Podstawowe pojęcia z zakresu prawa karnego
1. Źródła prawa karnego:
A. Kodeks karny, ustawa z 6 kwietnia 1997 r.: składa się z 3 części: ogólnej, szczegółowej i wojskowej.
• Część ogólna, jest podstawą dla całego prawa karnego, zawiera następujące rozdziały:
• zasady odpowiedzialności karnej,
• formy popełnienia przestępstwa,
• wyłączenie odpowiedzialności karnej,
• kary,
• środki karne,
• zasady wymiaru kary i środków karnych,
• powrót do przestępstwa,
• środki związane z poddaniem sprawcy próbie,
• zbieg przestępstw oraz łączenie kar i środków karnych
• środki zabezpieczające
• przedawnienie,
• zatarcie skazania,
• odpowiedzialność za przestępstwa popełnione za granicą,
• objaśnienie wyrażeń ustawowych
• stosunek do ustaw szczególnych
• Część szczególna, zawiera z kolei szczegółowo opisane znamiona przestępstw - dzieli się na poszczególne rozdziały opisujące określone kategorie przestępstw, np. przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece, przeciwko środowisku, przeciwko wolności, przeciwko mieniu, przeciwko życiu i zdrowiu
• Część wojskowa zawiera ogólne i szczegółowe przepisy karne odnoszące się do żołnierzy, które stanowią podstawę dla orzekania sądów wojskowych
B. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich - zawiera regulacje dotyczące sprawców przestępstw poniżej 17 roku życia
C. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej
D. Kodeks postępowania karnego
E. Kodeks wykroczeń
F. Kodeks postępowania w sprawach wykroczeń
G. Kodeks karny skarbowy
H. Kodeks Karny Wykonawczy - reguluje postępowanie po wydaniu wyroku skazującego, dotyczy wykonania kary
I. Ustawa o opłatach w sprawach karnych
J. Ustawa o świadku koronnym - szczegółowa regulacja dotycząca sprawcy który podjął się współpracy z organami ścigania
K. Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary
L. Prawo karne regulują także ratyfikowane przez Polskę umowy międzynarodowe
• Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych ONZ z 1966 r.
• Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r.
2. Podstawowe zasady rządzące prawem karnym
Naczelną zasadą odpowiedzialności karnej jest zasada nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori - odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Z tej reguły doktryna prawa karnego wyprowadza następne tj.:
1) prawo karne musi być prawem pisanym i zawartym w ustawie - nullum crimen sine lege scripta
2) przepisy karne muszą opisywać przestępstwo w sposób maksymalnie dokładny - nullum crimen sine lege certa
3) niedopuszczalne jest stosowanie analogii na niekorzyść sprawcy,
4) ustawa karna wprowadzająca odpowiedzialność karną lub ją zaostrzająca nie może działać wstecz - nullum crimen sine lege praevia, lex severior rerto non agit
5) kara (a także inna sankcja karna) przewidziana za przestępstwo musi być określona i przewidziana we wcześniej wydanej ustawie - nulla poena, nulla sanctio sine lege
3. Pojęcie przestępstwa, rodzaje przestępstw
Przestępstwo:jest to czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy. Zatem elementy skaładające się na przestępstwo to:
• czyn człowieka
• zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej
• karalność
• bezprawność
• społeczna szkodliwość
• wina sprawcy
Rodzaje przestępstw:
Istnieje wiele podziałów przestępstw najważniejszym z nich jest podział w oparciu o kryterium wysokości grożącej kary:
• zbrodnia - jest to czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą, np. morderstwo, rozbój z użyciem broni lub innego niebezpiecznego przedmiotu, fałaszowanie pieniędzy
• Występkiem - jest czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.
Wskazanie charakteru czynu pod względem czy dany czyn zabroniony jest zbrodnią, czy też występkiem ma znaczenie w następujących przepisach kodeksu karnego:
• art. 8 - zbrodnię można popełnić umyślnie, występek można popełnić także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi,
• art. 10 § 4 - w stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18 mogą być stosowane środki przewidziane w prawie dla nieletnich,
• art. 60 § 6 - odmienne są reguły stosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary w razie skazania za zbrodnię lub występek,
• art. 64 § 3 - przewidzianego w art. 64 § 1 i 2 k.k. podwyższenia górnego ustawowego zagrożenia nie stosuje się, gdy czynem popełnionym w ramach powrotu do przestępstwa jest zbrodnia,
• art. 101 § 1 - różne są terminy przedawnienia karalności zbrodni i występków,
• art. 105 § 1 - przepisów dotyczących przedawnienia (art. 101-103) nie stosuje się do zbrodni przeciwko pokojowi i zbrodni przeciwko ludzkości,
• art. 255 § 1 i 2 - odrębna typizacja odnosi się do publicznego nawoływania do popełnienia zbrodni lub występku
Podkreślenia wymaga że wykroczenia nie są przestępstwami a jedynie czynami zabronionymi uregulowanymi w kodeksie wykroczeń a nie w kodeksie karnym
Do kategorii przestępstw w rozumieniu kodeksu karnego nie zalicza się także przestępstw i wykroczeń skarbowych są to bowiem odrębne typy czynów zabronionych.
Innym podziałem przestępstw jest podział ze względu na skutek jaki wywołują:
• Przestępstwa formalne - jeżeli przestępstwo polega po prostu na określonym zachowaniu się, np.: nieudzielenie pomocy, nakłanianie do uprawiania nierządu
• Przestępstwa materialne - jeżeli określony skutek należy do znamion przestępstwa. Takimi skutkami odnoszącymi się do przestępstw materialnych są np.: uszkodzenie rzeczy, uszczerbek na zdrowiu, pożar
Następnym podziałem jest podział ze względu na sposób ścigania przestępstw:
• ścigane z oskarżenia publicznego (z urzędu) - są to przestępstwa poważne, które ze względu na swój charakter ścigane są przez oskarżyciela publicznego
• ścigane z oskarżenia prywatnego - to przestępstwa popełnione na szkodę osoby, które nie stanowią jednak wielkiej szkodliwości społecznej, należą do nich np.: obraza, naruszenie nietykalności cielesnej, zniesławienie, zniewaga, do wszczęcia ścigania takiego przestępstwa niezbędny jest wniosek pokrzywdzonego o podjęcie ścigania, prokurator sam w razie popełnienia takiego przestępstwa nie będzie wszczynał postępowania
Przestępstwa dzielą się także w oparciu o rodzaj winy jaki można zarzucić sprawcy:
• przestępstwa umyślne - sprawcy można zarzucić popełnienie przestępstwa z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym
• przestępstwa nieumyślne - sprawcy można zarzucić tylko winę nieumyślną w postaci lekkomyślności lub niedbalstwa
4. Pojęcie winy
Winą jest sam zarzut stawiany sprawcy zabronionego czynu umyślnego lub nieumyślnego, zarzut uwarunkowany jego dojrzałością, poczytalnością, rozpoznawalnością bezprawności czynu oraz wymagalności zgodnego z prawem zachowania się
Wina może być umyślna lub nieumyślna.
• Wina umyślna może zostać popełniona z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym. Zamiar bezpośredni zachodzi gdy sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić. W przypadku zamiaru ewentualnego sprawca nie chce popełnić przestępstwa jednakże przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi. Przykładowo sprawca chciał spalić stodołę, podkładając ogień zauważył że przebywa tam jakaś osoba. Jeżeli taka osoba zginie w płomieniach sprawca będzie odpowiadał za śmierć tej osoby mimo że nie chciał żeby zginęła (chciał tylko spalić stodołę) jednakże godził się na taką możliwość.
• Wina nieumyślna - występuje jako lekkomyślność i niedbalstwo; winę nieumyślną popełnia sprawca jeżeli nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć. Można jeszcze wskazać iż nieumyślność może być świadoma tj. sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa, ale bezpodstawnie sądzi, że zdoła go uniknąć a także może zachodzić nieumyślność nieświadoma gdy sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia przestępstwa chociaż powinien przewidzieć.
5. Słownik ważniejszych pojęć z zakresu prawa karnego
• Kara - polega na nałożeniu przez organ państwowy na sprawcę przestępstwa dolegliwości godzącej w wolność, mienie, cześć oraz inne dobra prawne sprawcy przestępstwa. Zatem istotą kary kryminalnej jest dolegliwość, przy czym musi być to dolegliwość celowa, zamierzona. Podstawowym celem kary jest zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości, dodatnie zapobiegawcze oddziaływanie na ogół społeczeństwa, wychowawcze i zapobiegawcze oddziaływania na sprawcę przestępstwa. Obecnie do celów kary zalicza się również naprawienie szkody.
Zgodnie z art. 32 kodeksu karnego karami są:
1) grzywna,
2) ograniczenie wolności,
3) pozbawienie wolności,
4) 25 lat pozbawienia wolności,
5) dożywotnie pozbawienie wolności
Grzywnę wymierza się w stawkach dziennych, określając liczbę stawek oraz wysokość jednej stawki; jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, najniższa liczba stawek wynosi 10, zaś najwyższa 360.
- Sąd może w określonych przypadkach wymierzyć grzywnę także obok kary pozbawienia jeżeli sprawca dopuścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub gdy korzyść majątkową osiągnął.
- Ustalając stawkę dzienną, sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste, rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe; stawka dzienna nie może być niższa od 10 złotych, ani też przekraczać 2 000 złotych.
Kara ograniczenia wolności - jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, kara ograniczenia wolności trwa najkrócej miesiąc, najdłużej 12 miesięcy; wymierza się ją w miesiącach. W czasie odbywania kary ograniczenia wolności skazany:
1) nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu,
2) jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd,
3) ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary.
Zgodnie z art. 36 kodeksu karnego wymierzając karę ograniczenia wolności, sąd może oddać skazanego pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym.
Kara pozbawienia wolności - kara pozbawienia wolności trwa najkrócej miesiąc, najdłużej 15 lat; wymierza się ją w miesiącach i latach.
Kara 25 lat pozbawienia wolności
Kara dożywotniego pozbawienia wolności
• Środki karne - są to kary dodatkowe wymierzane zazwyczaj łącznie z pozostałymi karami, kodeks karny przewiduje następne środki karne:
1) pozbawienie praw publicznych,
2) zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej,
3) zakaz prowadzenia pojazdów,
4) przepadek,
5) obowiązek naprawienia szkody,
6) nawiązka,
7) świadczenie pieniężne,
8) podanie wyroku do publicznej wiadomości.
• Warunkowe zawieszenie wykonania kary polega na tym, że sąd może warunkowo zawiesić wykonanie orzeczonej kary pozbawienia wolności nie przekraczającej 2 lat, kary ograniczenia wolności lub grzywny orzeczonej jako kara samoistna, jeżeli jest to wystarczające dla osiągnięcia wobec sprawcy celów kary, a w szczególności zapobieżenia powrotowi do przestępstwa. Zawieszenie wykonania kary następuje na okres próby, który biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia i wynosi:
- od 2 do 5 lat - w wypadku warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności,
• od roku do 3 lat - w wypadku warunkowego zawieszenia wykonania grzywny lub kary ograniczenia wolności.
• od 3 do 5 lat. w wypadku zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności wobec sprawcy młodocianego lub multirecydywisty
• Warunkowe przedterminowe zwolnienie polega na tym że skazanego na karę pozbawienia wolności sąd może warunkowo zwolnić z odbycia reszty kary tylko wówczas, gdy jego postawa, właściwości i warunki osobiste, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa, okoliczności jego popełnienia oraz zachowanie po popełnieniu przestępstwa i w czasie odbywania kary uzasadniają przekonanie, iż skazany po zwolnieniu będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa Skazanego można warunkowo zwolnić po odbyciu przez niego co najmniej połowy kary, jednak nie wcześniej niż po 6 miesiącach. Recydywistę można warunkowo zwolnić po odbyciu dwóch trzecich kary, natomiast ponownego recydywistę (tzw. multirecydywista) po odbyciu trzech czwartych kary; warunkowe zwolnienie nie może nastąpić wcześniej niż po roku odbywania kary. Skazanego na karę 25 lat pozbawienia wolności można warunkowo zwolnić po odbyciu 15 lat kary, natomiast skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności po odbyciu 25 lat kary.
• Zatarcie skazania polega to na stworzeniu fikcji prawnej, że skazany uchodzi za osobę w ogóle nie karaną, a skazanie jako zdarzenie historyczne nie miało w ogóle miejsca
Zatarcie skazania może następować:
1) z mocy prawa, czyli automatycznie, bez potrzeby starań ze strony skazanego bez potrzeby wydawania w tym przedmiocie jakiejkolwiek decyzji. Okoliczności, z jakimi prawo wiąże zatarcie skazania są następujące:
a. upływ określonego w przepisach o zatarciu skazania (art. 107 k.k.) okresu czasu od wykonania kary, uznania jej za wykonaną (w przypadku kary dożywotniego pozbawienia wolności), darowania albo przedawnienia wykonania kary:
Art. 107. § 1. W razie skazania na karę pozbawienia wolności wymienioną w art. 32 pkt 3 lub karę 25 lat pozbawienia wolności, zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem 10 lat od wykonania lub darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania.
§ 2. Sąd może na wniosek skazanego zarządzić zatarcie skazania już po upływie 5 lat, jeżeli skazany w tym okresie przestrzegał porządku prawnego, a wymierzona kara pozbawienia wolności nie przekraczała 3 lat.
§ 3. W razie skazania na karę dożywotniego pozbawienia wolności, zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem 10 lat od uznania jej za wykonaną, od darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania.
§ 4. W razie skazania na grzywnę albo karę ograniczenia wolności, zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem 5 lat od wykonania lub darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania; na wniosek skazanego sąd może zarządzić zatarcie skazania już po upływie 3 lat.
§ 5. W razie odstąpienia od wymierzenia kary, zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem roku od wydania prawomocnego orzeczenia
b) upływ 6 miesięcy od pozytywnego zakończenia okresu próby w przypadku warunkowego zawieszenia wykonania kary (art. 76 § 1 k.k.) z zastrzeżeniem art. 76 § 2 k.k.,
c) depenalizacja całkowita (art. 4 § 4 k.k.),
d) abolicja czyli puszczenie w niepamięć i przebaczenie zawarta w akcie amnestyjnym.
Zatarcie skazania i usunięcie kart karnych z rejestru skazanych następuje z mocy stosownego przepisu ustawy amnestyjnej,
2) z mocy postanowienia sądu, który po stwierdzeniu przesłanek formalnych i materialnych określonych w art. 107 § 2 lub § 4 k.k. względnie w art. 337 k.k. (wobec żołnierza) może na wniosek skazanego zarządzić zatarcie skazania przed upływem terminu wymaganego z mocy prawa, stosując przy tym przepisy art. 37 k.k.w.
3) w drodze indywidualnego aktu łaski, do udzielenia którego wobec wszystkich skazanych z wyłączeniem skazanych przez Trybunał Stanu uprawniony jest obecnie Prezydent Rzeczypospolitej z mocy art. 139 Konstytucji RP.
Przestępstwami podobnymi są przestępstwa należące do tego samego rodzaju; przestępstwa z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia albo przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej uważa się za przestępstwa podobne.
• Przestępstwami podobnymi są przestępstwa należące do tego samego rodzaju; przestępstwa z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia albo przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej uważa się za przestępstwa podobne.
• Mieniem znacznej wartości jest mienie, którego wartość w chwili popełnienia czynu zabronionego przekracza dwustukrotną wysokość najniższego miesięcznego wynagrodzenia.
• Mieniem wielkiej wartości jest mienie, którego wartość w chwili popełnienia czynu zabronionego przekracza tysiąckrotną wysokość najniższego miesięcznego wynagrodzenia.
• Młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat.
• Osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
• Groźbą bezprawną jest groźba, spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej; nie stanowi groźby zapowiedź spowodowania postępowania karnego, jeżeli ma ona jedynie na celu ochronę prawa naruszonego przestępstwem. Groźba zachodzi także gdy ktoś grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliższej, jeżeli groźba wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona,
• Osobą pełniącą funkcję publiczną jest funkcjonariusz publiczny, członek organu samorządowego, osoba zatrudniona w jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi, chyba że wykonuje wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba, której uprawnienia i obowiązki w zakresie działalności publicznej są określone lub uznane przez ustawę lub wiążącą Rzeczpospolitą Polską umowę międzynarodową.
• Przestępstwem o charakterze terrorystycznym jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 5 lat, popełniony w celu:
1) poważnego zastraszenia wielu osób,
2) zmuszenia organu władzy publicznej Rzeczypospolitej Polskiej lub innego państwa albo organu organizacji międzynarodowej do podjęcia lub zaniechania określonych czynności,
3) wywołania poważnych zakłóceń w ustroju lub gospodarce Rzeczypospolitej Polskiej, innego państwa lub organizacji międzynarodowej - a także groźba popełnienia takiego czynu.