikita Panin. Snuł on plany wprowadzenia w Rosji monarchii konstytucyjnej, ograniczonej przez oligarchię. Zaproponował utworzenie Rady Cesarskiej, ograniczającą rolę władcy, co jednak nie doszło do skutku. Panin kierował polityką zagraniczną Rosji. Pozostawał zwolennikiem konstytucji i przeciwnikiem samowładztwa. Krytykował despotyczne rządy Katarzyny II i jej faworyta Potiomkina. Zmuszono go do dymisji. Pozostawił po sobie Dyskurs o zaniku w Rosji wszelakiej formy rządów.., a ostateczny kształt nadał mu własnie Fonwizin.

Fonwizin wywodził się ze szlacheckiej rodziny, osiadłej w Rosji w II Pol. XVI w. Otrzymał staranne wykształcenie na Wydz. Filologicznym W Moskwie. W Petersburgu poznał Łomonosowa. Przekładał literaturę z języka niemieckiego i francuskiego. Publikował na łamach czasopism literackich. Był sekretarzem Panina.

„Недоросль” Niedorostek

Najważniejsza komedia Fonwizina, wystawiona w Petersburgu 24 września 1782 r. w teatrze Knipera-Dmitriewskiego. Po czym zamknięto teatr, ale publicznośc była zachwycona.

Tematem sztuki jest wychowanie młodego pokolenia szlachciców. Utożsamiał wychowanie z edukacją, w myśl epoki Oświecenia, która miała być uzasadnieniem przywilejów szlacheckich. Brak wykształcenia czynił ze szlachty ludzi niegodnych tytułu. Fonwizin realizował temat w kategorii dydaktycznej, przez moralizatorskie rozważania bohaterów, ale też w kategoriach społeczno-politycznych, przez krytykę stosunków państwowych. Traktował on, bowiem wychowanie, jako organiczny produkt całego ustroju społecznego, mającego wpływ na zdemoralizowanie warstw uprzywilejowanych. W tytule komedii znalazł się drugoplanowy bohater - 16letni niedorostek. Mitrofanuszka Prostakow, ostatni z trzypokoleniowego rodu Skotyninów. Urealniał on swoja postawą skutki złego wychowania, stając się gorzkimowocem nieobyczajności.

Krytykował mentalność i tryb życia szlachty prowincjonalnej, jej stosunki rodzinne i nieludzkie postępowanie wobec podległych ludzi. Obnażył samowolę i przemoc szlachciców, zdemaskował system nadużyć, napiętnował sprzeczności ustroju pańszczyźnianego. Stworzył dojrzałą komedię obyczajową, zbliżoną do komedii środowiska.

Poetyka zachowana w konwencji klasycystycznej. Watła fabuła, oparta na motywie swatania i walce kandydatów na małżonków o narzeczoną. Składa się z 5 aktów, zachowuje zasadę 3 jedności. Wydarzenia toczyły się w majątku właścicielki ziemskie, trwały 1 dobę i były związane z wydaniem za mąż dalekiej krewnej, Zofii. Zofia i Milon byli zakochaną parą, znali się jeszcze z czasów pobytu w Petersburgu. Ich uczucia akceptował stryj Milona - hrabia Czeston. Obowiązki służbowe zmusiły Milona do wyjazdu z Petersburga wraz ze swoim oddzialem do odległej guberni. Zmarła matka Zofii, i sierotę zięła do siebie Prostakowa. Właśnie w jej domu rozgrywała się akcja.

Postanowiła ona wydać Zofię za swojego brata, Tarasa Skotynina, nie widząc korzyści w jej utrzymaniu. Gdy się okazało, że Zofia jest dziedziczką majątku, zapisanego przez wuja Staroduma wracającego z Syberii, Prostakowi zmieniła plany i chciała ożenić z nią swojego syna, Mitrofanuszkę. Doprowadziła w ten sposób do konfliktu z bratem i porwania jej i obicia potem przez Milona. Uczestniczący w porwaniu bohaterowie zostali ośmieszeni i zhańbieni. Sztukę kończy scena ukarania Prostakowej za nadużywanie despotycznej władzy. Decyzją Prawdina, urzędnika kontrolującego posiadłości w tym okręgu, pozbawiono ją prawa do posiadania chłopów pańszczyźnianych, a nad jej włościami ustanowiono nadzór państwa.

Akcja komedii łączyła wszystkich bohaterów, ale jednocześnie, zgodnie z zasadą kontrastowania postaci, rozdzielała ich na nieobyczajnych i cnotliwych. Pierwsi byli skupieni wokół Prostakowej, drudzy, wokół Staroduma. Motyw przewodni - nieludzkie traktowanie poddanych przez Prostakowi, która miała nad nimi nieograniczona władzę. Przedstawił w ten sposób demoralizujący wpływ pańszczyzny i skutków złego wychowania. Np. w scenie początkowej, wyzwała krawca Triszkę, który szył kaftan dla Mitrofana. Była ona przyczyną wielu konfliktów społecznych. Przesłanie tkwi w samym jej nazwisku, mówiącym o ograniczeniu. Swojego męża często wyzywała za ślamazarność. Jej syn był ograniczony i niewychowany, a jego imię po grecku oznacza „podobny do matki”, powielał zachowania rodziców. Mąż nie potrafił przeciwstawić się żonie, ani wykonać niczego samodzielnie. Brat Prostakowej bardziej troszczył się o swoje zwierzęta hodowlane, niż o ludzi u niego pracujących. „Ckot” = znaczy bydlę. Prostakowi należała do tego rodu - częste nawiązania do ich „bydlęcej egzystencji”.

Fonwizin przeciwstawił wychwanie i moralność wykształconych dworzan. Reperzentpwali ich Prawdin, Milon, Zofia i Starodum, który wyrażał poglądy autora. Prowadzili dysputy na problemy społeczne i polityczne. Dużo ich czynów traktowało o ich moralności i godności, np. Milon ratujący Zofię przed porywaczami, starodum odmawiający zgody na ślub Zofii i Mitrofana, Prawdin ogłaszający wyrok na Prostakowi.

Prostakowi po wyroku zwracając się do syna o wsparcie zstała przez niego szorstko potraktowana - fiasko na polu rodzicielskim. Gdy omdlała, współczucie okazali dworzanie.

Prawdin, ogłaszający dekret, którego nie było w prawodawstwie rosyjskim, przedstawiał stanowisko Panina, opozycyjne do Katarzyny II. Było to namiestnik troszczący się o nieszczęśliwych, a nie nieuków, którzy nadużywają władzy.

Starodum - wzorzec idealnego szlachcica, który wypełniał obowiązki służby państwu. Poznał służbę wojskową i urzędniczą, pdając się jednak do dymisji, widząc wszędzie bezprawie. Po przejściu w stan spoczynku urzeczywistniał w praktyce ideał „szlachcica-kupca” i wyjechał na kilka lat na Syberię. Poszukiwał tam złota, na którym się wzbogacił. Niezostał przemysłowcem, gromadzącym wielki majątek, ale zdobył, tyle, ile ylo mu potrzebne. Był odzwierciedleniem strego wychowania, jeszcze za czasów Piotra I.

    1. Gabriel Dzierżawin

„poeta-malarz”, „poeta-myśliciel”

> 1743-1816, pochodził z biednej szlachty, uczył się w gimnazjum, jednak nie ukończył go ponieważ dostał powołanie do wojska, za zasługi w walkach dostał niewielką posiadłość ziemską na Białorusi i przeniesienie do służby cywilnej; piastował wiele ważnych wysokich stanowisk państwowych ( m.in.: był pierwszym w Rosji ministrem sprawiedliwości, oraz doradcą Katarzyny II), na okres jego służby publicznej- od 1777 r przypada też okres rozkwitu jego twórczości

> wczesna twórczość literacka: ogromne wpływy rosyjskiego klasycyzmu ( Łomonosow, Sumarokow), od początku jednak zauważalne są wahania pomiędzy tradycją liryki obywatelskiej a liryką  osobistą i poszukiwania własnej drogi twórczej

> 1779 r - przełom, publikacja 2 utworów: „ Wiersz na urodziny na Północy monarszego dziecka” „ Na śmierć księcia Mieszczerskiego” --> łamanie przez Dzierżawina zasad poetyki gatunku ody, zerwanie z klasycystyczną czystością gatunkową, nowa nazwa gatunku - wiersz; pojawia się motyw śmierci i przemijania- częsty w jego utworach

> sławę przyniosła mu oda „ Felicia” - utwór pochwalny na cześć Katarzyny II - był on czołowym piewcą władczyni, do momentu gdy jako doradca nie zetknął się z polityką carycy i nie zobaczył wszystkiego na własne oczy; liczne ody, w których pojawia się władczyni -Felicia, są one równocześnie panegirykami na całe jej otoczenie, powstaje nowy gatunek: oda-satyra ( wymieszanie stylów wysokiego i żartobliwego)

> jako osobisty sekretarz carycy miał wgląd w kulisy polityki- zmiana tematyki utworów: demaskowanie wyższych dostojników dworskich, autor nie wahał się krytykować dostojników, mimo że sam był bardzo konserwatywny w swych poglądach

> „ Władcom i sędziom” - jedna z 2 najbardziej znanych ód satyrycznych Dzierżawina, pracował nad nią ok 7 lat, utwór ukazał się w 1780 r na łamach Sankt-Petersburskiego Gońca co spowodowało wycofanie tego pisma i usunięcie strony z odą, utwór ukazał się w „okrojonej wersji: w 1781 r;

tekst jest zainspirowany 81 psalmem z Księgi Psalmów, jego dominanta kompozycyjną jest wystąpienie Stwórcy ( najwyższa sprawiedliwość), przeciw ziemskim bogom- władcom i sędziom, ma on formę monologu lirycznego poety- obywatela, który zauważa wszelkie niedoskonałości w postępowaniu panów- wytyka im brak zainteresowania sprawami poddanych, wady i występki, poeta zauważa że oni też są śmiertelni i zginą jaki i ich poddani ( „ jesteście tak jak ja śmiertelni”) utwór kończy wezwanie do Boga o zstąpienie na ziemię i osądzenie władców

( „ Znijdź, sądź, ukaraj zdradnych, chciwych, na ziemi bądź jednym Panem!”)

był to utwór bardzo kontrowersyjny- godzący w tych „ na tronach”

> w swoich utworach poruszał także tematykę wojenną ( ody heroiczne sławiące rosyjskie zwycięstwa, model idealnego żołnierza oddanego ojczyźnie) oraz tematykę z życia kraju ( opisy wydarzeń, uroczystości a także panujących mód na dworze)

> artyzm: opisy rodzimej przyrody, krajobrazów, kolorystyka i melodyjność wierszy - wybitna malarskość i muzyczność, słowa i zwroty nowe, obce jego poprzednikom, łączenie bądź przenikanie się stylu wysokiego z potocznym

> ody filozoficzne: motyw śmierci, przemijania, ulotności sławy i popularności, zmienność wyroków losu

> „Rzeka Czasu” inaczej: „Ostatni wiersz”  z 6 lipca 1816 r, napisany 2 dni przed śmiercią

przedstawia pesymistyczną wizję egzystencji człowieka, podkreśla potrzebę pokory wobec życia i śmierci, równości wobec śmierci

„ Niepowstrzymana czasu rzeka

Zabiera wszelki ludzki trud,

I przepaść zapomnienia czeka

Każde mocarstwo, króla, lud (...)”

> ody religijne: motywy wieczności i nieśmiertelności; oda „Bóg” : jedno z największych osiągnięć literatury ros - 1st rosyjski utwór tłumaczony na j obce

> anakreontyki- przekłady Dzierżawina, często wprowadzał  w nie elementy rosyjskiej rzeczywistości, pisał też własne anakreontyki

> „ Pomnik” reminescjencja wiersz Exegi monumentum Horacego

temat wolności słowa, nieśmiertelności poezji

„ Pomnik sam sobie zbudowałem wieczny, piękny

Od skały twardszy,  od piramid większy;

Wiatr go nie złamie, ni grom szybkomknący

Nie skruszy nawet czas upływający (...)”

potwierdził powszechne przekonanie o sobie jako o poecie „epoki Katarzyny”, twierdzi że „ w rosyjskim słowie pięknym” miał „ odwagę rozgłaszać pierwszy” - cnoty carycy, opiewanie carycy nie pozbawiło go jednak zmysłu krytycznego - w swoich Zapiskach pisze o swoich obserwacjach z dworu

    1. Aleksander Radiszczew

1749-1802 radykalny nurt w sentymentalizmie,demaskator, antymonarchista

działalność lit w okresie największej potęgi imperium Kasi II, liczne problemy ( bunty chłopskie i powstania) powodowały radykalizację niektórych środowisk

> Olek pochodził z ziemiańskiej rodziny, otrzymał wszechstronne wykształcenie, został przyjęty do elitarnego Korpusu Paziów, wraz z grupą najzdolniejszych z nich został wysłany na studia do Lipska, po powrocie do Rosji spotkało go wielkie rozczarowanie- czas oświeconego absolutyzmu minął, komisja w której miał pracować- nie powstała --> pod tym wpływem jego poglądy zaczęły się radykalizować

> wczesna działalność : tłumaczenie książki Malby'ego: Rozmyślania o dziejach greckich, wzbogacona własnymi przemyśleniami o charakterze wolnościowym

> „ List do przyjaciela zamieszkałego w Tobolsku” - brak wolności, ocena działalności Piotra I

>oda „ Wolność” uznana za pierwszy rewolucyjny utwór, w wersji okrojonej została zamieszczona w rozdziale Twer „ Podróży...”; nawiązania do umowy społecznej Rousseau; niesprawiedliwość społeczna, obraz zbrojnego powstania

> „ Żywot Fiodora Uszakowa” idea sprawiedliwej zemsty,  złamanie konwencji żywotu - przedstawienie zwykłej osoby; liczne wielosłowia: jedna z najbardziej charakterystycznych właściwości stylistyki sentymentalnej

> „Podróż z Petersburga do Moskwy” pierwsza próba wydania w Moskwie- nieudana, zgoda na wydanie w Petersburgu, jednak drukarze odmówili drukowania i Radiszczew sam wydrukował ją w domu, egzemplarze szybko docierały do ludzi, przeczytała ją też Kasia II; szybko odkryto kto jest autorem, Radiszczew został uwięziony- kara śmierci przez ścięcie, ułaskawiony- 10 letnie zesłanie na Syberię, ułatwienia w podróży dzięki wstawiennictwu Woroncowa, hrabia i przyjaciel autora

tekst jest uważany za utwór o największej sile przekazu; przypuszcza się że bezpośrednim impulsem do powstania była uroczysta podróż Kasi II wraz z dworem na płd kraju rozpoczęta w 1787 r; panował wtedy w Rosji ogromny głód, dwór podróżował z dużym przepychem, specjalnie dla niego i cudzoziemców tuszowano problemy mijanych okolic, stawiono nawet makiety wsi by świadczyły o rozbudowie kraju ( wsie potiomkinowskie), całą wyprawą zarządzał Grzegorz Potiomkin

trasa opisywana w książce częściowo pokrywa się z tą trasą pochodu dworu; autor wplata w utwór szeroki zakres problemów z zakresu: prawa, etyki, religii, gospodarki, stosunki między stanami, w rodzinie...aż po wolność polityczną

ogromną rolę odgrywa uwypuklenie momentu społecznego, niezwykle emocjonalne reakcje na problemy i nieszczęścia obserwowane przez niego ( bezduszność urzędników, nieuczciwość kupców, rozpustę szlachty...)

odsłaniając oblicze systemu pańszczyźnianego autor pokazuje 2 reakcje- nienawiść do oprawców i współczucie dla ciemiężonych; prezentuje ideę protestu; przedstawia ludzi z gminu jako szlachetnych, silnych, godnych, a ich właścicieli jako skażonych cywilizacją, oderwanych od natury;przytacza historie jednostkowe podkreślające krzywdę

w całym utworze przedstawia sylwetki zaledwie 3 szlachetnych ziemian ( w tym siebie samego jako 4)

kwestia chłopska przedstawiona w kategoriach politycznych, przekonuje do zniesienia pańszczyzny

pojawia się zagadnienie absolutyzmy jako źródła zła, bunt chłopski jako rozwiązanie, zauważa jednak doraźne rozwiązania- przeprowadzanie stopniowych reform w zakresie rozwiązania kwestii chłopskiej i zniesienia pańszczyzny

> przebywał na Syberii 5 lat (działał tam m.in. Jako lekarz), po śmierci Kasi Paweł I zezwala na jego powrót do Rosji, przywrócono mu szlachectwo, jednak jego radykalne poglądy nie przynoszą mu sympatii, 11.09.1802 popełnia samobójstwo

2 rozdziały:

rozdział poświęcony opisie rodziny kupieckiej ( Karp Diemientijicz) ukazanie ich wad i oszustw, autor opisuje ich czytelnikowi rysując ich portrety i  bezpośrednimi zwrotami do czytelnika

opis potęgi miasta spowodowanej handlem ,silnym wojskiem, liczne odniesienia do przeszłości- w postaci kroniki nowogrodzkiej ( w rzeczywistości autor w ten sposób wprowadza informacje zebrane z różnych źródeł)

rozważania na temat prawa narodów, w rzeczywistości ten ma prawo, kto ma siłę

miejscowość  w okolicach Nowogrodu z małą cerkwią stojącą na miejscu dawnej pogańskiej świątyni ( dawniej: Chołograd), rozważania narratora na temat wielkości Boga niezależnie od tego czy jest on nazywany Bogiem, Allahem czy inaczej

przemijanie i marność ludzkiego życia

refleksje narratora nad przepowiedniami - czy są dobre czy złe, podróż „ w głąb” siebie

    1. Mikołaj Karamzin

1766-1826 poeta, prozaik, publicysta, historiograf, prekursor rosyjskiego sentymentalizmu

pochodził z rodziny ziemiańskiej, otrzymał wszechstronne wykształcenie humanistyczne, służył krótko w petersburskim pułku gwardii, ale nie mógł się tam utrzymać, po poznaniu Iwana Turginiewa dostał się do loży wolnomularskiej i zafascynował się głoszonymi przez nich ideałami;

> w okresie masońskim 1785-1789 był związany z osobą Aleksandra Pietrowa, przyjaźń z nim wywarła wielki wpływ na autora (podobnie jak F Uszakow na Radiszczewa), traktował go nie tylko jako przyjaciela ale też jako „powiernika duszy”

> wczesna twórczość: przekłady m.in.: Drewniana noga ( Salomon Gessner), Juliusz Cezar ( Szekspira); własna nowela: Eugeniusz i Julia - nieskomplikowana fabuła o sentymentalnym schemacie, idyllicznie ujęcie stosunków pańszczyźnianych --> zapowiedz ideologicznych poglądów Karamzina, ideolog szlachty, nurt subiektywno- idealistyczny

> Listy podróżnika rosyjskiego opublikowane w latach 1791-1792 na łamach wydawanego przez Karamzina „Czasopisma Moskiewskiego”; nawiązanie do gatunku prozy sentymentalnej stworzonego przez Sterne'a ( chociaż Karamizn w przeciwieństwie do Sternea nie skupia się jedynie na przeżyciach wewnętrznych, zauważa też świat zewnętrzny)

było to pokłosie 14 mies podróży autora do krajów Eurpoy Zach ( Niemcy, Anglia, Francja; treść: wyłożone są filozoficzne poglądy autora, jego poczucie estetyki oraz osobliwości maniery artystycznej, uległ on introspekcyjnej metodzie Sternea --> świat Zachodu pokazuje przez pryzmat własnych doznań ( skupienie na sobie); liczne dygresje, trafne obserwacje, subtelny humor; opisuje też konkretne wydarzenia- spotkania w podróży, zwiedzanie różnych miejsc, dzięki tym opisom jest to swoiste kompendium wiedzy o krajach zachodnich

> Biedna Liza - najbardziej znany utwór; przyjmuje się że powstał na podstawie wydarzeń z podróży i historii umieszczonej w Listach...; opis spotkania podróżnika z matką Luizy, która zabiła się - była ofiarą nieszczęśliwej miłości; zapoczątkowała prozę psychologiczną w lit ros; konflikt przedstawiono w kategoriach estetyczno-morlanych; przyroda pełni tutaj rolę „pejzażu duszy”; problem prawa każdego człowieka do szczęścia bez względu na jego pochodzenie, daleko posunięta idealizacja,

> karamzinowska reforma językowa: uproszczenie składni, eliminacją starocerkiewnosłowianizmów i archaizmów, wprowadzanie zapożyczeń z  j obcych, stworzenie języka wspólnego dla wszystkich gatunków ( język potoczny wykształconej szlachty)

umożliwiało to wyrażenie subtelnych emocji - czegoś co wcześniej nie było opisywane w j rosyjskiego

> opowieści z lat 90tych: tematyka moralna, życie salonowe ( przejawy preromantyzmu w Rosji!);

> twórca opowieści historycznej ( Natalia, córka bojarska)

> poezja: liryka intymna, subiektywna, psychologiczną

> po zarzuceniu działal literackiej- studia nad historią Rosji; 20 lat pisał Historię państwa rosyjskiego- ukazało się 12 tomów - liczne zarzuty o konserwatyzm, wsteczną ideologię, przedstawianie zjawisk z perspektywy bieżącej

 

2 fragmenty:

Тверь, 18 мая 1789

С.-Петербург, 26 мая 1789

spotkanie z A. (Aleksander Iwanowicz Dmitriev ), który opowiada mu o swoim nieszczęściu- porównuje się do narratora, który realizuje swoje marzenia i podróżuje, on swoich realizowac nie może i jest nieszczęśliwy