Wykłady
1. Historia poczty i znaczka pocztowego.
Korespondencję książąt i królów polskich przewozili posłańcy zwani komornikami.
Podstawowym środkiem organizacji transportu dla posłańców były podwody, w ramach, których
zobowiązano miejscową ludność do dostarczania koni i wozów.
Istniały również inne rozwiązania posłańcze utrzymywane przez klasztory, sądy, miasta i kupiectwo. Od
czasów Kazimierza Wielkiego, działały w kraju uniwersyteckie urządzenia posłańcze, utrzymujące
łączność z uniwersytetami w Paryżu i we Włoszech.
W XVI wieku do pierwotnych obowiązków przewożenia korespondencji doszedł transport towarowy i
pasażerski. Za datę narodzin poczty w Polsce uważa się 18 października 1558 roku. Wtedy to król
Zygmunt August „ustanowił stałe połączenie pocztowe między Krakowem a Wenecją przez Wiedeń, za
pomocą poczty, czyli koni rozstawnych”. Powołana przez monarchę instytucja publiczna miała służyć
przede wszystkim utrzymaniu stałych kontaktów dyplomatycznych i gospodarczych z innymi krajami
europejskimi. Król chciał się też zabezpieczyć przed kontrolą poczty cesarskiej, która dotychczas
przewoziła polskie listy do Włoch.
Najstarszy list pochodzi z ok. 2400 lat p.n.e. Wysłany został w Egipcie, gdzie już ok. 2000 r. p. n. e..
Ze sprawną łącznością spotykano się w Chinach i Japonii już ok. 1000 lat p.n.e.
Początkowo przekazywano wiadomości korzystając z usług pieszych posłańców, później jeźdźców na
koniach, wielbłądach i mułach. Także wysyłano je gołębiami a nawet jaskółkami.
Grecy posługiwali się psami.
W Persji za Dariusza posłańcy przebywali dziennie ok. 120 km. Za początki zorganizowanych usług
pocztowych uznaje się system gońców konnych, powstały w Persji za czasów władcy Cyrusa II
Starszego. Jego
rozległe imperium ciągnęło się od Morza Egejskiego do północnych Indii. Droga królewska od Morza
Egejskiego do stolicy Persji Suzy, był w istocie drogą pocztową, przy której znajdowało się 111 stacji.
W starożytnej Grecji funkcję listonosza pełnili gońcy piesi, tzw. Hemerodromowie. Informację o
zwycięstwie Greków pod Maratonem w 490 r. p. n. e. przyniósł do Aten żołnierz, który przebiegłszy w
pełnej zbroi dystans ponad 42 km. padł martwy z wycieńczenia w chwilę po ogłoszeniu wiadomości o
triumfie.
W Rzymie początkowo funkcję posłańców przenoszących listy pisane na drewnianych lub metalowych
tabliczkach pełnili silni i rośli niewolnicy. Później podobny jak w Persji system pocztowy wprowadził
cesarz August (27 p.n.e. – 14 n.e.).
We Francji rozwój poczty został zapoczątkowany na Uniwersytecie Paryskim, na którym w połowie
XIII w. powołano grupę tzw. Ruchomych posłańców. Ich zadaniem było utrzymywanie kontaktu
uczniów z zamieszkującymi na prowincji rodzicami.
Ludwik XI w 1464 r. założył własną instytucję gońców konnych na terenie całej monarchii francuskiej.
Rozwój miast sprawił, że poczta stała się również przywilejem miejskim. Przewożeniem informacji
zajmowali się również podróżujący w interesach kupcy.
W końcu XV w. wprowadzono w Niemczech po raz pierwszy konną pocztę pociągową między
Hamburgiem a Norymbergą, dzięki której przesyłki co tydzień były wyprawiane z obu miast.
Wynalazek druku stał się przyczyną coraz szybszego rozwoju poczty. Bez usług kurierskich i
przesyłania wiadomości niemożliwe już było zarządzanie gospodarką, prowadzenie polityki
wewnętrznej i zagranicznej.
Włoch Roger Taxis zorganizował w 1440 r. regularną pocztę prywatną na dworze habsburskim w
Wiedniu, a potem w Insbrucku i Tyrolu.
Pierwszą pocztę o charakterze publicznym w Polsce zorganizował Włoch Prosper Prowana za czasów
Zygmunta Augusta w 1 558 r. Obsługiwała ona trasę z Krakowa do Wenecji, a od 1562 r. również do
Wilna. Stefan Batory w 1583 r. wprowadził zasadę ujednolicenia opłaty pocztowej – 4 gr. Za list i
nowoczesne przepisy regulujące administrację poczty. Dalsze jej usprawnienie zlecił Włochowi
Montelupi, który w uznaniu zasług za ich sprawne przeprowadzenie w 1632 r. otrzymał przywilej
dożywotniego prowadzenia poczty w Koronie.
W Paryżu w czasie panowania Ludwika XIV ok.1685 r. wprowadzono podstawową opłatę w wysokości
1 solda za każdą przesyłkę nadaną i doręczoną w obrębie miasta a na ulicach pojawiły się skrzynki
pocztowe.
Za pierwowzór znaczka pocztowego uznaje się banderole wprowadzone przez dzierżawcę paryskiej
poczty Renouarda Villayera w 1653 r.
Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego nastąpiła reorganizacja poczty. Oparto ją na
zasadach handlowych, nadano jej charakter demokratyczny. Poczta stała się dostępna dla wszystkich,
gwarantowała tajemnicę korespondencji. Wprowadzono pieczęcie i Stemple.
W Indiach w okresie od 1846 do 1904, na wybranych trasach, funkcjonowała „poczta wołowa”, którą
regularnie przewożono paczki i zatrudniała kilkudziesięciu stałych pracowników.
Do oryginalnych sposobów dostarczania poczty należała np. „poczta pływaków rzecznych” w Peru w
XIX w. Posłańcy pocztowi umieszczali listy w specjalnych nakryciach, na głowie, następnie uczepieni
deski płynęli z nurtem rzeki do wyznaczonego celu.
Wynalazcą znaczka pocztowego przypominającego współczesne znaczki, jest Anglik James Chalmers,
który w swej drukarni zaprojektował w 1834 r. i wykonał próby znaczków do naklejenia.
Pierwszy znaczek, na którym była podobizna królowej Wiktorii, wprowadzono do obiegu 6 maja 1840
r. Rowland Hill zaproponował ujednolicenie pobierania z góry opłat pocztowych. Reforma ta weszła w
życie 06.10.1840 r.
Pierwszy polski znaczek pocztowy został wprowadzony do obiegu w Królestwie Polskim 01.01.1860 r.
z wzorowanym na znaczkach rosyjskich z herbem królestwa dwugłowym orłem rosyjskim i białą tarczą
na piersiach.
Pierwszych zbieraczy warszawskich znaczka pocztowego prasa odnotowała na początku lat 60 XIX w.
Pierwsze stowarzyszenie polskich filatelistów zorganizowano w Krakowie w 1893 r.
2. Kolej i transport.
1804 r. lokomotywa konstrukcji Richarda Trevithicka poprowadziła pociąg na kolei należącej do
zakładów metalowych Samuela Homfraya;
1825 r. w Anglii, uruchomiono pierwszą kolej użytku publicznego na odcinku między Stockton a
Darlington i właśnie ta data najczęściej uważana jest jako początek ery kolei żelaznej;
nowy wynalazek nazywany był niekiedy diabelską maszyną ze względu na buchający z niej dym i
ogień;
najprężniejszy jej rozwój można było zaobserwować w Wielkiej Brytanii, gdzie w 1840 r. długość linii
kolejowych wynosiła 3500 km, a w 10 lat później osiągnęła 10600 km;
w 1827 r. pojawiła się we Francji, pierwotnie jako konna;
od 1826 r. w USA funkcjonowała pierwsza linia konna;
w 1832 r. otwarto pierwszą linię kolejową w Czechach;
w 1835 r. trafiła do Belgii i Niemiec;
do Rosji dotarła w 1834 r.;
za sprawą Kolei Górnośląskiej 22 maja 1842 r. zaczęła także funkcjonować na ziemiach polskich;
w 1854 r. oddano pierwszą linię kolejową w Brazylii;
w latach 1852–1855 w Indiach;
pod koniec XIX w. międzynarodowa sieć kolejowa liczyła ponad 1,2 mln km, umożliwiając podróż po
Europie i dalej do Azji Środkowej i na Daleki Wschód, a także po obydwu Amerykach i części Afryki;
pojawienie się w 1882 r. lokomotywy elektrycznej wyprodukowanej przez niemieckie zakłady Siemensa
dla kolei przemysłowych; wynalazek znalazł zastosowanie na kolejach użytku publicznego,
rozpoczynając proces stopniowej elektryfikacji linii kolejowych,
1809 roku Robert Fulton opatentował statek parowy;
wynalazca już w 1807 roku zbudował pierwszy parowiec pasażerski, a w latach 1812-1814 pierwszy
okręt z napędem parowym;
pierwsza linia tramwajowa, Swansea and Mumbles Railway, została otwarta w 1804 roku w Wielkiej
Brytanii i służyła do transportu węgla oraz rudy żelaza. Transport pasażerski został uruchomiony w
roku 1807;
pierwszy tramwaj miejski pojawił się za sprawą inżyniera Johna Stephensona w Nowym Jorku w 1832
roku. Wagoniki były ciągnięte przez konie po szynach zabudowanych w jezdni;
w 1835 roku otwarta została pierwsza linia tramwajowa w Nowym Orleanie, dając zaczątek najstarszej,
funkcjonującej nieprzerwanie sieci tramwajowej świata;
od lat 60. XIX w. tramwaje rozpowszechniły się w Europie, w tym czasie też we Francji pojawiły się
pierwsze tramwaje parowe;
w 1879 r. w Nantes Ludwik Mękarski, inżynier polskiego pochodzenia, zbudował system tramwajowy
oparty na systemie napędu pneumatycznego;
pierwszy tramwaj elektryczny skonstruowany przez Wernera Siemensa uruchomiono w obecnej
dzielnicy Berlina w 1881r.;
w 1891 r. uruchomiono liniowy ruch tramwajów elektrycznych na pierwszej sieci w Halle (Saale);
do wybuchu I wojny światowej zelektryfikowano prawie wszystkie istniejące wcześniej sieci
tramwajowe;
1825 – dyliżans parowy (omnibus) Gurneya w Anglii;
1827 – amerykański pojazd parowy Oshkosh Shomera i Farranda;
1834 – dyliżans parowy Dietza we Francji;
1875 – pierwszy pojazd z silnikiem spalinowym – Siegfried Marcus, Wiedeń;
1888 – samochód ze skrzynią biegów – Karl Benz; opona pneumatyczna – John Boyd Dunlop;
1894 – we Francji odbył się pierwszy wyścig samochodowy z serii Grand Prix na 126 km trasie Paryż-
Rouen;
1897 – Stanisław Grodzki uzyskuje pierwsze prawo jazdy wydane w Warszawie na prowadzenie
samochodu Peugeot P-9.
3. Pieniądze
W XIX w. niektóre państwa (np. Wielka Brytania) zdecydowały się na system waluty złotej (ang. Gold
Standard), inne (USA oraz państwa zrzeszone w Łacińskiej Unii Monetarnej) — na bimetalizm; niedogodności
bimetalizmu powodowały stopniowe rozszerzenie systemu Gold Standard. System waluty kruszcowej w XIX
w. oznaczał, że w obiegu były banknoty, wymienialne na życzenie przez bank centralny na kruszec. I wojna
światowa przyniosła powszechne odejście od tej wymienialności;
Projekt utworzenia uniwersalnej waluty, która miała stać się narzędziem francuskiej polityki międzynarodowej
jako pierwszy stworzył Napoleon I, który w 1803 roku ustanowił system monetarny oparty na srebrze. Oparcie
na srebrze wynikało z niedoboru złota we francuskich rezerwach. Napoleon I wydał edykt określający kurs
złota do srebra na poziomie 1:15,5. Dzięki temu zabiegowi do obiegu wprowadzono monety frankowe wybite z
4,5 grama czystego srebra, które jednak teoretycznie można było wymienić w Banku Francji na franki wybite z
0,29 g czystego złota. System bimetaliczny w 1806 roku został wprowadzony w pierwszym kraju znajdującym
się w strefie francuskich wpływów – Holandii.
Pierwszy większy kryzys franka został wywołany przez odkrycie znaczących złóż złota w USA. Duża podaż
złota szybko obniżyła jego cenę w srebrze do stosunku 1:14. Z powodu utrzymywania przez Francję sztucznego
kursu szybko rozpoczęła się fala spekulacji polegającej na wykupie we Francji srebra, za które kupowano w
innych krajach złoto. Powolna reakcja francuskiego rządu spowodowała w szybki tempie odpłynięcie z kraju
90 ton srebrnych monet o wartości 2 miliardów franków. Dzięki zaistniałemu kryzysowi do władzy we Francji
doszedł Napoleon III, który jednak zdecydowanie odrzucił pomysł reformy francuskiego systemu pieniężnego i
sprzeciwił się podejmowanym przez Brytyjczyków próbom stworzenia ogólnoświatowego systemu
monetarnego zakładającego istnienie czterech walut narodowych (dolara amerykańskiego, guldena
austriackiego, funta brytyjskiego i franka francuskiego) opartych na parytecie złota.
Napoleon III zaczął w 1860 roku podejmować starania stworzenia ogólnoświatowego systemu monetarnego
opartego na systemie bimetalicznym. Intensywna francuska akcja dyplomatyczna Francji pozwoliła 23 grudnia
1865 roku w Paryżu podpisać pomiędzy Belgią, Szwajcarią, Luksemburgiem, Włochami i Francją porozumień
tworzących Łacińską Unię Monetarną. Wszyscy członkowie unii walutowej zachowali narodowe waluty, ale w
obiegu pozostały jedynie srebrne monety o identycznej wadze i zawartości kruszcu w stosunku do francuskiego
franka. Dzięki temu możliwa była wymienialność monet po stałym kursie 1:1 pomiędzy wszystkimi krajami,
dzięki czemu walut krajów stowarzyszonych można było używać na terenie całej unii. Zablokowana została
także produkcja nowych monet ponad sumę 6 franków na jednego obywatela, co gwarantowało stabilność cen.
Łacińska Unia Monetarna była otwarta na przyjmowanie nowych członków, z czasem przystąpiło do niej 15
kolejnych krajów. W 1870 roku sekretarz stanu w Państwie Kościelnym, kardynał Giacomo Antonelli,
zauważył możliwości wynikające z istnienia wspólnej waluty i nakazał mennicy bić w tajemnicy monety z
zmniejszoną zawartością srebra oraz wypuścić do obiegu sześć razy więcej monet niż zezwalał traktat tworzący
unię walutową. W 1871 roku Francja przegrała wojnę z Prusami, co oznaczało koniec jej dominacji w
zachodniej Europie. Dwa lata później kanclerz Otto von Bismarck zdecydował oprzeć pruską walutę na
parytecie złota, co dodatkowo osłabiło znaczenie unii. Wkrótce potem Włochy wsparły swoją dotkniętą
kryzysem gospodarkę przez emisję srebrnych lirów o niskich nominałach, co było sprzeczne z założeniami unii.
Dla ratowania wiarygodności pieniądza w 1883 roku francuski bank centralny skupił te monety za 200 mln
franków w złocie, pozbywając się większości swoich rezerw. Kolejnym krajem fałszującym wspólny pieniądz
była Grecja, która zaczęła bić złote drachmy z obniżoną zawartością kruszcu. Proceder trwał przez 10 lat, po
czym w 1908 roku inne państwa unijne wykryły fałszerstwo i usunęły Grecję z unii.
4. Samoloty.
Samolot
Clement Ader dokonał pierwszego w historii startu przy użyciu cięższego od powietrza aparatu z napędem w
Armainvilliers we Francji w 1890 r. Pierwszy samolot Adera – napędzany silnikiem parowym "Éole" ze
skrzydłami w kształcie skrzydeł nietoperza – został zbudowany w latach 1882–1890. Choć przeleciał zaledwie
50m, wystarczyło to, by zachęcić armię francuską do dalszych doświadczeń. Ader podjął i porzucił prace nad
swym "Avion II", po czym zbudował "Avion III", z dwoma silnikami parowymi o mocy 20 KM,
napędzającymi śmigła ciągnące. Z jego projektu zrezygnowano w 1897 r. po dwóch nieudanych próbach w
obecności przedstawicieli wojska. Podjęto prace nad "Avion IV", jednak armia francuska w 1898 r. przestała
się interesować maszynami latającymi i zerwała kontrakt z Aderem. Orville (1871-1948) i Wilbur (1867-1917)
Wright zbudowali samolot poruszany silnikiem spalinowym i w 1903 dokonali pierwszego kontrolowanego
przelotu. Trwał on 12 sekund. Tego samego dnia bracia dokonali kolejnych trzech przelotów, w trakcie których
samolot przeleciał 270 m, a najdłuższy lot trwał 59 sekund. Ten rok uznaje się za początek ery samolotów.
Sterowiec
W 1851 roku Henri Jules Giffard zgłosił patent na zastosowanie maszyny parowej do napędu statków
powietrznych. Opracował pierwowzór sterowca – balon wyposażony w śmigło napędzane maszyną parową o
mocy 2,2 kW. 24 września 1852 wzniósł się z hipodromu w Paryżu na wysokość 1800 m i pokonał 27-
kilometrową trasę do Elancourt koło Trappes z prędkością około 8 km/h. 9 sierpnia 1884 r. w Chalais-Meudon
Charles Renard i Arthur Krebs pokonali 7,6-kilometrową trasę sterowcem La France z prędkością niemal 20
km/h (5,5 m/s). Sterowiec o wydłużonym kształcie miał podwieszoną gondolę, na końcu której był
zamocowany silnik elektryczny o mocy 6,6 kW ze śmigłem. Statkiem kierowano za pomocą steru. Na początku
XX wieku Niemiec Ferdinand von Zeppelin skonstruował nowy rodzaj sterowca – Luftschiff-Zeppelin 1.
Zamiast powłoki wypełnionej gazem, która zmieniała swój kształt, zastosował szkielet obciągnięty
impregnowaną tkaniną. Dzięki temu sterowiec stanowił solidną konstrukcję.
Balon
Pierwszej udokumentowanej próby wzniesienia w powietrze balonu wypełnionego gorącym powietrzem,
dokonał w 1709r. Bartholomeo Lourenço de Gusmăo, kapelan nadworny portugalskiego króla Jana V. W 1783
r. bracia Joseph Michel i Jacques Étienne Montgolfier w Annonay dokonali pierwszej udanej próby wzlotu
balonu papierowo-płóciennego (średnica ok. 12 m) Ad Astra, napełnionego gorącym powietrzem. Balon
przeleciał 2 336 m, unosząc się na wysokość ok. 1,8 km. 27 sierpnia 1783 Jacques Alexandre Charles wypuścił
w powietrze z Champ de Mars w Paryżu pierwszy balon (średnica 4 m) napełniony wodorem. 19 września 1783
w Wersalu odbył się pierwszy załogowy lot. Bracia Montgolfier wraz ze szwajcarskim fizykiem Ami
Argandem zbudowali balon na gorące powietrze, na pokładzie którego znalazły się baran, kogut i kaczka.
Dzięki temu doświadczeniu próbowano ustalić, jaki wpływ na żywe organizmy będzie miała podróż
powietrzna. Po tej próbie rozpoczęto przygotowania do lotu z udziałem ludzi.
5. Broń palna.
Broń skałkowa
XIX wiek rozpoczął się pod znakiem wojen napoleońskich. W okresie tym podstawową indywidualną bronią
palną wykorzystywaną przez żołnierzy był karabin/karabinek/pistolet z zamkiem skałkowym.
Zasada jego działania polegała na krzesaniu iskry, która powstawała dzięki uderzeniu skałki o krzesiwo.
Iskra zapalała proch na panewce. Dalej ogień przechodził do komory ładunkowej i powodował wystrzał.
Czasami proch spalał się, lecz ogień nie przenosił się, stąd powiedzenie o spaleniu czegoś na panewce.
Wraz z pojawieniem się tej broni, a także koniecznością uzbrojenia coraz większej liczby żołnierzy powstały
pierwsze regulaminowe, czyli przeznaczone dla ogółu żołnierzy, rodzaje broni. Pierwszym był francuski
model 1717, który stał się punktem wyjściowym dla innych armii. Produkcją zajmowały się państwowe
manufaktury. Wprowadzenie broni skałkowej miało wybitne znaczenie dla rozwoju sztuki wojennej.
Przede wszystkim zwiększyła się szybkostrzelność piechoty. Podstawową wadą tego typu broni był mały zasięg
oraz niska celność, które starano się poprawić poprzez dodanie gwintów, przez co kuli nadawano rotację dzięki
czemu poprawiano celność oraz zasięg. W zależności od rodzaju broni stosowano różne typy uzbrojenia – i tak
piechota używała długiego karabinu do którego dodawano bagnet tulejowy do walki wręcz, oddziały lekkiej
piechoty i część jazdy – karabinków (skrócona wersja broni piechoty, czasem z możliwością nałożenia
bagnetu), a całość jazdy – pistoletów.
Broń kapiszonowa
Jak sama nazwa wskazuje podstawową częścią nowego zamka był kapiszon. Był to miedziany lejek,
który wypełniało się związkiem chemicznym znanego jako piorunian rtęci, który zapalał się pod wpływem
bodźców mechanicznych. Piorunian rtęci jako związek chemiczny w 1807 r. znalazł zastosowanie w broni
palnej. We wspomnianym roku Alexander Forsyth – szkocki pastor, a zarazem zapalony myśliwy
jako pierwszy użył piorunianu rtęci jako czynnika inicjującego wystrzał. Z kolei zasługą Anglika Joshuu Shawa
było wynalezienie kapiszonu, w którym mieścił się piorunian. Kapiszon ten nakładano na tzw. kominek
znajdujący się na miejscu panewki. Po uderzeniu kurka następowała detonacja piorunianu, a ścieżka ognia
poprzez kanał kominka dostawała się do komory z prochem, inicjując wystrzał. Wynalazek upowszechnił się w
latach 30. XIX wieku. Z racji małej różnicy w stosunku do karabinów skałkowych, a znacznych korzyści
(pewność strzału była prawie stuprocentowa przy odpowiedniej konserwacji broni) zaczęto przerabiać
dotychczas stosowaną broń (zarówno karabiny jak i karabinki i pistolety). W latach 40. pojawiły się nowe
wzory broni kapiszonowej, które posiadały znaczną zaletę w stosunku do poprzedników – posiadały
gwintowaną lufę. Zmiana nadeszła dzięki zmianie używanego naboju. Największe zasługi na tym polu
posiadają Francuzi, przede wszystkim Claude-Etienne’a Minié, który jako pierwszy wprowadził do obiegu
pociski w kształcie walca. Dzięki temu zasięg jak i precyzja strzału została znacznie zwiększona.
Broń wielostrzałowa
W 1812 r. szwajcarski rusznikarz Samuel Pauly zaprezentował karabin ładowany przez zamek.
Został on rok po stworzeniu przedstawiony cesarzowi Francuzów Napoleonowi. Mimo niewątpliwych zalet
karabinu, tj. duża szybkostrzelność, projekt odrzucono. Miało to związek z ogólną sytuacją strategiczną Francji,
poza tym wykazano znaczne braki tej broni: niedostateczna szczelność zamka co było też, oprócz wysokich
kosztów, główną wadą wspomnianych wcześniej rewolwerowych karabinów, a także delikatność broni,
predestynującą karabin Pauly’ego bardziej jako broń myśliwską niż przeznaczoną dla żołnierzy.
W 1838 r. Niemiec Johann von Dreyse jako pierwszy skonstruował pierwszy skuteczny odtylcowy karabin
iglicowy z zamkiem ślizgowo-obrotowym. Zamek ten zbudowany był z trzonu zawierającego rączkę zamkową.
W środku trzonu znajdowały się sprężyna i iglica, która po naciśnięciu spustu przechodziła przez ładunek
prochowy (używano pocisków scalonych w papierowej osłonie nazywanej szabotem lub szpiglem) do spłonki
powodując wystrzał. Karabin posiadał wiele zalet. Oferował przede wszystkim dużą szybkostrzelność,
a także pozwalał na wygodne ładowanie broni w pozycji leżącej lub klęcznej. Był łatwy w obsłudze.
Karabin posiadał także wady. Przede wszystkim była szybko zużywająca się iglica, która z racji położenia w
momencie wystrzału znajdowała się w epicentrum wybuchu. Z kolei nieszczelność pomiędzy komorą a
trzonem zamka zmniejszała zasięg i celność broni. W tym samym okresie powstał pierwszy rewolwer
konstrukcji Amerykanina Samuela Colta. Coltowi jako pierwszemu udało się skutecznie synchronizować oś
lufy z osią poszczególnych komór nabojowych. Jako pierwszy pojawił się paterson (1836), a jako pierwszym
na uzbrojeniu armii amerykańskiej był Walker Model 1847. Pod koniec lat 40. zadebiutował dragoon, a w 1851
r. tzw. Colt Navy (Model 1851) – pierwotnie przeznaczony dla marynarzy.
6. Sport
Kobiecy
Ostatnie dekady wieku XIX przypadają początki nowożytnego wychowania fizycznego i sportu kobiet.
Sufrażystki domagały się reformy wychowania i możliwości uprawiania sportów przez kobiety.
Przeszkodą w urzeczywistnieniu tych postulatów były między innymi szeroko jeszcze wówczas
rozpowszechnione poglądy o szkodliwym wpływie ćwiczeń fizycznych zarówno na organizm kobiety, jak
również na jej moralność. Na przełomie XIX i XX w. sport kobiecy miał głównie charakter
rozrywkowo-rekreacyjny. Lekarze i pedagodzy zaczęli propagować gimnastykę dla celów zdrowotnych i
higienicznych. Ponadto niektóre modne sporty: jazda konna, tenis czy łyżwiarstwo były warunkiem dobrego
wychowania i elegancji. Nie bez początkowych trudności rozwijało się od lat 80-tych XIX wieku żeńskie
kolarstwo. Cyklistki oskarżano o brak poszanowania zasad moralnych i narażanie reputacji, a nawet określano
jako "czarownice makbetowskie, spieszące na sabat na żelaznych rumakach". Trudności wiązały się także z
tradycyjnym strojem kobiecym, który praktycznie uniemożliwiał jazdę na bicyklu (paniom w długich sukniach
pozostawało dosiadanie trycykli). Początkowo panie uprawiały głównie turystykę rowerową,
ale z czasem zaczęły uprawiać wyścigi. Pierwszą polską mistrzynią kolarską była Karolina Kocięcka,
która w 1897 roku najszybciej pokonała 27-kilometrową trasę pierwszego na ziemiach polskich damskiego
wyścigu rowerowego.
Do powstania i popularyzacji żeńskiej koszykówki przyczyniła się Senda Berenson, pochodząca z Wilna.
Dostosowała ona zasady gry do możliwości kobiet i zorganizowała pierwszy damski mecz (1893).
Wśród innych dyscyplin, które budziły zainteresowanie wśród pań znalazły się m.in.: wioślarstwo, hokej na
trawie, badminton, baseball, szermierka, pływanie, narciarstwo, a nawet tenis na lodzie i piłka nożna na
wrotkach.
Łucznictwem kobiety już w połowie XIX wieku mogły się zajmować bez narażania się na obelgi i szyderstwa.
Uważano, że dyscyplina ta jest odpowiednia dla kobiet, gdyż nie wymaga wielkiej siły ani gwałtownych
ruchów, a przynosi wiele korzyści - zwłaszcza dla dorastających dziewcząt - gdyż pozwala im spędzać więcej
czasu na świeżym powietrzu, pomaga utrzymać prostą sylwetkę i rozwinąć klatkę piersiową. Łucznictwo
sportowe powstało w Wielkiej Brytanii. Pierwsze zawody kobiet o mistrzostwo kraju rozegrano tam w roku
1845, zaledwie rok po pierwszej tego typu imprezie dla mężczyzn.
Męski
Od początku XIX wieku sport i rekreacja fizyczna zaczyna się intensywnie rozwijać, głównie, dlatego iż zaczął
rozwijać się wielki przemysł, który niósł za sobą zmęczenie ciężko pracujących w nim ludzi. Ludzie ci
potrzebowali ruchu, jako naturalnego czynnika czynnego odpoczynku po ciężkiej pracy. W Europie zachodniej
zaczynają powstawać tereny gier, zabaw i rekreacji a później kluby i zrzeszenia sportowe.
Rozwija się także ideologia upatrująca w ćwiczeniach fizycznych czynnika wzmacniającego strukturę fizyczną
organizmu jak i psychikę człowieka (J.A. Kodeński, J. GutsMuths, J. Dewey, Jędrzej Śniadecki). W XIX wieku
powstały znane systemy gimnastyczne czy np. gimnastyka Bjorkstein, która ukierunkowała gimnastykę
dziewcząt i kobiet, uwzględniając ich naturalne potrzeby. Od XIX wieku obserwujemy rozwój nowych
dyscyplin sportowych. Powstają stowarzyszenia i kluby sportowe, najpierw o charakterze lokalnym a później
także międzynarodowym. Przykładem takiego międzynarodowego klubu było Stowarzyszenie Gimnastyczne
pod nazwą „Sokół”, które powstało w 1862 roku w Pradze czeskiej, a wkrótce filie „Sokoła” zaczęły
powstawać w całej Europie, w tym również i w Polsce. Amatorzy ćwiczący w klubach sportowych pragnęli
popisać się swoimi umiejętnościami przed szerszą publicznością, stąd powstała idea organizowania zawodów
sportowych, a szczytem tej tendencji było reaktywowanie w 1896 roku z inicjatywy Francuza Pierra de
Coubertina pierwszych Nowożytnych Igrzysk Olimpijskich w Atenach. Nie przypominały one jednak dawnych
igrzysk w starożytnej Grecji. Najliczniejsze były konkurencje lekkoatletyczne a bohaterem igrzysk został grek
– Spirydos Luis, który wygrał bieg maratoński na dystansie 40 km. Na całej trasie biegu stało i kibicowało ok.
100 tysięcy widzów. Ogółem w Igrzyskach brało udział 115 zawodników z 13 krajów. Następne Igrzyska
odbyły się w Paryżu w 1900 roku, trzecie w Sant Luis w 1904 roku, czwarte w Londynie w 1908 roku. Wzięło
w nich już udział 2666 zawodników z 22 krajów.
Intensywny rozwój sportu i Igrzysk doprowadziły do powstawania pod koniec XIX i na początku XX wieku
Międzynarodowych Federacji Sportowych. Pierwsza powstała Międzynarodowa Federacja Towarzystw
Wioślarskich, następna to Unia Łyżwiarska, a w 1897 r – Międzynarodowa Federacja Gimnastyczna. Dalsze to:
federacja piłki nożnej, pływania, hokeja na lodzie, lekkiej atletyki, szermierki.
7. Górnictwo.
W XIX w. burzliwy rozwój różnych gałęzi przemysłu powodował coraz większe zapotrzebowanie na węgiel
kamienny, który stał się głównym źródłem energii, oraz na inne kopaliny użyteczne. Towarzyszyło mu
zwiększone wydobycie rud żelaza na potrzeby rozwijającego się hutnictwa, w którym węgiel drzewny został
zastąpiony koksem. W górnictwie wielu krajów do napędzania urządzeń wyciągowych zaczęto stosować
maszyny parowe. Rozwój górnictwa kopalin ciekłych rozpoczął się w 2. połowie XIX w., od chwili
przeprowadzenia przez I. Łukasiewicza destylacji ropy naftowej (1852); zamiast dotychczas stosowanych
metod wydobywania ropy naftowej za pomocą kopania studni wprowadzono metodę wiercenia otworów
(pierwszy odwiert naftowy powstał 1859 w stanie Pensylwania, USA); towarzyszący ropie naftowej gaz
ziemny był spalany. Zwiększyło się również wydobycie srebra i złota. Dalszy rozwój górnictwa był ściśle
związany z wprowadzeniem na przełomie XIX i XX w. energii elektrycznej do napędu maszyn górniczych.
Wydobywano metale (miedź, żelazo, ołów, cynk), srebro, złoto, sól, węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropę i
gaz.
8. Poszukiwacze skarbów.
Ćwiczenia
1. System więzienny Rosji na przykładzie Królestwa Polskiego
1817r. utworzenie Komisji Prawodawczej;
1818r. uchwalenie Kodeksu Karzącego;
kary główne: śmierć, więzienie dożywotnie lub na okres od 10 do 20 lat, więzienie ciężkie, na okres od
3 do 10 lat;
kara śmierci pod dwiema postaciami – ścięcie lub powieszenie;
kary poprawcze: zamknięcie w „domu poprawy” od 8 dni do 3 lat, kary pieniężne (40–2 tys. zł), chłosta;
od 1832r. (wg Statutu Organicznego) kara konfiskaty majątku;
rozpoczęto wysyłanie Polaków poza granice państwa;
Kodeks Karzący dopuszczał okoliczności łagodzące (wiek, niedorozwój umysłowy, choroba umysłowa,
strach, nędza) oraz obciążające;
1847r. wprowadzenire rosyjskiego Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych;
karę śmierci za: przeprowadzenie/przygotowanie zamachu na cara/jego rodzinę, za próbę zmiany
systemu władzy, za próbę oderwania jakiejś części kraju, szpiegostwo, pomoc nieprzyjacielowi w czasie
wojny;
granicą niekaralności był wiek 7 lat, od 7 do 10 lat oddawano pod nadzór rodziców/opiekunów, powyżej
rozróżniano czy dziecko działa ze świadomością swych czynów;
jeśli czyn zabroniony popełnił świadomie w najgorszym wypadku było skazanena ciężką pracę
przymusową;
kary policyjne wyznaczały sądy wójtowskie i burmistrzowskie (za drobne przewinienia: drobny
przemyt, nieprzestrzeganie czystości na posesjach, bójki, nieprzestrzeganie przepisów
przeciwpożarowych);
często zdarzały się zesłania w głąb Rosji;
łaska aktem indywidualnym utożsamianym z amnestią;
1810 r. powołanie Komisji Próśb rozpatrującej wszelkie wnioski o ułaskawienie;
do 1847 roku karą śmierci za: zbrodnię stanu, morderstwo i współudział, podpalenie, przewodzenie
bandzie rozbójniczej, zboczenie seksualne, cudzołóstwo, bigamia;
wyroki śmierci wykonywał kat;
od 1861r. brak kary chłosty;
od 1864 r. reformy systemu wieziennictwa: separacja więźniów z uwzględnieniem płci i wieku,
klasyfikacja pod względem rodzaju przestępstwa, poprawa warunków higieny, zaprzestanie znęcania się
na więźniami, otoczenie opieką osób powracających na wolność.
2. Historia ikony
ikona z greckiego εικων – obraz;
malowane na grubych deskach;
bywa umieszczana na ikonostasie w cerkwiach;
po obrazoburstwie w VIII i IX wieku cześć dla ikon zwiększyła się;
najstarsze znane ikony pochodzą z VI wieku z Półwyspu Synajskiego;
malowano techniką enkaustyczną czyli farbami rozpuszczonymi w gorącym wosku.;
sobór nicejski II (787) ikony są ustalonym zwyczajem i tradycją w kościele katolickim;
ostateczne zwycięstwo nad ikonoklazmem (843) stało się uroczystością prawosławną
(Tryumf ortodoksji).
3. Historia mebli
1795 do 1830 – styl empire:
o
zapożyczanie form rzymskich, greckich, egipskich oraz innych związanych z dawnymi
imperiami;
o komponowanie zgodnie z zasadami ścisłej symetrii;
o
gładkie płaszczyzny i proste linie;
o
bryła mebli podtrzymywana na masywnym cokole leżącym bezpośrednio na podłodze;
o
monumentalne formy mebli ożywiano dekoracją ze złoconego brązu, któremu nadawano
charakter antycznych ornamentów;
o motywy uskrzydlonych antycznych bogiń, muz w całej postaci/popiersi/głowy, rózg liktorskich,
lwów, łabędzi, girland, liści akantu, palmy, wazony, rogi obfitości;
1815 do 1850 – styl biedermeier:
o
głównie w Niemczech, Austrii, Czechach i na Węgrzech;
o forma prosta i praktyczna;
o dobre rzemieślnicze wykonanie, przejrzysta tektoniczna forma, skromna dekoracja;
o dostosowane są do małych wnętrz mieszczańskich;
o surowiec: ciemny polerowany mahoń, orzech, brzoza, czereśnia, grusza, wiąz, topola, dąb;
o dekoracja: prosta snycerka w oparciach krzeseł i podporach stołu oraz wąskie wstęgi prostego
ornamentu wykonane w intarsji i umieszczone na większych płaszczyznach meblowych;
o w zdobieniach: detale architektoniczne – kolumny z kapitelami, profile, gzymsy czy występy;
o po raz pierwszy w użyciu sprężyny pod wyściełaniem mebli;
od połowy XIX wieku drugie rokoko (Niemcy)/styl Ludwika Filipa (Francja)/styl młodej królowej
Wiktorii (Anglia).
4. Historia fotografii
Joseph Nicéphore Niepce – ojciec fotografii;
1826 r. pierwsza zachowana fotografia Niepce’a przedstawia widok z okna jego pracowni;
Niepce nazywał tak robione zdjęcia heliografiami;
1829r. powstaje spółka Niepce’a z Louisem Mandé Daguerrem;
1833r. – śmierć Niepce’a;
1839 – Daguerre ogłasza, iż opracował technikę zdjęciową, nazwaną od jego nazwiska dagerotypią;
William Henry Fox Talbot opracował metodę opartą na procesie negatywowo-pozytywowym –
najpierw naświetlał on negatyw, a następnie przekopiowywał go na papier pokryty światłoczułą
substancją;
1835r. – pierwszy negatyw Talbota;
1840r. stosowanie nowej metody nazwanej talbotypią;
w drugiej połowie XIX wieku portrety fotograficzne były rozpowszechnione na szeroką skalę;
fotograficzne wizerunki przestały być już domeną bogatego mieszczaństwa czy arystokracji;
1871r. wynalezienie suchej płyty bromowej przez Richarda Leacha Maddoxa;
George Eastman zastąpił szklaną płytkę bromową negatywem opartym na taśmie celuloidowej;
1888r. amerykańska firma Kodak opracowała lekki i prosty w konstrukcji aparat fotograficzny;
8. Kinematografia
Na początku lat 30-tych XIX wieku, działający niezależnie wynalazcy skonstruowali pierwsze urządzenia,
które, dzięki specjalnemu szczelinowemu wizjerowi, umożliwiało sekwencyjną obserwację zmieniających
się obrazów przedstawiających fazy ruchu. Obrazy te malowane były lub rysowane ręcznie.
Jako pierwszy koncepcję takiego urządzenia opisał angielski matematyk William Horner w artykule
opublikowanym w 1815 r.. Prototyp urządzenia nazwanego Deadaleum lub Zootrope Horner przedstawił
dopiero w 1834. W 1832 r. stroboskop zbudował autriacki matematyk Simon voon Stampfer,
a w 1839 r. urządzenie o nazwie Phenakistoscope przedstawił belgijski fizyk Joseph Plateau.
W stroboskopowych demonstratorach konstruowanych przed wynalezieniem fotografii używano obrazów
malowanych lub rysowanych ręcznie. Gdy udoskonalono jakość obrazów fotograficznych, można było
symulować ruch postaci zarejestrowanych z natury. Modyfikację stroboskopu nazwaną Zoopraxiscope
skonstruował w 1879 r. angielski fotograf Eadweard Muybridge, znacznie później wykonując serie obrazów
nanoszonych na szklany dysk metodą fotograficzną. Eadweard Muybridge specjalizował się w
wykorzystywaniu fotografii do analizy zjawiska ruchu. Nie interesował go film jako przedmiot rozrywki lub
dzieło sztuki. W 1878 r. Muybridge wykonał na zlecenie amerykańskiego potentata przemysłowego Lelanda
Stanforda serię fotografii galopującego konia. Celem eksperymentu było ustalenie, czy koń w jakiejkolwiek
fazie biegu odrywa od ziemi wszystkie cztery kopyta. Muybridge skonstruował system 24 stereoskopowych
kamer fotograficznych rozstawionych wzdłuż toru biegu i uruchamianych po zerwaniu napiętego drutu
końskimi kopytami. W wyniku eksperymentu powstała słynna seria Sallie Gardner at a Gallop. Innym
pomysłem była skonstruowana przez francuskiego multiwynalazcę Étienne-Jules Marey'a fotograficzna strzelba
(photographic gun). Kamera umożliwiała wykonanie 12 fotografii na sekundę na tej samej kliszy. Wykonanie
nieruchomych obrazów to jeden z problemów techniki filmowej, drugim, równie ważnym pozostała ich
prezentacja. W 1877 r. francuski wynalazca Charles-Émile Reynaud skonstruował urządzenie będące
udoskonalonym Zootropem Hornera, nazwane Praxinoscope. Zamiast szczelin na obrzeżu cylindra, Reinaud
umieścił w jego środku pryzmat zbudowany z luster odbijających naklejone w jego wnętrzu obrazy. Film ma
wielu ojców. Zwyczajowo wymienia się przede wszystkim braci Lumiere i Thomasa Edisona, ale szczególne
miejsce należy się francuskiemu wynalazcy Louisowi Le Price. W 1888 r. Le Prince skonstruował
jednoobiektywową kamerę filmową i nakręcił nią najstarszy zachowany materiał, będący niewątpliwie filmem
w pełnym tego słowa znaczeniu. Film ten był papierową taśmą pokrytą emulsją światłoczułą Eastmana, na
której podczas filmowania utrwalono szereg kolejnych obrazów przedstawiających kolejne fazy ruchu. Nie był
on więc post-montażem szeregi odrębnych fotografii. Z filmu zatytułowanego przez historyków Roundhay
Garden Scene zachował się fragment długości zaledwie 2 sekund, ale jest to materiał o unikalnym,
przełomowym znaczeniu. Po dokonaniu wielu udoskonaleń w konstrukcji kamery i uzupełnieniu jej o funkcje
projektora Le Price planował przeniesienie się do USA, jednak we wrześniu 1890 r. zniknął w tajemniczych
okolicznościach podczas podróży pociągiem. Twórcami wynalazków kinematograficznych firmowanych przez
Thomasa Alva Edisona byli współpracujący z nim lub pracujący pod jego kierunkiem: szkocki konstruktor
William Kennedy Laurie Dickson i dwóch amerykańskich wynalazców Thomas J. Armat i Charles Francis
Jenkins. W pracowni Edisona powstał pierwszy system kinematograficzny, składający się z kamery nazwanej
Kinetopraph i urządzenia do oglądania filmów, nazwanego Kinetoscope. W 1894 r. własną konstrukcję kamery
i projektora (taśma perforowana między klatkami) opracował polski inżynier Kazimierz Pruszyński. Kamerą tą
Prószyński fotografował sceny z życia Warszawy. Zachowały się klatki przedstawiające ślizgawkę w
Ogreodzie Saskim. Dopiero w 1899 r. Prószyński udoskonalił konstrukcję urządzenia nazwanego Bipleograf,
stosującego dwie równolele biegnące taśmy. W 1909 r. Kazimierz Prószyński skonstruował i opatentował w
Anglii pierwsza na świecie ręczna kamerę filmową z napędem pnaumatycznym, używaną przez angielskich
korespondentów wojennych jeszcze na początku II wojny światowej. W Europie za ojców - jeśli nie filmu, to
przynajmniej kina - uważa się francuskich braci Auguste i Louisa Lumiere. Byli oni synami fotografa i
producenta płyt fotograficznych, których udoskonalaniem zajmował się Louis Lumiere. Dopiero w 1894 r., po
obejrzeniu i zakupie edisonowskiego Kinetoscopu zajęli się techniką filmową i opracowaniem własnego
produktu. Trudno ustalić, w jakim stopniu kinematograf był własnym wynalazkiem braci Lumiere. W 1892 r.
francuski wynalazca Léon Guillaume Bouly opatentował urządzenie o tej samej nazwie, będące jednocześnie
kamerą i projektorem filmowym. Kiedy w roku 1894 nie miał środków na opłacenie raty patentowej, nazwa
została uwolniona i wykupiona przez braci Lumiere. W stosunku do kamer Edisona i Bouly'ego kinematograf
Lumiere'ów stanowił istotne udoskonalenie. Stosowano w nim taśmę z jednostronną perforacją oraz mechanizm
zatrzymujący taśmę podczas naświetlania i projekcji poszczególnych klatek filmu. Opracował go w oparciu o
mechanizm maszyny do szycia inżynier fabryki płyt Lumiere, Charles Moisson. Dzięki temu obraz filmowy był
znacznie ostrzejszy. Poza tym kamera Lumiere'ow miała napęd ręczny, co znacznie zmniejszyło wagę
urządzenia w porównaniu do kinetoskopu Edisona. Pionierskie filmy Le Prince'a nigdy nie zostały pokazane
publicznie, ponieważ nie dysponowano wtedy odpowiednią techniką projekcyjną. Film mógł stać się najpierw
doskonałym biznesem, a z czasem dziedziną sztuki tylko dzięki temu, że wynaleziono skuteczne metody jego
prezentacji. Projekcję obrazów na duży ekran stosował już w 1889 r. Charles-Émile Reynaud w swoimTeatrze
Optycznym. Skuteczne filmowe systemy projekcyjne powstały ok. 1895 r. we Ameryce, Niemczech i Francji.
W Niemczech prekursorami projekcji filmowej byli bracia Skladanowsky, którzy zorganizowali pierwszą na
świecie płatną projekcję filmową za pomocą urządzenia nazwanego Bioskop. Pokaz miał miejsce w Variete
berlińskiego Wintergarten (Ogrodu Zimowego) w listopadzie 1895 r. i był piętnastominutową składanką
krótkich etiud filmowych. W grudniu 1895 r. w paryskim Salon Indien du Grand Café odbyła się pierwsza
publiczna prezentacja filmów przygotowanych przez operatorów braci Lumiere. Pokazano dziesięć krótkich
filmów, w tym najsławniejsze: Wyjście robotnic z fabryki Lumiere'ów i Polewacz polany. W 1896 r.
Lumiere'owie zorganizowali szereg wypraw do Azji, Ameryki Północnej i Południowej, prezentując
możliwości nowego medium. We Francji bracia Auguste i Louis Lumiere udoskonalili patent urządzenia
nazwanego Cinematographe i w marcu 1895 r. zorganizowali pierwszy zamknięty pokaz filmów. W grudniu
1895 Lumiere'owie urządzili pierwszy publiczny, płatny pokaz we Francji, na którym zaprezentowali dziesięć
jednominutowych filmów.