ZOBOWIĄZANIA - wykład z 15.11.2005

MODALNOŚCI PODMIOTOWE STOSUNKU ZOBOWIĄZANIOWEGO

Art. 379 KC wyraża zasadę w myśl której zobowiązanie dzieli się na tyle stosunków prawnych ilu jest wierzycieli i dłużników

Art. 379. § 1. Jeżeli jest kilku dłużników albo kilku wierzycieli, a świadczenie jest podzielne, zarówno dług, jak i wierzytelność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest dłużników albo wierzycieli. Części te są równe, jeżeli z okoliczności nie wynika nic innego. § 2. Świadczenie jest podzielne, jeżeli może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości.

Z wyjątkiem od zasady mamy do czynienia, gdy świadczenie jest niepodzielne np. polega na wydaniu zwierzęcia, pary rękawiczek (art. 380 KC i nast.)

SOLIDARNOŚĆ to konstrukcja normatywna, którą może wprowadzić przepis ustawy albo postanowienie czynności prawnej; zobowiązanie solidarne się nie dzieli. Art. 366 KC i nast. regulują solidarność

Istnieją dwa rodzaje solidarności

1. solidarność dłużników - solidarność bierna

Na czym polega - określa art. 366 KC

Art. 366. § 1. Kilku dłużników może być zobowiązanych w ten sposób, że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych (solidarność dłużników). § 2. Aż do zupełnego zaspokojenia wierzyciela wszyscy dłużnicy solidarni pozostają zobowiązani.

wierzyciel może żądać całości świadczenia od choćby jednego z dłużników, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych

2. solidarność wierzycieli - solidarność czynna

Art. 367. § 1. Kilku wierzycieli może być uprawnionych w ten sposób, że dłużnik może spełnić całe świadczenie do rąk jednego z nich, a przez zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli dług wygasa względem wszystkich (solidarność wierzycieli). § 2. Dłużnik może spełnić świadczenie, według swego wyboru, do rąk któregokolwiek z wierzycieli solidarnych. Jednakże w razie wytoczenia powództwa przez jednego z wierzycieli dłużnik powinien spełnić świadczenie do jego rąk.

po wytoczeniu powództwa następuje tzw. koncentracja długu tzn. dłużnik traci swobodę

wyboru wierzyciela, któremu może świadczenie spełnić

Ad 1.

Solidarność dłużników ma istotne znaczenie gospodarcze.

Korzyści wynikające z konstrukcji solidarności dla wierzyciela:

1. ochrona przed niewypłacalnością dłużników

2. korzyści techniczne

3. w sytuacji, gdy dłużnicy zobowiązani są w sposób odmienny, wierzyciel może wierzyciel może wybrać, które ze świadczeń chce uzyskać

Art. 368. Zobowiązanie może być solidarne, chociażby każdy z dłużników był zobowiązany w sposób odmienny albo chociażby wspólny dłużnik był zobowiązany w sposób odmienny względem każdego z wierzycieli. - (odwrotność zobowiązania przemiennego określana jako wierzytelność przemienna)

REGRES - roszczenie o rozłożenie świadczenia pomiędzy wszystkich dłużników; reguluje art. 376 KC

Art. 376. § 1. Jeżeli jeden z dłużników solidarnych spełnił świadczenie, treść istniejącego między współdłużnikami stosunku prawnego rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach może on żądać zwrotu od współdłużników. Jeżeli z treści tego stosunku nie wynika nic innego, dłużnik, który świadczenie spełnił, może żądać zwrotu w częściach równych. § 2. Część przypadająca na dłużnika niewypłacalnego rozkłada się między współdłużników.

Ad 2.

Solidarność wierzycieli nie ma istotnego znaczenia gospodarczego, nie spełnia istotniej funkcji, może jedynie przynosić korzyść techniczną.

Brak istotnego znaczenia konstrukcji solidarności czynnej potwierdza fakt, iż w ustawie, z mocy prawa przewidziane są tylko przypadki solidarności biernej. Solidarność czynna może więc ewentualnie wynikać z czynności prawnej.

Solidarność jest to konstrukcja normatywna, która musi być do zobowiązania wprowadzona. Solidarności się nie domniemywa; istnieje jeżeli to wynika z przepisów ustawy albo czynności prawnej. Wola stron wprowadzająca do umowy solidarność musi być wyrażona w sposób niewątpliwy - nie może wynikać per facta concludentia.

Gdy z ustawy czy z czynności prawnej solidarność nie wynika, wtedy jej nie ma. Są jednak sytuacje faktyczne, w których wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia od kilku dłużników „niesolidarnych”, a każde z ich świadczeń zaspokaja jeden i ten sam interes wierzyciela. Powstaje wtedy sytuacja jak gdyby solidarności jeżeli jeden z dłużników zaspokoi interes wierzyciela, to pozostali zostają zwolnieni z obowiązku świadczenia. W tej sytuacji odpada cel świadczenia jakim jest zaspokojenie interesu wierzyciela, który przestał bowiem istnieć. Przykładem takiego stanu faktycznego są sytuacje gdy jest kilku zobowiązanych do naprawienia jednej szkody.

Dla nazwania powyższej sytuacji stosuje się następujące określenia:

1. solidarność nieprawidłową - określenie to stosują ci, którzy uznają podobieństwo do solidarności; w drodze analogii powinno się te przepisy stosować, a zwłaszcza te o regresie

2. zobowiązania in solidum - używający tego określenia negują podobieństwo do solidarności uzasadniające stosowanie per analogiam przepisów o regresie.

STANOWISKO KOMPROMISOWE - o dopuszczalności analogicznego stosowania przepisów o regresie do powyższych sytuacji decydować powinna analiza konkretnego stanu faktycznego - czasami stosowanie analogii uznane za dopuszczalne a czasami nie.

schemat solidarności - jest to wielość stosunków prawnych, ale spiętych jedną klamrą solidarności. Wierzyciel może żądać całości świadczenia od któregokolwiek, a spełnienie świadczenia zwalnia pozostałych

W

D1 D2 D3

DZIAŁANIA DŁUŻNIKA - ICH WPŁYW NA SYTUACJĘ POZOSTAŁYCH

1. Działania na niekorzyść

Zasada wyrażona w art. 371 KC:

Art. 371. Działania i zaniechania jednego z dłużników solidarnych nie mogą szkodzić współdłużnikom.

Skutki działań lub zaniechań powodujących pogorszenie sytuacji odnoszą się tylko do stosunku prawnego łączącego wierzyciela z dłużnikiem który pogorszenie to wywołał -np. za zwłokę (jej skutki) odpowiada tylko ten dłużnik, który znalazł się w zwłoce.

Zasada ta znajduje potwierdzenie w art. 372 KC:

Art. 372. Przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia w stosunku do jednego z dłużników solidarnych nie ma skutku względem współdłużników.

Mówi się więc, że: nie ma reprezentacji na niekorzyść pozostałych współdłużników

2. Działania na korzyść

Brak jednej zasady; uregulowania mają charakter bardziej szczegółowy. W doktrynie sporne jest czy można z tych uregulowań wyprowadzić zasadę.

Do uregulowań szczegółowych należą:

(wynika z nich reprezentacja na korzyść pozostałych współdłużników)

1. zwolnienie z długu lub zrzeczenie się solidarności przez wierzyciela względem jedneego z dłużników

Art. 373. Zwolnienie z długu lub zrzeczenie się solidarności przez wierzyciela względem jednego z dłużników solidarnych nie ma skutku względem współdłużników.

nie ma tu reprezentacji na korzyść

w sytuacji, gdy wierzyciel zwolni jednego z dłużników zobowiązanych solidarnie, wierzyciel nadal ma roszczenie do pozostałych dłużników o całość. Dłużnikom nadal zobowiązanym po spełnieniu przez nich świadczenia względem wierzyciela przysługuje regres do zwolnionego z długu.

2. zwłoka wierzyciela

Art. 374. § 1. Odnowienie dokonane między wierzycielem a jednym z dłużników solidarnych zwalnia współdłużników, chyba że wierzyciel zastrzegł, iż zachowuje przeciwko nim swe prawa. § 2. Zwłoka wierzyciela względem jednego z dłużników solidarnych ma skutek także względem współdłużników.

W sytuacji gdy wierzyciel w sposób nieuzasadniony odmawia przyjęcia świadczenia, które we właściwy sposób zostało zaoferowane, skutki jego zwłoki mają także skutek względem współdłużników; pociąga za sobą możność domagania się przez dłużnika naprawienia wynikłej ze zwłoki wierzyciela szkody.

3. wyrok zapadły na korzyść jedego z dłużników jeżeli uwzględnia zarzuty, które są wszystkim dłużnikom wspólne

Art. 375. § 1. Dłużnik solidarny może się bronić zarzutami, które przysługują mu osobiście względem wierzyciela, jak również tymi, które ze względu na sposób powstania lub treść zobowiązania są wspólne wszystkim dłużnikom. § 2. Wyrok zapadły na korzyść jednego z dłużników solidarnych zwalnia współdłużników, jeżeli uwzględnia zarzuty, które są im wszystkim wspólne.

Nie zwolni zarzut działania pod wpływem wady oświadczenia woli - groźby lub błędu.

Zarzuty:

• wspólne ze względu na sposób powstania

• wady oświadczenia woli - pozorność

• umowa zawarta nieformalna )zawarta bez zachowania wymaganej prawem formy)

• umowa sprzeczna z prawem

• wspólne ze względu na treść zobowiązania

• gdy jeden z dłużników już zapłacił i przez to zwolnił pozostałych

• ugoda zmieniająca treść zobowiązania zawarta między wszystkimi dłużnikami

• osobiste - tj. takie, które dotyczą tylko jednego dłużnika np. brak świadomości albo swobody

Ugoda zawarta z jednym z dłużników przez wierzyciela, zawierająca wzajemne ustępstwa czy będzie miała skutek wobec pozostałych?

Ocena w doktrynie skutków prawnych takiej ugody jest chwiejna

• Niektórzy uznają istnienie zasady reprezentacji na korzyść

• Niektórzy twierdzą, że reprezentacja działa bądź nie w zależności od tego czy konkretna ugoda jest korzystna bądź niekorzystna dla dłużnika strony czynią bowiem w ugodzie wzajemne ustępstwa. Generalnie ugoda jest korzystna, więc wiąże pozostałych.

• stanowisko kompromisowe dużo zależy od okoliczności konkretnych i treści ugody bada się min. intencję wierzyciela czy dłużnika (czy miał zamiar działać w imieniu pozostałych). W zasadzie nie działa w tym wypadku reprezentacja; uznanie działania reprezentacji uzależnione jest od konkretnego stanu faktycznego.

REGRES

Regres to nie zasada. Jego istnienie między współdłużnikami uzależnione jest od treści istniejącego między współdłużnikami stosunku prawnego.

Art. 376. § 1. Jeżeli jeden z dłużników solidarnych spełnił świadczenie, treść istniejącego między współdłużnikami stosunku prawnego rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach może on żądać zwrotu od współdłużników. Jeżeli z treści tego stosunku nie wynika nic innego, dłużnik, który świadczenie spełnił, może żądać zwrotu w częściach równych. § 2. Część przypadająca na dłużnika niewypłacalnego rozkłada się między współdłużników.

zawarta w tym art. jest reguła interpretacyjna na korzyść regresu -„... Jeżeli z treści tego stosunku nie wynika nic innego, dłużnik, który świadczenie spełnił, może żądać zwrotu w częściach równych”

roszczenie regresowe przysługuje od chwili zaspokojenia wierzyciela

GRANICE REGRESU Dłużnik, który spłacił wierzyciela:

• może żądać od współdłużników zwrotu w takim zakresie w jakim sam zapłacił natura regresu zakłada, że jest to roszczenie zwrotne

• nie może żądać od pozostałych współdłużników więcej niż to, co na nich przypada (co wynika z udziału)

• część przypadająca na dłużnika niewypłacalnego rozkłada się między współdłużników

ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ

Zobowiązania mogą wynikać z następujących źródeł:

1. czynności prawnej

• umowa może powołać do życia zobowiązanie między stronami; jest to podstawowe źródło zobowiązań; stosunek zobowiązaniowy wynika z ważnej i skutecznej umowy nie należy utożsamiać źródła zobowiązania tzn. umowy ze stosunkiem zobowiązaniowym, który rodzi.

• 
  czynność jednostronna - pojawiają się wątpliwości czy może z niej wynikać zobowiązanie; uznanie takiej możliwości naruszałoby zasadę autonomii woli i równości stron

samozobowiązanie się - bardzie prawdopodobne, że mogłoby rodzić zobowiązanie; ale wynikałoby z tego prawo podmiotowe dla drugiej strony - nie można nakładać uprawnień na osobę wbrew jej woli

zobowiązanie może powstać, ale tylko tam, gdzie ustawa to wyraźnie przewiduje np. przyrzeczenie publiczne, przyjęcie przekazu.

2. ustawy - zobowiązanie może wynikać z przepisów ustawy tam, gdzie w dostateczny sposób to precyzuje np. zobowiązanie odszkodowawcze (określa kto jest wierzycielem a kto dłużnikiem oraz treść świadczenia) np. przepisy regulujące odpowiedzialność deliktową

SWOBODA UMÓW

W art. Art. 353¹ KC wyrażona jest zasada swobody umów:

Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

w umowie strony tworzą zobowiązanie i kształtują jego treść; umowa to lex contractus zawiera

bowiem prawo, które wiąże tylko jej strony

Umowa wywołuje skutki nie tylko takie które wyraźnie wynikają (musi zawierać pewne minimum: essentialia negotii) z jej treści, ale także:

1. takie skutki, które dają się wyprowadzić w drodze wykładni

2. postanowienia dyspozytywne, które wchodzą do umowy, gdy strony nie postanowią inaczej

3. ius cogens - postanowienia, które mają zastosowanie nawet jak strony postanowiły inaczej

4. zasady współżycia społecznego (art. 56 KC)

5. ustalone zwyczaje

Strony mają możność ułożenia treści stosunku prawnego w sposób swobodny, według swego uznania. Swoboda ta dotyczy jednak tylko umów obligacyjnych (nie dotyczy np. umów z zakresu prawa rzeczowego to wynika z zasady numerus clausus praw rzeczowych). Uznanie swobody umów przez niektórych za prawo podmiotowe jest za daleko idące.

Swoboda umów oznacza swobodę co do tego, że podmioty mogą decydować:

1. czy zawrzeć umowę i z kim (swoboda zawarcia)

2. rozstrzygają jaka ma być treść (swoboda kształtowania)

Mogą powołać do życia contractus innominatus, mogą zawrzeć contractus mixtus, gdzie będą splątane elementu umów różnych nazwanych

3. mogą zmienić zawartą umowę

4. mogą zawartą umowę rozwiązać - actus contrarius

Zasada swobody umów obligacyjnych, proklamowana w art. 353¹ KC istniała już na gruncie k.z. w art. 55. W KC z 1964 r. początkowo nie była wyrażona w kodeksie i istniała w ograniczonym zakresie, co wynikało z istniejącego systemu gospodarczego (gospodarka centralnie planowana). Po zmianie sytuacji i systemu gospodarczego na rynkową została wprowadzona do KC i wyrażona w art. 353¹ KC.

Możemy wskazać na trzy kryteria ograniczeń swobody umów:

1. natura (właściwości) stosunku - tego ograniczenia nie było w k.z.

2. ustawa - kryterium ogólne ale i najbardziej precyzyjne; swoboda umów nie może prowadzić do sprzeczności z ustawą

- normy bezwzględnie obowiązujące

• normy semiimperatywne (ochrona słabszej strony) - formułują zakaz pogarszania sytuacji strony słabszej poniżej pewnego poziomu, pozostawiając swobodę co do jej poprawiania

• wyprowadzone w drodze interpretacji np. zasada kauzalności czynności prawnych przysparzających

3. zasady współżycia społecznego - liczne orzecznictwo i literatura na ten temat; określenie tożsame z innymi terminami jak np. dobre obyczaje czy zasady słuszności, które odsyłają do norm pozaprawnych, moralnych. ZWS w art. 353¹ KC określają czy zobowiązanie może powstać oraz jego treść; art. 5 KC dotyczy zaś sytuacji, gdy zobowiązanie już powstało a wynikające z niego prawo jest przez podmiot uprawniony nadużywane.

Ograniczenia te odnoszą się do: treści i celu umowy. Należy je traktować wąsko, bo przecież założeniem jest swoboda umów. Kryteria te określone są jednak zbyt ogólnikowo.

5

---