ZOBOWIĄZANIA - 06.12.2005 r.
stosunek zobowiązaniowy powstały na podstawie art. 405 KC
powstaje między wzbogaconym (dłużnikiem) a zubożonym (wierzycielem)
rodzi obowiązek zwrotu uzyskanej kosztem zubożonego bezpodstawnie przez wzbogaconego korzyści
uprawnienie wierzyciela ma charakter względny (jest wierzytelnością), nie podąża za korzyścią zobowiązany do jej wydania jest tylko ten, kto się wzbogacił
jest jeden wyjątek przewidziany w art. 407 KC sytuacja bezpłatnego rozporządzenia korzyścią:
Art. 407. Jeżeli ten, kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, rozporządził korzyścią na rzecz osoby trzeciej bezpłatnie, obowiązek wydania korzyści przechodzi na tę osobę trzecią.
w drodze wyjątku skuteczność uprawnienia wierzyciela rozciągnięta na osobę trzecią - „obdarowany” zobowiązany będzie do wydania korzyści
Pojawia się pytanie, czy obdarowanie osoby trzeciej korzyścią zwalnia dłużnika (wzbogaconego) z obowiązku? W doktrynie przeważa stanowisko, że skoro ustawodawca mówi o „przejściu obowiązku” to obowiązek wzbogaconego wygaśnie
zakres przedmiotowy :
Art. 405. Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.
Art. 406. Obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody.
Wzbogacony zobowiązany jest więc do:
zwrotu korzyści w naturze
gdy zwrot w naturze nie jest możliwy - zwrotu wartości korzyści (świadczenie pieniężne)
zwrotu surogatów - wszystko to co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody
zakres obowiązku zwrotu może podlegać ograniczeniom:
jeżeli pomiędzy wzbogaceniem a zubożeniem występuje różnica wartości
przykład: osoba A użycza osobie B samochód. Osoba B sprzedaje ten samochód osobie C, która po spełnieniu przesłanek z art. 169 KC nabywa własność. B wzbogacił się, jednak sprzedał samochód za tanio. Możliwa jest sytuacja odwrotna - tj. gdy wzbogacenie jest większe niż zubożenie.
Przyjmuje się, że zawsze decyduje wartość niższa. To wynika z treści przepisu - zwrotowi podlega bowiem „korzyść wzbogaconego uzyskana kosztem zubożonego” zubożonego. Roszczenie o bezpodstawne wzbogacenie nie jest roszczeniem o naprawienie szkody. Gdyby wystąpić z roszczeniem odszkodowawczym można by dochodzić naprawienia całej szkody.
2. ograniczenie wynikające z art. 409 KC
Art. 409. Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.
wydania korzyści można żądać tylko w granicach aktualnego wzbogacenia; obowiązek wygasa jeżeli wzbogacony zużył, utracił korzyść w taki sposób, że nie jest już wzbogacony pod warunkiem, że działał w dobrej wierze.
Przykład: osoba uzyskująca wynagrodzenie o niestałej wysokości dostała nadpłatę, wypłaconą pomyłkowo jeżeli osoba rozdysponuje tą nadpłatą, w sposób taki, że nie będzie już wzbogacona zobowiązanie wygaśnie, jeżeli wzbogacony wyzbywając się korzyści działał w dobrej wierze
Jeżeli jednak wzbogacony wyzbywając się korzyści uzyskał konkretne dobra, zainwestował wówczas nie zostaje zwolniony z obowiązku zwrotu ponieważ wzbogacenie nadal istnieje
Instytucja bezpodstawnego wzbogacenia to „szeroka brama prowadząca do wąskiego pokoju” - założenie tej instytucji nie prowadzą do odzyskania całości zubożenia.
Na ogół zubożonemu przysługują również inne roszczenia jak np. roszczenie o naprawienie szkody czy roszczenia typu windykacyjnego.
Dochodzi wówczas do zbiegu roszczeń. Przeważa pogląd, że roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia ma, przynajmniej ze strony formalnoprawnej charakter samoistny tzn. może konkurować z roszczeniami opartymi na odrębnych tytułach prawnych. (Mówimy, że roszczenie ma charakter posiłkowy jeżeli służy uprawnionemu jedynie wtedy gdy nie jest on w stanie w żaden inny sposób zrealizować swojego uprawnienia). Każde z roszczeń ma wady i zalety, dlatego nie da się stworzyć ich hierarchii. Np. zwrot lucrum cessans możliwy w roszczeniu odszkodowawczym nie możliwy jest roszczeniu windykacyjnym czy roszczeniu z bezpodstawnego wzbogacenia; w przeciwieństwie do roszczenia windykacyjnego nie ma przy roszczeniu z bezpodstawnego wzbogacenia wymogu przeprowadzenia dowodu własności .
Ustawodawca próbuje zasygnalizować, że roszczenie z bezpodstawnego ma charakter równorzędny w stosunku do innych roszczeń, jednak czyni to w sposób nieudolny w art. 414 KC.
Art. 414. Przepisy niniejszego tytułu nie uchybiają przepisom o obowiązku naprawienia szkody.
Zamiast „przepisy niniejszego działu nie uchybiają” powinno być „istnienie innych roszczeń nie uchybia roszczeniom z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia”.
zwrot nakładów
Art. 408. § 1. Zobowiązany do wydania korzyści może żądać zwrotu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie znalazły pokrycia w użytku, który z nich osiągnął. Zwrotu innych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania; może jednak zabrać te nakłady, przywracając stan poprzedni. § 2. Kto czyniąc nakłady wiedział, że korzyść mu się nie należy, ten może żądać zwrotu nakładów tylko o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania. § 3. Jeżeli żądający wydania korzyści jest zobowiązany do zwrotu nakładów, sąd może zamiast wydania korzyści w naturze nakazać zwrot jej wartości w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów, które żądający byłby obowiązany zwrócić.
NIENALEŻNE ŚWIADCZENIE
w KC jest to jeden z przypadków bezpodstawnego wzbogacenia
jest to takie przesunięcie majątkowe na rzecz innej osoby (wzbogaconego), które następuje z woli zubożonego; jednak świadczenie to nie ma podstawy prawnej, albo ta podstawa prawna odpadła po spełnieniu świadczenia
na zewnątrz wygląda jak spełnienie świadczenia z istniejącego zobowiązania
niezależność świadczenia może pojawić się różnych sytuacjach; można wskazać różne kategorie / rodzaje świadczeń nienależnych
Ze względu na zróżnicowanie nienależnych świadczeń różne są też roszczenia o zwrot takiego świadczenia . Ogólnie roszczenia te zwane są kondykcjami (od łac. condictio). Art. 410 § 2 KC określa rodzaje kondykcji
Art. 410. § 1. Przepisy artykułów poprzedzających stosuje się w szczególności do świadczenia nienależnego. § 2. Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.
W związku z treścią art. 410 § 2 KC można wyróżnić:
condictio indebiti - gdy miało miejsce spełnienie świadczenia z nieistniejącego zobowiązania np. nadpłata, spłacenie nieistniejącego długu.
condictio causa finitia - gdy podstawa spełnionego świadczenia odpadła; w momencie spełnienia świadczenia podstawa prawna istniała (świadczenie było należne) np. skorzystanie z umownego prawa odstąpienia czy powołanie się na wadę oświadczenia woli powodującą wzruszalność czynności prawej.
condictio causa data, causa non secuta - jeżeli zamierzony cel świadczenia mimo jego spełnienia nie został osiągnięty np. gdy strony prowadziły negocjacje i przed zawarciem umowy strona spełniła świadczenie z niej wynikające, a umowa nie została zawarta.
condictio sine causa - świadczenie jest nienależne, jeżeli czynność prawna zobowiązująca była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia - niekiedy może nastąpić konwalidacja nieważnej czynności poprzez wykonanie jak to jest w przypadku umowy darowizny (sanowanie braku formy przez spełnienie świadczenia); niezachowanie formy pod rygorem nieważności
Z przepisów ogólnych o bezpodstawnym wzbogaceniu wynika roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia. Na podstawie art. 411 KC w pewnych przypadkach dochodzenie zwrotu jest wyłączone. Jednak tylko art. 411 pkt 1 dotyczy świadczenia nienależnego. Pozostałe świadczenia określone w pkt 2-4 nie mają charakteru nienależnego.
Art. 411. Nie można żądać zwrotu świadczenia:
1) jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;
2) jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;
3) jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu;
4) jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.
Ustawodawca, jednak w pewnych przypadkach mimo świadomości bezpodstawności świadczenia po stronie spełniającego je przewiduje się powstanie roszczenia o zwrot. Jest tak w wypadku gdy:
świadczenie dokonane zostało z zastrzeżeniem zwrotu
spełnienie świadczenia nastąpiło w celu uniknięcia przymusu (np. łapówka dana lekarzowi)
spełnienie świadczenia nastąpiło w wykonaniu nieważnej czynności prawnej (ustawodawca chce w ten sposób zapewnić poszanowanie reguł ważności czynności prawnej)
To wyjaśnia, dlaczego została uregulowana osobno condictio sine causa , mimo iż mogłaby mieścić się w condictio indebiti. ustawodawca wyróżnia to świadczenie nienależne aby je odmiennie uregulować tzn. wyłączyć wyłączenie roszczenia o zwrot bezpodstawnego świadczenia w przypadku świadomości bezpodstawności spełniającego świadczenie.
Punkty 2-4 art. 411 KC przewidują wyłączenie roszczenia o zwrot świadczeń należnych. Oczywistym jest, że takie świadczenia nie podlegają zwrotowi.
Chodzi tutaj takie świadczenia:
jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego
Jest to przypadek z pogranicza nienależnego świadczenia. Przed spełnieniem świadczenia zobowiązanie nie istnieje. Jednak uznaje się że jeżeli spełnione świadczenie czyni zadość zasadom współżycia społecznego to jest to świadczenie należne; spełnienie świadczenia rodzi zobowiązanie.
jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu
jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.
świadczenie niegodziwe
Nieważność czynności prawnej może wynikać z innej przyczyny niż niezachowanie wymaganej formy pod rygorem nieważności np. gdy strony zawarły umowę sprzeczną z prawem czy dla osiągnięcia celów zabronionych, przestępczych. Co więc jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu niegodziwym? Czy uznanie, że mamy w tym przypadku do czynienia z condictio sine causa byłoby właściwe? Temu bowiem, kto spełnił świadczenie (solviens) w zamian za dokonanie czynu zabronionego czy w celu niegodziwym przysługiwałoby roszczenie o zwrot. Na ogół porządki prawne w takich przypadkach wyłączają roszczenie o zwrot jeżeli in pari delicti (działanie jest równie deliktowe po obu stronach). Zastosowanie ma zasada in pari delicto melior est condictio czy melior est causa possidentis. Rozwiązanie to miało na celu pozbawienie osoby, która działała w sposób niegodziwy spełniając świadczenie ochrony prawnej. Ujemną stroną wyłączenia roszczenia o zwrot w takich przypadkach jest to, że osoba, która przyjęła to świadczenie (accipiens) również zasługuje na moralne potępienie, a jednak uzyskuje świadczenie. Rozwiązanie to jest więc krytykowane. Już Tomasz z Akwinu proponował, aby świadczenie to podlegało przepadkowi. Rozwiązanie to przyjął Landrecht Pruski, prawo włoskie w XIX wieku. Większość porządków prawnych przewidywała jednak wyłączenie kondykcji o zwrot w takich przypadkach. Kodeks zobowiązań również przyjął takie rozwiązanie.
Prawo radzieckie opowiedziało się za przepadkiem. W roku 1964 ustawodawca polski przyjął rozwiązanie radzieckie przewidując, że świadczenie niegodziwe podlega przepadkowi ex lege na rzecz Skarbu Państwa w chwili jego spełnienia. Orzeczenie sądu miało charakter deklaratywny. Rozwiązanie to zostało poddane krytyce:
PRZYKŁAD: Lekarz uzależniał przyjęcie do szpitala od dania łapówki. Wszystkie otrzymane datki skrzętnie notował. Jak już mu groziło postępowanie karne, zanim organ ścigania przejął zeszyt z zanotowanymi kwotami wpłat, zaczął oddawać, licząc na złagodzenie kary. Prokurator wystąpił przeciw tym, którym lekarz zwrócił, z roszczeniem o zwrot własności Skarbu Państwa. Sąd Najwyższy uznał jednak, że w tym przypadku pacjentom przysługiwało roszczenie o zwrot.
Art. 412 KC doczekał się wytycznych z 17.XII.1972 r, które obecnie choć nie obowiązują, mają znaczenie. Ograniczyły one zbyt szerokie stosowanie art. 412 KC w praktyce. Wyłączyły spod działania tego przepisu „zakupy spod lady”. Do dzisiaj, mimo zmiany przepisów zachowały do pewnego stopnia aktualność.
Obecnie art. 412 KC przewiduje również przepadek, ale już tylko jako pewną możliwość. Sąd uzyskuje kompetencję - może orzec o przepadku. Jego orzeczenia ma wówczas charakter konstytutywny. Orzeka o przepadku biorąc pod uwagę całokształt okoliczności.
przesłanki stwarzające możliwość orzeczenia przepadku
świadczenie spełnione świadomie
Świadomość po stronie dającego oznacza, że świadczący wiedział o niegodziwości świadczenia i mimo to spełnił je dobrowolnie. Na ogół wymaga się, aby dla orzeczenia przepadku świadomość niegodziwości była również po stronie odbiorcy świadczenia.
świadczenie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego (tzn. zagrożony sankcją karną) lub w celu niegodziwym (tzn. takim, który budzi moralną odrazę, jest podyktowany niskimi pobudkami)
Orzeczenie przepadku jest ostatecznością. Sąd najpierw bada czy solviens nie ma roszczenia o zwrot, później - czy roszczenie o zwrot zostało wyłączone o dopiero gdy in pari delicto - właściwym wydaje się być rozwiązanie w postaci orzeczenia przepadku.
Art. 412. Sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym. Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepadkowi może ulec jego wartość.
Orzeczenie sądu ma charakter konstytutywny; przepadek następuje z chwilą uprawomocnienia się wyroku
jeżeli sąd orzecze przepadek Skarbowi Państwa przysługuje roszczenie (o wydanie rzeczy jeżeli w wyniku przepadku uzyskał własność)
Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepadkowi może ulec jego wartość.
Jeżeli świadczenie było wzajemne przepadek może objąć świadczenia obu stron.
Strona 4 z 5