Globalne zaburzenia rozwoju psychoruchowego dziecka

I. Upoœledzenie umysłowe

(inaczej: oligofrenia, niedorozwój umysłowy, ograniczenie umysłowe)

? jest to stan charakteryzujący się istotnie niższym od przeciętnego ogólnym poziomem funkcjonowania intelektualnego i zaburzeniami w zakresie przystosowania się. Zaburzenia w przystosowaniu przejawiają się w postaci zaburzeń w zakresie dojrzewania, uczenia się i (lub) przystosowania społecznego. Upoœledzenie umysłowe nie jest traktowane jako choroba, lecz jako skutek działania różnych czynników patogennych. Jest to stan nieodwracalny, który ma charakter kalectwa trwającego całe życie.

Upoœledzenie umysłowe rozpoznaje się gdy poziom funkcjonowania procesów orientacyjno-poznawczych, intelektualnych i wykonawczych jest istotnie niższy od przeciętnego (co najmniej powyżej dwóch odchyleń standardowych, a więc poniżej 70), a poziom dojrzałoœci społecznej, tempo nabywania wiadomoœci i umiejętnoœci są niższe niż u większoœci jego rówieœników wychowujących się w tym œrodowisku.

Rodzaje upoœledzenia umysłowego:

Zahamowanie rozwoju intelektualnego - termin odnoszący się do przypadków, w których rozwój intelektualny dziecka przebiegał do pewnego okresu prawidłowo, lecz wskutek okreœlonego czynnika patogennego nastąpiło zatrzymanie wzrostu wieku inteligencji; po tym okresie poziom rozwoju znów zaczął wzrastać.

Obniżenie sprawnoœci intelektualnych - terminem tym okreœlane są takie przypadki zahamowania rozwoju intelektualnego, w których poziom intelektualny jest niższy niż przed zahamowaniem.

OpóŸnienie rozwoju intelektualnego - aktualny rozwój umysłowy nie odpowiada wiekowi życia, ale nie można okreœlić czy na pewno jest to przypadek upoœledzenia.

Diagnostyka upoœledzenia umysłowego

Kryteria upoœledzenia umysłowego stosowane w diagnozowaniu (wg Kostrzewskiego i Walda)

Kryterium psychologiczne - ocena całej osobowoœci badanego i odróżnienia ogólnego upoœledzenia umysłowego od parcjalnych deficytów.

Kryterium ewolucyjne - porównanie poziomu rozwoju procesów orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych, wykonawczych itp., okreœlenie ich wieku rozwoju i ilorazu. U dzieci upoœledzonych umysłowo stwierdza się różnice poziomu rozwoju mimo takiego samego wieku inteligencji.

Kryterium społeczne - stopień zaradnoœci ogólnej, czyli zdolnoœci do radzenia sobie w sytuacjach życiowych i społecznych stosownie do wieku życia i œrodowiska społecznego.

Kryterium pedagogiczne - ocena tempa nabywania wiadomoœci i umiejętnoœci w toku nauczania, ich zasobów, pomiar tempa uczenia się.

Kryterium lekarskie - całokształt badań lekarskich i laboratoryjnych.

Do oceny rozwoju umysłowego dzieci w wieku przedszkolnym w Polsce służy:

Klasyfikacja stopni upoœledzenia umysłowego ? stopień opóŸnienia rozwoju psychoruchowego może być różny u różnych dzieci, a także odmienny w zakresie poszczególnych funkcji u tego samego dziecka. Wyróżniamy upoœledzenie w stopniu lekkim, w stopniu umiarkowanym, w stopniu znacznym i w stopniu głębokim.

Ogólna symptomatologia niedorozwoju umysłowego:

Rozwój intelektualny osiąga najwyżej poziom myœlenia konkretnego, nie dochodzi do myœlenia pojęciowego i abstrakcyjnego.

Mowa rozwija się ze znacznym opóŸnieniem, ubogie słownictwo, występują wady wymowy.

OpóŸnienia rozwoju funkcji poznawczych mają rożny stopień głębokoœci.

U osób z upoœledzeniem w stopniu lekkim dojrzałoœć społeczna może osiągnąć stosunkowo wysoki poziom, w wyniku czego takie osoby mogą osiągnąć względną dojrzałoœć.

Niska zdolnoœć do kontrolowania emocji, impulsywnoœć, nieadekwatnoœć siły i rodzaju reakcji do działającego bodŸca.

Właœciwoœci neurodynamiczne wpływają na zachowanie dziecka: intensywnoœć i zmiennoœć reakcji emocjonalnych, na sztywnoœć działania itp.

II. Inteligencja niższa niż przeciętna ? wyniki dzieci o niższej niż przeciętna sprawnoœci intelektualnej mieszczą się pomiędzy 1 i 2 odchyleniem standardowym, a więc od 84 do 70. Dzieci te cechuje przede wszystkim słaby rozwój procesów intelektualnych: myœlenie pojęciowo-słowne słabo wykształcone. Charakteryzuje je: długo utrzymująca się dominacja myœlenia konkretnego, słaby rozwój abstrakcyjnego myœlenia pojęciowo - słownego, utrudnione rozumowanie przyczynowo - skutkowe, wolne tempo myœlenia, mała samodzielnoœć, mały krytycyzm, mała płynnoœć i oryginalnoœć myœlenia, sztywnoœć i schematyzm rozumowania.

Pięć grup dzieci uzyskujących ilorazy inteligencji w tym przedziale (wg J. Kostrzewskiego):

Dzieci zaniedbane pedagogicznie.

Dzieci z deficytami parcjalnymi niektórych funkcji np. percepcji wzrokowej, przy ogólnej inteligencji w normie.

Dzieci o powolnym lecz poprawnym przebiegu procesów intelektualnych.

Dzieci upoœledzone w stopniu lekkim, które uzyskują wyższe ilorazy inteligencji wskutek silnego stymulowania ich rozwoju umysłowego przez œrodowisko.

Dzieci o niższym niż przeciętny poziomie funkcjonowania intelektualnego i społecznego. ? jedynie ta grupa może być nazywana dziećmi z inteligencją niższą niż przeciętna!

III. Postępowanie korekcyjno - wychowawcze ? w przypadkach upoœledzenia umysłowego oraz inteligencji niższej niż przeciętna konieczne jest działanie stymulujące rozwój i korygujące zaburzenia. Powinno być ono prowadzone systematycznie, od najwczeœniejszych lat życia, i obejmować wszystkie aspekty rozwoju zarówno fizycznego jak i psychoruchowego.

Postępowanie z dzieckiem w œrodowisku rodzinnym:

Rodzice muszą obserwować dziecko, w celu poznania jego potrzeb, ponieważ dziecko często nie potrafi ich zasygnalizować.

Dziecko powinno być stale aktywizowane, gdyż aby zyskać jakąœ nową umiejętnoœć dziecko musi być stale nakłaniane przez rodziców do jej powtarzania.

Nie należy zachęcać dziecka do opanowywania umiejętnoœci charakterystycznych dla wyższego etapu rozwoju, gdy dziecko nie opanowywało jeszcze poziomu niższego.

Nie wolno pozwolić dziecku na przyswojenie niewłaœciwych nawyków.

Należy przyzwyczajać dzieci upoœledzone do obowiązków domowych.

Rehabilitacja dzieci upoœledzonych w stopniu lekkim

Dzieci upoœledzone w stopniu lekkim uczęszczają do normalnych przedszkoli, a następnie do szkół specjalnych. Dzieci upoœledzone mają największe problemy w rozumowaniu, wnioskowaniu, porównywaniu, uogólnianiu, abstrahowaniu i klasyfikowaniu. Ponadto cechuje je wolne tempo uczenia się. Wykazują trudnoœć w zapamiętywaniu symboli literowych i kojarzeniu z odpowiadającymi im głoskami, z trudem dokonują analizy i syntezy wyrazów.

Nauczyciel powinien pracować z takim dzieckiem indywidualnie. Powinien zaakceptować to dziecko takie jakie jest! Lekcje powinny się zaczynać od ciekawszych zadań. Nauczyciel powinien uwzględnić zainteresowania dziecka. Bardzo ważne jest dostosowanie poziomu trudnoœci zadań do mozliwoœci dziecka. Polecenia kierowane do dziecka powinny mieć zawsze charakter pozytywny oraz konkretny. Nauczyciel powinien stosować nagrody raczej niż kary. Duże znaczenie ma zespołowe wychowanie i nauczanie w przedszkolu, dzieci szybciej uczą się przez naœladownictwo.

Pozytywnie na kształcenie procesów intelektualnych wpływają takie zabawy jak układanie historyjek obrazkowych, wykrywanie braków w obrazkach, klasyfikowanie przedmiotów do oddzielnych kategorii, porównywanie dwóch przedmiotów ze sobą, definiowanie pojęć.

Rehabilitacja dzieci głębiej upoœledzonych

Wczesna i intensywna stymulacja rozwoju dzieci głębiej upoœledzonych stanowi szansę podniesienia poziomu funkcjonowania intelektualnego i przystosowania społecznego tych dzieci. Terapia tych dzieci jest szczególnie trudna ponieważ postępy rozwojowe są bardzo powolne i słabo zauważalne.

Celem pracy wychowawczej z dziećmi głęboko upoœledzonymi jest uzyskanie jak największej poprawy w rozwoju dzieci głęboko upoœledzonych, a także wychowanie dzieci w taki sposób, by praca rodziców i opiekunów stała się lżejsza. Dzieci te wymagają opieki, która powinna być „pielęgnacją wychowującą” - „racjonalnie zaplanowane, wykonane ze zrozumieniem czynnoœci pielęgnacyjne są podstawą wychowania głęboko upoœledzonych, zwłaszcza w pierwszych latach życia” (cyt. z H. Olechnowicz). Kształtowanie nawyków czystoœci jest ważne również z punktu widzenia trudnoœci pielęgnowania starszych dzieci.

Korzystny wpływ na dziecko ma terapia zajęciowa, mająca na celu skierowanie uwagi dziecka na przedmioty i czynnoœci zewnętrzne w celu odwrócenia jego uwagi od działań skierowanych na własne ciało - dziecko skupia uwagę na 3-5 minut. Podczas takiej terapii dziecko może np. wyklaskiwać rytm, mogą to również być ruchy bierne wykonywane na dziecku. Monotonne zabawy takie jak przesypywanie, przelewanie, przekładanie zmniejszają nadpobudliwoœć psychoruchową. Pozytywnie działa też forma zabaw lustrzanych, gdy dorosły i dziecko bawią się tymi samymi zabawkami siedząc na przeciwko siebie i obserwując się nawzajem.