Nagradzanie określamy jako metodę wychowawczą polegającą na tworzeniu atrakcyjnych dla jednostki zdarzeń (dostarczanie nagród) w następstwie określonych jej czynności. Do zmian oczekiwanych należy przede wszystkim wzrost częstotliwości tej czynności w sytuacjach zbliżonych do tej, w której wychowanek otrzymał nagrodę, często połączony z pewnymi modyfikacjami struktury tej czynności.
Wyróżniamy 3 klasy czynników wchodzących w skład sytuacji jednostki:
-do atrakcyjnych jednostka dąży
-od awersyjnych ucieka
-neutralne nie wywołują żadnej z tych tendencji
Nagroda jest zmianą sytuacji „na korzyść” jednostki - obejmuje wprowadzenie czynnika atrakcyjnego i usunięcie jakiegoś czynnika awersyjnego.
Wyróżniamy czynniki pierwotnie atrakcyjne i wtórnie atrakcyjne.
Czynniki pierwotnie atrakcyjne istnieją dzięki wrodzonym mechanizmom nerwowym. Np. jedzenie, picie, kopulacja. Czynniki wtórnie atrakcyjne pojawiają się jako wynik uczenia się i wykazuję znacznie większą zmienność międzyosobniczą Bodźce skojarzone z ustaniem przykrego bodźca działają w dokładnie taki sam sposób, jak bodźce skojarzone z pozytywnym czynnikiem wzmacniającym”. Jednak atrakcyjność obu rodzajów czynników może się zmieniać w zależności od charakteru danej sytuacji.
Nagradzanie prowadzi do utworzenia szczegółowej struktury regulacyjnej, dzięki której bodźce składające się na pewną sytuację
a)wywołują w osobniku antycypację swoistej satysfakcji oraz ulgi
b)wywołują określoną i dostosowaną do sytuacji sekwencję działań instrumentalnych
Czynniki skuteczności nagradzania:
Atrakcyjność nagrody
Nagradzanie jest po to, by wychowawca organizował takie zdarzenia, które są rzeczywiście atrakcyjne dla wychowanka. Jednak czynniki atrakcyjne i awersyjne nie są jednakowo skuteczne dla wszystkich wychowanków. W skrajnych przypadkach to, co wychowawca uznał za nagrodę, może być w istocie karą dla wychowanka.
Każda rzeczywista nagroda, jeśli jest częściowo stosowana z określonym kontekście, także stopniowo traci swój nagradzający charakter. Określa się to jako nasycenie lub adaptację. Wartość nagrody zależy między innymi od jej przewidywalności, nagroda oczekiwana powinna być mniej atrakcyjna od nieoczekiwana, a kara, której się spodziewamy, mniej dotkliwa niż kara niespodziewana.
Przeciwdziałać omawianemu efektowi można przeciwdziałać co najmniej dwoma sposobami. Pierwsza polega na różnicowaniu nagród i okoliczności ich udzielania. Powinno się także powstrzymywać od nagradzania pożądanej czynności za każdym jej pojawieniem się.
W ramach problemu doboru czynnika wzmacniającego mieści się także kwestia jego wielkości czy stopnia atrakcyjności. Wielkość nagrody będzie wpływać na siłę, z jaką działa mechanizm antycypacyjny, a zatem na pozycję danej struktury regulacyjnej wśród innych, uruchamianych w takiej samej sytuacji.
Opóźnienie nagrody
Mamy na myśli czas upływający między zakończeniem przez wychowanka pożądanej czynności, a otrzymaniem nagrody. Wychowawca powinien do minimum zmniejszyć opóźnienie nagrody. Innym sposobem przecwidziałania efektowi opóźnienia nagrody jest werbalne odtworzenie sytuacji, w której nagroda powinna się pojawić. Powinien w czasie wręczania nagrody przypominać wychowankowi, co zrobił dobrze.
Rozkład nagród
Rozkład to tyle, co reguła nagradzania lub karania określonej czynności przy jej kolejnych pojawiania się. Rozkłady można podzielić na 2 grupy: do pierwszej należą te, w których tempo nagród zależy od tempa reagowania. Rozkłady te, zwane stosunkowymi, polegają na nagradzaniu co n-tej czynności lub średnio co n-tej czynności wykonywanej przez osobnika.
Do drugiej grupy rozkładów zaliczamy te, w których tempo nagród jest z góry określone i nie zależy od tempa reagowania. Osobnik dostaje nagrodę co n-tą jednostkę czasu, jeśli tylko w tej jednostce wykonywał choć jedną czynność danego rodzaju. Rozkłady te, zwane inerwałowymi, dzielą się na rozkłady stałych interwałów i zmiennych interwałów.
Wpływ rodzaju rozkładów może zaznaczyć się w co najmniej 3 strefach:
w przebiegu uczenia się
tempie reagowania
odporności na wygaszanie
Rozkłady sporadyczne obniżają tempo uczenia się, tzn. wymagają większej ilości prób treningowych w celu uzyskania takiego rezultat, jaki daje wzmocnienie ciągłe. Rozkłady stosunkowe przynoszą w rezultacie wyższe tempo reagowania niż rozkłady interwałowe, rozkłady zmienne wyższą stałość tempa niż rozkłady stałe.
Najważniejsza jest jednak odporność na wygaszanie. Rozkłady sporadyczne podnoszą odporność czynności na wygaszanie i to odwrotnie proporcjonalnie do procentu wzmacnianych prób i regularności rozkładu.
Brak nagrody następujący po uprzednim podaniu nagrody za daną czynność nie jest dla osobnika zdarzeniem obojętnym, lecz rodzi frustrację. Jeśli nagrodę wycofano na stałe frustracja początkowo zwiększa intensywność czynności, która wcześniej prowadziła do nagrody.
Należy wyróżnić także typ rozkładu, który nazywamy rozkładem mieszanym. Rozkład ten polega na przemiennym stosowaniu nagród u kar za tę samą czynność.
Ilekroć zależy nam na dużej trwałości zmiany wywołanej metodą nagradzania, tylekroć winniśmy sięgać po nagradzanie sporadyczne. Szczególnie skuteczne wydaje się być rozpoczynane od nagradzania ciągłego i stopniowego powiększanie liczby nie nagradzanych czynności.
Stopień opanowania czynności
Nagradzanie w jego standardowej czynności, jest skuteczne tylko wtedy, gdy osobnik opanował wymaganą czynność. Aby owa czynność została utrwalona pozostaje albo czekać, aż rozwój i doświadczenie czynność tę ukształtują, albo sięgnąć do specjalnych procedur;
Technika kolejnych przybliżeń - polega na selektywnym nagradzaniu czynności będących przybliżonymi wersjami czynności ostatecznej. Technika ta wymaga starannego zaplanowania czynności wychowawcy i stałego śledzenia ich wyników.
Technika tworzenia łańcucha - ma zastosowanie wtedy, gdy końcową czynność można przedstawić w postaci sekwencji czynności prostszych, z których żadna nie nastręcza wychowankowi trudności. Tę procedurę również należy starannie przygotować. Podział złożonej czynności na ogniwa musi uwzględniać możliwości wychowanka. Im trudniejszy jest materiał, którego jednostka ma się wyuczyć, tym mniejsze należy stosować nagrody.
Źródło motywacji czynności
Czynność może być motywowana zewnętrznie jest podejmowana przez jednostkę, w celu uzyskania jakiejś zewnętrznej wobec czynności korzyści, lub motywowana wewnętrznie, to jest podejmowana dla niej samej. Uwydatnienie atrakcyjności wyniku dalszego zmniejsza atrakcyjność wyniku bliższego.
Nagroda, szczególnie zapowiedziana, wydaje się przesuwać uwagę jednostki z wyniku bliższego na dalszy, co przejawia się w spadku zainteresowania czynnością, która nie będzie nagrodzona.
Nie każde zastosowanie nagrody tłumi motywację wewnętrzną. Jeśli nagroda jest związana z poziomem wykonania, tzn. jeśli jest sygnałem sukcesu, to zainteresowanie zadaniem spada tylko nieznacznie lub nawet wzrasta w porównaniu z warunkami kontrolnymi (brak nagrody). Inaczej jest, gdy nagroda udzielana jest wyłącznie za podjęcie i wykonanie jakiejś czynności bez względu na uzyskane wyniki. Taka nagroda wywiera tłumiący wpływ na motywację wewnętrzną tak u dzieci, jak i u dorosłych.
Nagroda jako zachęta
Dwie funkcje nagrody: funkcja wzmocnienia i funkcji zachęty.
Nagroda jako zachęta działa poprzez podniesienie ogólnego poziomu pobudzenia organizmu, to zaś wpływa bezpośrednio na takie czynności, jak szybkość, siła czy koordynacja i pośrednio na poprawność uczenia się.
Prawo Yerkesa-Dodsona głosi, że związek między wielkością pobudzenia a poziomem uczenia się i wykonania ma kształt odwróconej litery „U”; na ogół optymalna wielkość pobudzenia znajduje się gdzieś między jego minimalną a maksymalną wartością. Drugie prawo określa z kolei związek między stopniem trudności zadania, a optymalną wartością pobudzenia. Im precyzyjniejszych koordynacji wymaga czynność lub im bardziej złożone czy niejasne są wskazówki których trzeba się nauczyć, tym słabsze pobudzenie jest pobudzeniem optymalnym.
Pobudzenie zakłóca procesy pamięci świeżej (ogranicza jej pojemność) i przez to redukuje ilość informacji, którą osobnik może w tym samym czasie efektywnie przetworzyć. Różni ludzie mogą reagować z mniejszym lub większym wzrostem pobudzenia na obiektywnie taką samą nagrodę. Taki sam co do siły bodziec wywołuje u pewnych ludzi większe, u innych zaś mniejsze pobudzenie.
Wychowawca stosujący nagrodę w funkcji zachęty winien rozważyć i dostosować do siebie trzy zmienne; atrakcyjność nagrody, rodzaj zadania oraz podstawowy typ temperamentu wychowanka.
Nagrody i informacje o wyniku czynności
Informacja, że osiągnięty wynik odpowiada wynikowi zadanemu czy oczekiwanemu, byłaby nagrodą, informacja zaś, że osiągnięty wynik jest gorszy - karą. Wiedza o własnych wynikach wywiera wpływ na sprawność następnych działań w tym większym stopniu, im wyraźniejszy jest standard, a więc wyniku zadanego który posiada osoba badana. Badając informacje o różnym stopniu precyzji stwierdzono, z najskuteczniejsze są ani informacje ani nadmierne globalne, ani zbyt szczegółowe.