Rozdział 1

Ekonomia - nauka o gospodarowaniu.

1.1. Przedmiot ekonomii.

Ekonomia - jest nauką, która bada w jaki sposób ludzie wykorzystują zasoby będące w ich dyspozycji w celu zaspokojenia różnorodnych potrzeb. Zasoby, którymi ludzie dysponują są przekształcane w trakcie procesu produkcyjnego w dobra i usługi zaspokajające określone potrzeby.

Problem rzadkości zasobów i technologii.

Gospodarowanie odbywa się zawsze w określonym momencie czasu, gdy dostępne są tylko pewne ilości zasobów tj:

• Praca - istnieje tylko pewna ilość ludzi zdolnych i chcących podjąć pracę;

• Ziemia - określona jest ilość surowców naturalnych np. rud metali, ropy naftowej, węgla, hektarów ziemi;

• Kapitał - są dostępne określone maszyny i urządzenia.

Rzadkość jako problem w ekonomii występuje zawsze, gdy zapotrzebowanie ludzi na dobra przewyższa możliwości wyprodukowania tycz dóbr.

Konieczność dokonywania wyborów.

Ograniczone zasoby i technologie, którymi dysponują ludzie w danym momencie mogą być w rozmaity sposób wykorzystane. Dlatego też ludzie musza dokonywać wyboru czyli decydować o tym co, jak i dla kogo produkować.

1.2. Potrzeby człowieka.

Różnorodność potrzeb jest ogromna i dlatego można je rozmaicie klasyfikować. Przyjmując np. kryterium czasu, kogo dotyczą. Najpowszechniejsza teoria to teoria potrzeb Maslowa:

1. Potrzeby fizjologiczne (np. pożywienie, ubranie, spanie).

2. Potrzeby bezpieczeństwa (np. bezpieczeństwo życia, pracy).

3. Potrzeby przynależności (np. akceptacja, nawiązywanie kontaktów).

4. Potrzeby uznania (np. niezależność, prawo do decyzji).

5. Potrzeby autorealizacji (np. realizacja własnych możliwości).

Ponadto potrzeby można podzielić na:

1. Naturalne (związane bezpośrednio z biologicznym funkcjonowaniem człowieka.

2. Kulturowe. (wykraczają poza biologiczne warunki życia i dotyczą np. nauki, rozrywek, podróży).

1.3. Dobra i usługi.

Dobra to przedmioty materialne posiadające odpowiednią użyteczność dla konsumenta. Użyteczność jest to satysfakcja, którą uzyskuje on ze spożycia dobra lub usługi.

Podział dóbr.

1. Dobra wolne - to dobra naturalne. Są dostępne w nie ograniczonych ilościach, w formie nadającej się bezpośrednio do użytku (np. powietrze, światło słoneczne).

2. Dobra ekonomiczne - to dobra rzadkie, występujące w ograniczonych ilościach. Są wytwarzane przez człowieka. Mogą być wykorzystywane do celów konsumpcyjnych lub produkcyjnych. Dzielą się na:

• Dobra konsumpcyjne - służą bezpośrednio do zaspokajania potrzeb ludzkich. Dzielą się na:

• Dobra trwałe.

• Dobra nie trwałe.

• Dobra kapitałowe - mają zastosowanie w procesach wytwarzania dóbr i usług.

Usługi polegają na świadczeniu użytecznych czynności w celu zaspokojenia określonej potrzeby. W wyniku jej działania nie powstaje żadne nowe dobro.

1.4. Zasoby i technologie.

Dobra i usługi mogą być wytwarzane w oparciu o określone zasoby i technologie.

Grupy zasobów:

Zasoby	Co do nich zaliczamy	Opis.
Ludzkie	Praca	Najważniejszym składnikiem procesów produkcyjnych są ludzie. Posiadają oni różnorodne kwalifikacje, umiejętności, doświadczenie i predyspozycje do wykonywania określonej pracy.
Kapitałowe	Kapitał	Obejmują rzeczowe i finansowe składniki procesów wytwórczych tzn. dobra kapitałowe i kapitał finansowy. Dobra kapitałowe są wynikiem procesu produkcyjnego i przeznaczone są do późniejszego wykorzystania w procesie produkcyjnym . Wśród dóbr kapitałowych wyróżnia się: środki i przedmioty pracy.
Naturalne	Ziemia z jej bogactwami	Nie są wytworem pracy ludzkiej. Obejmują obszar powierzchni ziemi oraz wszystko to co w naturze jest użyteczne w procesie produkcji (np. minerały, woda, rośliny). Występują zasoby odnawialne i nieodnawialne.

Technologia

Każdy produkt potrzebuje odmiennych zasobów, które muszą być ze sobą połączone w odpowiedni sposób. Wiedza, jak zasoby mogą być łączone w produkcyjny sposób - to technologia. Technologia produkcji wyznacza ilość i rodzaj zasobów koniecznych do wyprodukowania danego dobra.

Alokacja zasobów i technologii.

Ponieważ zasoby i technologie są ograniczone natomiast możliwości ich zastosowania są liczne i różnorodne, pojawia się problem gospodarowania, sprowadzający się do alokacji.

Alokacja - to rozdzielenie rzadkich zasobów między różnorodne możliwe ich zastosowania w procesie gospodarowania.

1.5. Gospodarowanie

Gospodarowanie - jest wielopłaszczyznowym procesem polegającym na ciągłym dokonywaniu wyborów związanych z problemem alokacji w sferze produkcji, wymiany, podziału, konsumpcji.

Produkcja - to działalność ludzka polegająca na przekształcaniu czynników wytwórczych w dobra i usługi producenci muszą zadecydować co?, ile?, jak?, wytwarzać czyli jak alokować czynniki wytwórcze.

Wymiana - jest to działalność ludzka związana z dostarczeniem efektów pracy człowieka od producenta do konsumenta. Wymiana obejmuje np. handel hurtowy, detaliczny.

Konsumpcja - oznacza spożycie czyli zużywanie dóbr i usług w celu zaspokojenia potrzeb ludzkich.

1.6. Podmioty gospodarcze.

Podmioty gospodarcze to:

Gospodarstwo domowe - tworzą ludzie wspólnie zamieszkujący i podejmujący wspólne decyzje finansowe. Gospodarstwo domowe jest podstawowym podmiotem podejmowania decyzji dotyczących konsumpcji.

Przedsiębiorstwo - Jest to jednostka, która zatrudnia czynniki wytwórcze do wytwarzania dóbr i usług, które sprzedaje innym przedsiębiorstwom, gospodarstwom domowym bądź władzom gospodarczym.

Władza gospodarcza - reprezentują różnorodne agendy rządowe, instytucje i organizacje należące do rządu lub zapewniające mu swój byt.

1.7. Wybór i koszt alternatywny

Wybór alternatywny - producent posiadane zasoby może przeznaczyć do wytwarzania wielu różnych dóbr. Decydując się na produkowanie np. mebli musi zrezygnować z innych możliwości wykorzystania posiadanych czynników produkcji.

Koszt alternatywny - jest równy korzyści jaką można było uzyskać w wyniku innego zastosowania zasobów do wytworzenia dóbr lub usług.

1.8. Mikro i makroekonomia.

Mikroekonomia - bada określone decyzje alokacyjne podejmowane przez poszczególne podmioty gospodarcze na określonych rynkach.

Makroekonomia - bada ona problemy alokacji na poziomie całej gospodarki narodowej. Interesują ją takie zagadnienia jak np. wzrost gospodarczy, cykliczność rozwoju, alokacja, bezrobocie.

1.9. Ekonomia pozytywna i normatywna.

Ekonomia pozytywna - zajmuje się światem takim jakim on jest, a nie takim jakim powinien być. Unika wprowadzania sądów wartościujących.

Ekonomia normatywna - zajmuje się sądami wartościującymi tzn. odpowiada na pytanie jakie powinny być np. ceny, poziomy produkcji, dochody, itd.

1.10. Metody analizy ekonomicznej.

Prawo ekonomiczne - to trwałe związki i współzależności zachodzące między poszczególnymi kategoriami ekonomicznymi w procesie gospodarowania.

Abstrakcja teoretyczna - polega na wyodrębnieniu najistotniejszych elementów procesu gospodarczego oraz na pominięciu zbędnych szczegółów.

Rozdział 2

Gospodarka rynkowa.

2.1. Podstawowe rodzaje systemów ekonomicznych.

Alokacja - to rozdzielenie rzadkich zasobów między różnorodne możliwe ich zastosowania w procesie gospodarowania.

Typy gospodarek:

1. Gospodarka tradycyjna - o alokacji zasobów decyduje tradycja i przyzwyczajenia, a wielkość produkcji nieznacznie przekracza minimum niezbędne do przetrwania.

1. Gospodarka rynkowa - oparta jest na mechanizmie cenowym i niewielkiej ingerencji rządu. Większość zasobów jest własnością prywatną a o ich alokacji decyduje rynek.

2. Gospodarka kierowana - rząd ma i dysponuje władzą do kierowania czynnikami wytwórczymi kraju. Alokacja czynników odbywa się przez dyrektywy rządowe.

3. Gospodarka mieszana - ma cechy gospodarek rynkowej i kierowanej.

2.2. Rynki w gospodarce.

Rynek - to całokształt transakcji kupna i sprzedaży, to proces, w ramach którego kupujący i sprzedający określają co mają zamiar kupować i sprzedawać oraz na jakich warunkach.

Rodzaje rynków:

Kryterium podziału	Rodzaj rynku	Opis
Geograficzne	Krajowe	Obejmują zasięgiem dany kraj
		Zagraniczne	Obejmują wymianę handlową danego kraju z innymi krajami na zasadzie importu i eksportu.
		Międzynarodowe	Obejmują wymianę handlową w ramach różnych ugrupowań np. UE.
	Przedmiotowe	Dóbr i usług	Wymienia się dobra i usługi. Sprzedawcami są z reguły przedsiębiorstwa.
		Czynników wytwórczych	Nabywa się i sprzedaje usługi czynników produkcji
		Finansowe	Sprzedawane i kupowane usługi i produkty finansowe.
	Swoboda działania podmiotów	Wolny	To rynek nad którym władze gospodarcze nie sprawują kontroli. Sprzedawcy i nabywcy mają swobodę w ustalaniu ilości dóbr jakie chcą sprzedać i kupić oraz po jakich cenach.
		Regulowany	Kontrolę sprawują władze centralne.
	Stopień konkurencyjności	Doskonałej
		Niedoskonałej

2.3. Elementy rynku.

Podstawowymi elementami rynku są: cena, popyt i podaż.

2.3.1. Cena.

Cena (absolutna) - to wartość wymienna towaru wyrażona w pieniądzu.(Ceny, aby prawidłowo informować muszą mierzyć wartość wymienną sprzedawanych na rynku dóbr i usług czyli towarów).

Cena (relatywna) -tzn. cena jednego produktu w porównaniu do ceny innego produktu.

Ceny większości towarów w gospodarce rynkowej wyznaczane są przez relacje popytu i podaży.

2.3.2. Popyt.

Popyt - jest to ilość dóbr i usług, na które zgłoszono zapotrzebowanie w danym czasie i po danej cenie.

Popyt indywidualny - jest to popyt poszczególnych konsumentów na dane dobro czy usługę.

Popyt rynkowy - jest to popyt wszystkich nabywców na dane dobro.

Krzywa popytu i prawo popytu rynkowego:

Krzywa popytu - jest funkcją ceny co oznacza, że zmienia się zależnie od wysokości ceny. Funkcja popytu jest funkcją malejącą, ponieważ zależność między popytem a ceną jest odwrotna.

Prawo popytu - wraz ze wzrostem ceny dobra zmniejsza się popyt na to dobro, natomiast wraz ze spadkiem ceny popyt wzrasta, przy założeniu, że inne czynniki wpływające na popyt nie zmieniają się (są stałe).

Zmiana wielkości popytu i zmiana popytu.

Krzywa popytu pokazuje jak zmienia się wielkość popytu wraz ze zmianami ceny, przy założeniu, że inne czynniki wpływające na popyt nie zmieniają się (są stałe).Zmiana wielkości popytu oznacza tzw. ruch wzdłuż krzywej popytu.

Zmiany poza cenowych czynników powodują przesuwanie się całej krzywej popytu.

Cena - P Cena - P

Pb D D2 D D1

Pa D

D2 D D1

0 QDb QDa QD- rozmiar popytu 0 QD- rozmiar popytu

Należy zapamiętać że:

1. Zmiana ceny dobra powoduje zmiany wielkości popytu wzdłuż danej krzywej popytu.

2. Zmiana czynników poza cenowych powoduje zmianę popytu i przesunięcie całej krzywej popytu.

Czynniki wpływające na rozmiary popytu.

Do najważniejszych czynników poza cenowych należą:

1. Dochody konsumentów - wzrost dochodu powoduje wzrost popytu na dobro i usługę.

2. Gusty i preferencje - Popyt na większość dóbr podlega dużym i częstym zmianom ze względu na zmiany mody czy upodobań.

3. Substytuty i dobra komplementarne - istnieją różne powiązania między cenami popytem na dobra. Zmiany ceny jednego dobra wywierają wpływ na popyt na inne dobra. Kierunek tego wpływu zależy od tego, czy dobra należą do kategorii substytutów, czy dóbr komplementarnych.

4. Pozostałe czynniki - odpowiednia reklama, przewidywanie zmian cen.

2.3.3. Podaż

Podaż - jest to ilość dóbr i usług zaoferowanych do sprzedania w danym czasie i po danej cenie.

Krzywa podaży i prawo podaży.

Krzywa podaży - jest funkcją ceny danego dobra, ponieważ zmienia się w zależności od ceny przy założeniu, że tzw. poza cenowe czynniki wpływające na wielkość podaży są stałe. Funkcja podaży jest rosnąca, ponieważ producenci zwiększają wielkość podaży wraz ze wzrostem cen.

Prawo podaży - wraz ze wzrostem ceny dobra, rośnie ilość dostarczanego dobra, przy założeniu, że poza cenowe czynniki nie zmieniają się.

Zmiana wielkości podaży i zmiana podaży.

Krzywa podaży pokazuje jak zmienia się wielkość podaży wraz ze zmianami ceny przy stałych pozostałych czynnikach.

Cena - P

Cena - P

B S S2

Pb S S1

Pa A S2

S S S1

0 QSa QSb QS -rozmiar podaży 0 QS -rozmiar podaży

Czynniki wpływające na rozmiary podaży.

Do najważniejszych czynników poza cenowych należą:

1. Ceny czynników produkcji - ceny płacone za pracę, ziemię, kapitał są kosztami ponoszonymi przez firmy, które zatrudniają te czynniki. Jeżeli pozostałe czynniki nie zmieniają się to wzrost lub spadek cen czynników wytwórczych wpłynie na koszty ponoszone przez firmy.

2. Technologia - zmiany technologii produkcji, wykorzystywanie bardziej efektywnych urządzeń i lepsza organizacja pracy mają na celu wzrost wydajności i spadek kosztów produkcji.

3. Podatki i subsydia - niektóre podatki (np. podatek od wartości dodanej VAT) są traktowane przez producenta jako dodatkowy koszt wytwarzania produktu (w rezultacie czego krzywa podaży przesuwa się w górę (w lewo)). Subsydia (dopłaty) traktowane są jako element zmniejszający koszty (w rezultacie czego krzywa podaży przesuwa się w dół (w prawo)).

4. Przewidywanie cen - na decyzje producentów o zmniejszeniu lub zwiększeniu podaży mają wpływ spekulacje dotyczące zmian cen relatywnych. Jeżeli przedsiębiorca uważa, że w przyszłości ceny na produkowane przez niego dobro będą wyższe, magazynuje je i nie dostarcza ich na rynek w takich ilościach w jakich dostarczyłby je gdyby nie oczekiwał wzrostu cen. W tym przypadku krzywa podaży przesuwa się w górę (w lewo).

5. Liczba przedsiębiorstw w gałęzi - z reguły wzrost liczby przedsiębiorstw w określonej gałęzi zwiększa ilość oferowanych produktów (w tym przypadku krzywa podaży przesuwa się w dół. Przy zmniejszaniu się liczby przedsiębiorstw w określonej gałęzi zmniejsza się ilość oferowanych produktów. (w tym przypadku krzywa podaży przesuwa się w górę.

2.4. Mechanizm rynkowy.

Ilości nabywanych i sprzedawanych dóbr i usług zmieniają się w odwrotnych kierunkach w reakcji na zmiany cen. W rezultacie krzywa popytu jest nachylona w dół (nachylenie ujemne), a krzywa podaży jest nachylona w górę (nachylenie dodatnie). Krzywe te muszą więc przeciąć się w określonym punkcie, przy określonej cenie rynkowej.

Kształtowanie się ceny, popytu i podaży można przedstawić na wykresie wykorzystując dane z tabeli (przykładowo):

Cena 1 kg gruszek w j.p.	Popyt na gruszki w tys. ton rocznie.	Podaż gruszek w tys. ton rocznie.	Różnica.	Nadwyżka.
1	100	20	-80	Nadwyżka popytu.
2	80	40	-40	Nadwyżka popytu.
3	60	60	0	Cena równowagi.
4	40	80	+40	Nadwyżka podaży.
5	20	100	+80	Nadwyżka podaży.

P

Nadwyżka podaży

przy cenie 5 j.p. za kg.

5 D S

4

3 E - punkt równowagi

2

1 S Nadwyżka popytu D

przy cenie 1 j.p. za kg.

0

20 40 60 80 100 Q

(Qs, Qd)

Cena równowagi rynkowej - jest to cena, przy której rozmiary podaży zrównują się z rozmiarami popytu.

Mechanizm rynkowy - wynika z wzajemnych zależności między ceną, popytem i podażą i polega na tym, że jakakolwiek nierównowaga miedzy tymi elementami rynku uruchamia siły, które popyt i podaż do stanu równowagi osiąganego przy stanie równowagi rynkowej.

Zadania mechanizmu cenowego:

1. Równoważenie popytu z podażą.

2. Weryfikacja podaży przez rozmiary i strukturę popytu.

3. Wpływanie na decyzje poprzez weryfikowanie luk w podaży dóbr i usług.

4. Weryfikacja wszelkich zachowań gospodarczych.

Rozdział 3

Elastyczność popytu i podaży.

1. Pojęcie elastyczności popytu.

- punktowa.

- liniowa

Ogólnie elastyczność oznacza wielkość reakcji jednej zmiennej (zależnej) na zmiany innej (niezależnej). W przypadku popytu wyróżniamy:

1. Elastyczność cenową popytu (bada cenową reakcję popytu na zmianę ceny).

2. Elastyczność dochodową popytu(bada dochodową reakcję popytu na zmianę ceny).

3.2. Popyt elastyczny i nieelastyczny.

Popyt elastyczny.

Popyt jest elastyczny, gdy procentowa zmiana wielkości popytu jest większa od procentowej zmiany ceny.

Popyt nieelastyczny.

Popyt jest nieelastyczny, gdy procentowa zmiana wielkości popytu jest mniejsza od procentowej zmiany ceny.

3.3. Determinanty elastyczności cenowej popytu.

1. Występowanie substytutów - jeżeli dobro posiada wiele bliskich substytutów, wszystkie o podobnych cenach, to popyt na to dobro będzie elastyczny.

2. Dobra, do których ludzie są przyzwyczajeni - popyt jest nieelastyczny na dobra, do których ludzie są przyzwyczajeni (np. prąd, gaz), lub od których są uzależnieni (np. alkohol, papierosy) i kupują je bez względu na zmiany cen.

3. Dobra luksusowe i podstawowe - popyt nieelastyczny na wszystkie dobra, które są ogólnie uznane za niezbędne (np. żywność, odzież, mieszkanie).

4. Znaczenie dóbr w dochodzie konsumenta - dochód konsumenta przeznaczony jest na wydatki i oszczędności. Jeżeli całkowite wydatki (tygodniowe lub miesięczne) na dane dobra lub usługi mają mały udział w dochodzie gospodarstwa domowego, to popyt jest nieelastyczny.

5. Czynnik czasu - zmiany ceny mogą trwać krótszy lub dłuższy czas.

6. Wielkość zmian cen - Popyt jest bardziej elastyczny przy cenach wysokich.

3.4. Przedziały elastyczności cenowej popytu.

Współczynnik elastyczności cenowej popytu podzielić można na trzy charakterystyczne grupy, biorąc pod uwagę ich wielkość bezwzględną.

1. 
   > 1 - popyt jest elastyczny.

2. 
   < 1 - popyt jest nieelastyczny.

3. 
   = 1 - popyt jest jednostkowo elastyczny.

Ponadto należy wskazać na dwa wyjątki:

1. 
   = ∞ - popyt jest doskonale elastyczny.

2. 
   = 0 - popyt jest doskonale nieelastyczny.

3.5. Elastyczność cenowa popytu a przychody całkowite przedsiębiorstwa.

Konsumenci kupując na rynku dobra i usługi wydatkują swoje dochody. Dla przedsiębiorstwa wydatki konsumentów są przychodami ze sprzedaży. Przychody całkowite (PC) przedsiębiorstwa mają związek z wielkością współczynnika cenowej elastyczności popytu.

Elastyczność popytu i zmiany przychodów przedsiębiorstwa.

Elastyczność popytu	Wzrost ceny (P↑)	Spadek ceny (P↑)
> 1	Przychód całkowity - ↓	Przychód całkowity - ↓
< 1	Przychód całkowity - ↑	Przychód całkowity - ↑
= 1	Przychód całkowity = const.	Przychód całkowity = const.

3.6. Elastyczność dochodowa popytu.

Elastyczność dochodowa (
) - mierzy relację popytu na zmianę dochodu. Współczynniki elastyczności dochodowej przyjmują zazwyczaj wartości dodatnie, ponieważ wzrostowi dochodu towarzyszy zwykle wzrost popytu na dane dobro. Popyt na rozmaite dobra reaguje różnie na zmiany dochodów. Dlatego też można wyróżnić, dla określonych dóbr charakterystyczne przedziały elastyczności.

Przedziały elastyczności dochodowej popytu z dobrami, których dotyczą:

Przedział elastyczności.	Rodzaj popytu.	Rodzaj dóbr i usług.
0 < < 1	Popyt nieelastyczny.	Dobra podstawowe.
> 1	Popyt elastyczny.	Dobra luksusowe.
= 1	Popyt jednostkowy.	Zmiana dochodu o 1% powoduje zmianę popytu też o 1%.
< 0	Popyt odwrotnie elastyczny.	Dobra podrzędne.

Uwzględniając kierunek zmian popytu, pod wpływem zmian dochodu, wyróżnia się:

1. Dobra i usługi normalne - te dobra i usługi mają dodatnią
   tzn. wzrost (spadek) dochodu powoduje wzrost (spadek) popytu. Reagują typowo stąd określa się je jako dobra normalne.

2. Dobra podrzędne - to takie dobra, na które popyt reaguje nietypowo na zmianę dochodu tzn. dochód rośnie a popyt spada. Dobra podrzędne mają
   równą liczbie ujemnej, gdyż zmiany dochodu i popytu są różnokierunkowe.

Ze względu na tempo zmian popytu i dochodu wyróżnia się:

1. Dobra podstawowe - charakteryzujące się popytem nieelastycznym (jednostkowa zmiana dochodu pociąga za sobą mniej niż jednostkową zmianę popytu na to dobro).

2. Dobra luksusowe - dla nich popyt jest elastyczny (jednostkowa zmiana dochodu pociąga za sobą więcej niż jednostkową zmianę popytu na to dobro).

Dobra luksusowe i podstawowe mają zawsze
dodatnie.

3.7. Elastyczność podaży.

Elastyczność podaży - mierzy reakcję podaży na zmianę określonego czynnika wpływającego na podaż.

Cenowa elastyczność podaży (
) - jest miarą reakcji wielkości podaży na zmiany ceny dobra.

Ponieważ krzywe podaży z reguły rosną na prawo, zgodnie z zasadą, że wzrost ceny wywołuje wzrost podaży, elastyczność podaży ma wartość dodatnią.

Charakterystyczne współczynniki cenowej elastyczności podaży:

1. 
   > 1 - podaż elastyczna.

2. 
   < 1 - podaż nieelastyczna.

3. 
   = 1 - podaż jednostkowa.

Ponadto należy wskazać na dwa wyjątki:

1. 
   = 0 - podaż doskonale nieelastyczna.

2. 
   = ∝ - podaż doskonale elastyczna.

Rozdział 4

Decyzje gospodarstwa domowego.

4.1. Gospodarstwo domowe - konsument.

Gospodarstwo domowe - ludzie wspólnie zamieszkujący i podejmujący wspólne decyzje finansowe. Jest to specyficzny podmiot gospodarczy. Specyfikę tę określa:

1. Strefa działania (występuje głównie w sferze konsumpcji).

2. Swoisty rodzaj stosunków między członkami podmiotu.

3. Trwałość w wymiarze historycznym (tzn. że nie zmieniły się podstawowe funkcje tego podmiotu przez cały okres istnienia).

4. Różnorodność funkcji (podstawowe to: gospodarcze i społeczne).

5. Liczebność (liczba gospodarstw domowych jest ogromna i stale wzrasta).

6. Skala działalności (niewielka w wymiarze jednego gospodarstwa).

Trzy najważniejsze cechy gospodarstwa domowego (z punktu widzenia zainteresowań ekonomi) to:

1. Gospodarstwo domowe - jest podstawowym podmiotem podejmowania decyzji dotyczących konsumpcji.

2. Każde gospodarstwo domowe - postępuje racjonalnie, dąży do osiągnięcia maksymalnego zadowolenia czyli najwyższej użyteczności, dostarczanej przez konsumowane dobro czy usługę.

3. Gospodarstwa domowe - są zasadniczymi właścicielami czynników wytwórczych (pracy, kapitału, ziemi). Sprzedają one usługi (np. pracę) producentom i otrzymują w zamian dochody.

4.2. Dochody gospodarstwa domowego.

Gospodarstwo domowe może uzyskać dochód osobisty z różnych źródeł tj.:

1. Płace (wynagrodzenie za pracę).

2. Renty (wynagrodzenie za np. dzierżawę ziemi lub budynku).

3. Dywidendy (z tytułu posiadania akcji spółek akcyjnych).

4. Odsetki z oszczędności.

5. Rozmaite świadczenia społeczne (renty, emerytury, zasiłki chorobowe, dla bezrobotnych).

6. Inne źródła (np. darowizny, wygrane).

Sposoby mierzenia dochodu osobistego:

1. Dochód osobisty brutto - to całkowity dochód osobisty uzyskany ze wszystkich źródeł.

2. Dochód osobisty do dyspozycji (netto) - to suma, która pozostaje po zapłaceniu podatku dochodowego i składek na ubezpieczenia.

3. Dochód realny - odzwierciedla siłę nabywczą dochodu pieniężnego i oznacza ilość dóbr i usług, które można kupić za dochód do dyspozycji.

4. Dochód nominalny - dochód wyrażony w pieniądzu (pieniężny).

Dochód nominalny i realny mogą się zmieniać w przeciwnych kierunkach w zależności od zmian cen dóbr i usług.

4.3. Konsument jako podmiot gospodarczy.

Konsument mając określony dochód musi rozdzielić go między dane dobra i usługi tak, aby osiągnąć największe zadowolenie z ich użytkowania. Kieruje się przy tym czterema zasadami tj.:

1. Zachowuje się racjonalnie - tzn., że większe zadowolenie sprawia mu większa ilość dóbr niż mniejsza.

2. Uwzględnia w wyborach preferencje - tzn. wie jakiego dodatkowego zadowolenia dostarczą mu kolejne jednostki różnych dóbr.

3. Zdaje sobie sprawę z ograniczeń budżetowych - uzależnionych od dochodów.

4. Swoboda wyboru ograniczona jest również - przez ceny, które konsument płaci przy zakupie dóbr i usług.

4.4. Teoria krzywych obojętności.

Teoria ta analizuje zmiany popytu indywidualnego. Pozwala odpowiedzieć na pytanie z jakiej ilości jednego dobra konsument jest w stanie zrezygnować, aby zwiększyć konsumpcję drugiego dobra, która zrównoważy poziom jego satysfakcji.

Całkowita użyteczność - to całkowita satysfakcja uzyskana z konsumpcji danego dobra.

Rzadkość - to fakt, że nie możemy mieć to czego chcemy przez cały czas.

Krzywa obojętności - pokazuje wszystkie kombinacje dóbr przynoszących konsumentowi ten sam poziom satysfakcji. Charakteryzuje się następującymi cechami:

1. Opada zawsze w prawo - tzn., że wzrost konsumpcji jednego dobra uwarunkowany jest spadkiem konsumpcji drugiego dobra.

2. Jest wklęsła - gdyż im więcej jednego dobra oddaje konsument za drugie dobro tym większej ilości drugiego dobra potrzeba.

Prawo malejącej stopy substytucji - im mniej dobra jest już konsumowane przez gospodarstwo domowe, tym mniej będzie ono skłonne do zrezygnowania z jednostki tego dobra by uzyskać dodatkową jednostkę drugiego dobra.

Wielkość Wielkość

konsumpcji konsumpcji

dobra Y. dobra Y.

Y1 ΔY

ΔX

ΔY

ΔY

J ΔX

Y0

ΔX ΔY

ΔX

0 X0 X1 Wielkość konsumpcji dobra X 0 Wielkość konsumpcji dobra X

Końcowa stopa substytucji. Prawo malejącej KSSyx

Mapa obojętności - zbiór krzywych obojętności konsumenta. Określa gusty (preferencje) gospodarstwa domowego.

Wyznaczenie linii budżetu gospodarstwa domowego.-

Przy analizie zachowań konsumpcyjnych indywidualnych gospodarstw domowych, należy brać pod uwagę czynniki określające wielkość spożycia dóbr przez te gospodarstwa a mianowicie:

1. Dochody gospodarstwa domowego.

2. Cechy nabywanych dóbr i usług.

Linia budżetu - to linia obrazująca graficznie wszystkie kombinacje dwóch dóbr, które konsument może nabyć dysponując danym poziomem dochodu i cenami tych dóbr.

Wyznaczenie równowagi (optimum) konsumenta.

Znając mapę obojętności konsumenta, określającą jego preferencje oraz jego linię budżetu, można przewidywać w miarę prawdopodobne zachowania konsumenta i określić punkt równowagi konsumenta.

A

X

Y

A2 Z

I 5

I 4

I 3

I 2

I 1

0 B2 Ilość dobra B

Punkt równowagi - leży w punkcie styczności krzywej obojętności z linią budżetu. Przekroczenie tego punktu powoduje przechodzenie na niższe krzywe obojętności czyli zmniejszenie poziomu zadowolenia konsumenta w stosunku do możliwości optymalnej. Rynkowe zachowanie gospodarstwa domowego zależy wyłącznie od gustów członków i położenia linii budżetu tego gospodarstwa. Punkt równowagi zmienia się wraz ze zmianą powyższych czynników.

Wpływ zmian dochodu i cen na linię budżetu.

Zmiana dochodów i/lub cen nabywanych dóbr powoduje przesunięcie linii budżetu konsumenta

Rozdział 5

Decyzje producenta.

5.1. Podstawowe ekonomiczne elementy przedsiębiorstwa.

Przedsiębiorstwa różnią się wielkością, formą własności, celem działania. Bez względu na wielkość czy formę, przedsiębiorstwo ma podstawowe zadanie polegające na łączeniu czynników wytwórczych w procesie produkcyjnym w celu wytwarzania dóbr i usług. Czynniki wytwórcze są to wszystkie nakłady ponoszone na produkcję. Podstawowe grupy czynników wytwórczych to:

1. Praca.

2. Kapitał.

3. Ziemia.

Nowoczesna ekonomia dodaje jeszcze czwarty:

4. Przedsiębiorczość.

Przedsiębiorczość - to zdolność do zorganizowania i zarządzania czynnikami wytwórczymi.

Podstawowe ekonomiczne elementy przedsiębiorstwa:

Właściciele

Zarządzający

1. Praca Przedsiębiorczość

2. Kapitał Kupujący

Proces Produkt

Produkcyjny

3. Ziemia

Decyzje przedsiębiorców.

Przedsiębiorca ciągle musi dokonywać wyborów ekonomicznych i decydować o tym:

1. Jakie dobra czy usługi produkować.

2. Jakich czynników wytwórczych użyć i w jakich ilościach.

3. Jaką wielkość produkcji wybrać.

4. Jaką wyznaczyć cenę za produkty.

Podejmując decyzje ekonomiczne producent stara się, aby zapewnić przedsiębiorstwu jak największe korzyści (zyski) w danych warunkach. Uwzględnia zatem pojedynczy cel jakim jest maksymalizacja zysku.

5.2. Krótki i długi okres.

Przy rozważaniu na temat produkcyjności i kosztów, niezbędne jest rozróżnienie okresu krótkiego i długiego. Inne czynniki produkcji wpływają na produkcyjność i na koszty, w zależności od długości okresu.

Okres krótki - to taki, w którym liczba przynajmniej jednego czynnika wytwórczego nie może ulec zmianie. W takim okresie występują czynniki zmienne i stałe. Czynniki zmienne to (np. większość rodzajów pracy, surowce, paliwa, energia elektryczna). Czynniki stałe to takie, których podaż nie może być łatwo i szybko zmieniona. Zaliczamy do nich (np. budynki fabryczne, maszyny, urządzenia).

Okres długi - w tym okresie wszystkie czynniki produkcji ulegają zmianie, żaden z nich nie jest stały. Wszystkie czynniki są zmienne.

5.3. Produkcyjność.

Pojęcie produkcyjności.

Produkcyjność - jest miarą efektywności, z jaką dobra i usługi są produkowane. Pokazuje relację między nakładami a wynikami. (Produkcyjność = Wielkości produkcji / Wielkość nakładu).

Krótkotrwałe zmiany w produkcji - produkt całkowity, przeciętny i krańcowy.

W krótkim okresie, liczba wielu czynników produkcyjnych (np. budynki, maszyny, urządzenia) jest względnie stała, a liczba niektórych czynników może być zmienna (np. liczba pracowników).

Produkt całkowity, przeciętny i krańcowy (przykładowa tabelka).

Liczba robotników	Produkt całkowity	Produkt krańcowy	Produkt przeciętny	Założenia
0	0	--	--	1.Czynniki stałe - ziemia i kapitał. 2.Czynnik zmienny - praca. 3.Wszyscy robotnicy jednakowo wydajni.
1	20	20	20
2	80	60	40
3	165	85	55
4	272	107	68
5	385	113	77
6	474	89	79
7	525	51	75
8	560	35	70
9	576	16	64

Produkt całkowity (Q) - jest to całkowita ilość dóbr lub usług wyprodukowana w danym okresie. Wraz ze wzrostem liczby pracowników produkt całkowity rośnie, natomiast produkt krańcowy od pewnego momentu maleje.

Produkt krańcowy - jest to zmiana produktu całkowitego spowodowana zwiększeniem (lub zmniejszeniem) liczby zatrudnionych robotników o jednego. (Produkt krańcowy = Δ Produktu całkowitego / jednostka ilości czynnika produkcji).

Produkt przeciętny - to miara ilości produktu całkowitego przypadającego na jednego zatrudnionego. (Produkt przeciętny = Produkt całkowity / liczba robotników.

Rosnąca i malejąca produkcyjność.

Zmiany wielkości produkcji przeciętnej przedstawione są w tabeli powyżej i ujęte są na wykresie poniżej.

Produkt

przeciętny

(w tonach)

Rosnąca Malejąca

80 produktywność. produktywność.

70

60

50

40

30

20

10

0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 Liczba robotników.

5.4. Koszty produkcji.

Koszt - to cena pomnożona przez ilość. Zatem koszt to wyceniona w pieniądzu wartość czynników wytwórczych zużytych w produkcji (np. wynajem hali, terenu, amortyzacja maszyn i urządzeń, surowce i materiały).

Koszt faktyczny - to pieniężna zapłata za pozyskane czynniki produkcji (dobra lub usługi).

Z punktu widzenia analizy mikroekonomicznej rozpatrywane są koszty:

1. Stałe i zmienne.

2. Całkowite i przeciętne.

3. Krańcowe.

Dla ułatwienia prezentacji kategorii kosztów wprowadzono następujące oznaczenia:

1. Koszt stały całkowity - KSC.

2. Koszt zmienny całkowity - KZC.

3. Koszt stały przeciętny - KSP.

4. Koszt zmienny przeciętny - KZP.

5. Koszt całkowity - KC.

6. Koszt całkowity przeciętny - KCP.

7. Koszt krańcowy - KK.

Koszty stałe i zmienne w krótkim okresie.

Całkowite koszty stałe - to koszty ponoszone niezależnie od rozmiaru produkcji nawet wtedy, gdy produkcja równa się zeru. Gdy produkcja rośnie czy spada to koszty stałe nie zmieniają się zaliczamy do nich: koszty funkcjonowania administracji przedsiębiorstwa, koszty amortyzacji, dzierżawy i inne.

Całkowite koszty zmienne - to koszty, które zmieniają się wraz ze zmianami poziomu produkcji. Są to koszty ponoszone na: surowce, materiały, energię, płace pracowników.

Koszty całkowite - to suma kosztów stałych i zmiennych (
)

KC

Koszty

K

KZC

KSC

Q - wielkość produkcji.

Koszty przeciętne - to koszty odnoszące się do jednostki produktu. Wyróżnia się koszty całkowite przeciętne (
), koszty stałe przeciętne (
), koszty zmienne przeciętne (
).

Koszty całkowite przeciętne - są to koszt całkowite podzielone przez liczbę wyprodukowanych jednostek wyrobu (
).

Koszty stałe przeciętne - są to koszty stałe całkowite podzielone przez liczbę wyprodukowanych jednostek (
)

Koszty zmienne przeciętne - to całkowite koszty zmienne przypadające na jednostkę produktu (
).

Koszty krańcowe - koszt krańcowy jest pochodną kosztu całkowitego. Pokazuje o ile zmieniają się koszty całkowite, jeśli produkcja zmienia się o jednostkę (
).

Koszt KK

krańcowy

KK

0 1 2 3 4 Ilość wyrobów - Q

Wszystkie krzywe kosztów krańcowych są nachylone w górę, w prawo.

Koszty krańcowe i przeciętne w krótkim okresie.

Przykład:

Pojedyncza firma posiada stałą ilość kapitału i ziemi. W sposób ciągły zwiększa produkcję od 0 do 8 jednostek. Osiąga to poprzez wzrost zatrudnienia (czynnikiem zmiennym jest praca).

Tab. Pokazuje jak zmieniają się różne typy kosztów podczas zmian wielkości produkcji.

Liczba jednostek (tygodniowo)	Koszty stałe KSC	Koszty przeciętne stałe KSP	Koszty zmienne KZC	Koszty przeciętne zmienne KZP	Koszty całkowite KC	Koszty przeciętne całkowite KCP	Koszty krańcowe KK
0	1000	--	--	--	1000	--	--
1	1000	1000	350	350	1350	1350	350
2	1000	500	560	280	1560	780	210
3	1000	333	740	243	1740	580	180
4	1000	250	1000	250	2000	500	260
5	1000	200	1400	280	2400	480	400
6	1000	166	2000	333	3000	500	600
7	1000	143	2850	407	3850	550	850
8	1000	125	3960	495	4960	620	1110

5.5. Przychód całkowity, przeciętny, krańcowy.

Przychód całkowity - sprzedając każdą jednostkę produktu (dobra lub usługi) po danej cenie „P”, sprzedawca osiąga przychód całkowity (PC), który wynosi:
Przychód przeciętny (PP) - powstaje jako segment przychodu całkowitego i ilości sprzedanych jednostek. Przychód przeciętny wynosi:
.

Przychód krańcowy (PK) - ze sprzedaży oznacza zmianę przychodu całkowitego wywołaną zmianą sprzedaży o dodatkową jednostkę. Jest on równy
.

5.6. Koszty, przychody i zyski.

Zysk całkowity = Przychody całkowite - Koszty całkowite. (
).

Zysk jednostkowy = Cena - Całkowity koszt przeciętny.

Przykładowa tabela kosztów, przychodów i zysków (w j.p.).

Liczba jednostek produktu (tygodniowo)	Koszty całkowite	Przychody całkowite	Zyski całkowite	Koszty przeciętne	Cena	Zyski jednostkowe
0	1000	0	-1000	--	--	--
1	1350	550	-800	1350	550	-800
2	1560	1100	-460	780	550	-230
3	1740	1650	-90	580	550	-30
4	2000	2200	+200	500	550	+50
5	2400	2750	+350	480	550	+70
6	3000	3300	+300	500	550	+50
7	3850	3850	0	550	550	0
8	4960	4400	-560	620	550	-70

Rozdział 6

Struktury rynkowe - modele rynku.

Konkurencja - to proces oddziaływania uczestników rynku, którzy realizując swój cel, przedstawiają korzystniejsze od innych oferty pod względem np. ceny, jakości - dla zwiększenia liczby zawiązanych transakcji.

Konkurencję możemy podzielić na:

1. Konkurencję cenową. Biorąc pod uwagę jakimi narzędziami posługują się

2. 
   Konkurencję nie cenową. podmioty w walce konkurencyjnej.

3. Konkurencję doskonałą.

4. Konkurencję niedoskonałą. Ze względu na stopień konkurencyjności.

• Monopol pełny (czysty).

• Konkurencję monopolistyczną.

• Oligopol.

Struktury (modele) rynku:

1. Model konkurencji doskonałej (wolnej, czystej).

2. Model pełnego monopolu (czystego).

3. Model konkurencji monopolistycznej.

4. Model oligopolu.

6.1. Model konkurencji czystej.

Posiada najwyższy stopień konkurencji. Charakteryzuje się następującymi cechami:

1. Ogromna liczba producentów - którzy mają niewielki udział w całkowitej podaży dobra.

2. Ceno biorczość - indywidualny producent nie może wpływać na cenę, która kształtuje się na rynku jako wypadkowa oferty wszystkich producentów.

3. Produkty homogeniczne (standardowe) - identyczność produktów przekreśla konkurencję poza cenową tzn., że konsumentowi jest obojętne u kogo kupi dane dobro.

4. Wolne wejście i wyjście z rynku - oznacza to swobodę przepływu czynników produkcji między różnymi gałęziami.

5. Brak konkurencji poza cenowej - występuje konkurencja cenowa.

6. Doskonała informacja o stanie rynku.

6.2. Model czystego monopolu.

Jest przeciwieństwem czystej konkurencji. Jego głównymi cechami są:

1. Pojedynczy producent - występuje w roli jednego producenta konkretnego produktu.

2. Brak bliskich substytutów - produkt monopolisty jest zróżnicowany i jedyny w swoim rodzaju, nie posiada bliskich substytutów.

3. Ceno twórczość - monopolista ma pełną kontrolę nad ceną może wpływać na zmianę ceny np. przez wielkość produkcji.

4. Brak możliwości wejścia na rynek - istnieją bariery typu: technologicznego, ekonomicznego, prawnego, itd.

5. Konkurencja poza cenowa dobrowolna.

6.3. Model konkurencji monopolistycznej.

Znajduje się ona pomiędzy czystą konkurencją a czystym monopolem. Jej główne cechy to:

1. Względnie duża liczba producentów działających niezależnie - każda firma produkuje względnie małą część całkowitej produkcji.

2. Zróżnicowanie produktu - polega ono głównie na różnicach w marce towaru, opakowaniu, reklamie, itp.

3. Ograniczona kontrola cen - wpływ na ceny zależny jest głównie od stopnia zróżnicowania produktu oraz od liczby i bliskości konsumentów.

4. Względnie łatwe jest wejście na rynek.

5. Występuje konkurencja poza cenowa.

6.4. Model oligopolu.

Opisuje wszystkie pozostałe sytuacje rynkowe. Jego cechami są:

1. Mała liczba producentów - dominujących nad całym rynkiem.

2. Standaryzacja lub zróżnicowanie produktów.

3. Współzależność cenowa.

4. Trudność wejścia na rynek.

5. Konkurencja poza cenowa.

Ogólnie o strukturach rynkowych.

CECHA	Modele rynku
		Konkurencja doskonała	Czysty monopol	Konkurencja monopolistyczna	Oligopol
Liczba firm	Ogromna	Jedna	Wielka	Kilka
Rodzaj produktu	Standardowy	Unikalny, brak bliskich substytutów	Zróżnicowany	Standardowy lub zróżnicowany
Kontrola nad ceną	Żadna	Znaczna	Pewna ale w wąskim zakresie	Ograniczona współzależnością w przypadku zmowy
Warunki wejścia	Bardzo łatwe	Wejście jest niemożliwe	Względnie łatwe	Poważne przeszkody
Konkurencja nie cenowa	Żadna	Reklama „Public relation”	Reklama, nazwa, znak firmowy	Znaczna związana ze zróżnicowaniem
Przykłady	Rolnictwo	Sieć wodociągowa, telefoniczna	Handel detaliczny, produkcja butów, przemysł odzieżowy	Produkcja stali, samochodów

6.5. Producent na rynku konkurencji doskonałej.

Celem przedsiębiorstwa wolnorynkowego jest maksymalizacja zysku. Mała skala produkcji oznacz względnie wysokie koszty przeciętne, a ceno biorczość brak wpływania na cenę, która kształtuje się na rynku. Producent przyjmując cenę z rynku musi znaleźć optymalną dla siebie wielkość produkcji, przy której uzyska możliwie maksymalny zysk.

6.5.1. Wyznaczenie optimum produkcji w krótkim okresie.

Reguła produkcji.

Wszystkie jednostki sprzedawanego dobra mają tę samą cenę, wytwarzane są jednak przy różnych kosztach. Znając przebieg krzywej „PK” i potencjalny przebieg krzywej „KK” można ustalić optymalny poziom produkcji.

Optymalny poziom produkcji występuje w punkcie przecięcia krzywych KK i PK.

P

KK KK

d = PK

P1

0 q1 q

Wyznaczenie maksymalnego zysku.

Optimum produkcji zapewnia realizację maksymalnego zysku. Aby określić obszar zysku należy znać:

1. Optimum produkcji.

2. Poziom kosztów przeciętnych produkcji (KCP).

P

KK

KCP

P1

Zysk max

KCP1

0 q1 q

Zysk maksymalny realizuje firma wolno konkurencyjna przy poziomie produkcji zapewniającym równość: (
).

Relacje firmy na zmiany ceny rynkowej.

Decyzje optymalizacyjne firmy wolno konkurencyjnej w krótkim okresie polegają na ustaleniu optimum produkcji przy danej cenie rynkowej. Zmieniają się one wraz ze zmianą ceny. Producent ciągle dostosowuje swoje decyzje do zmiany ceny i określa na nowo swój punkt optimum produkcji.

P P

S

D3 KK

D2

D1

P3 d3

P2 d2

P1 d1

D3

S D1 D2

0 Q 0 q1 q2 q3 q

6.5.2. Długookresowe decyzje firmy wolno konkurencyjnej.

Wzrost produkcji w poszczególnych firmach danej gałęzi oznacza w skali całego rynku przesunięcie się krzywej podaży (S) w prawo, a zatem wyznaczenie nowego poziomu równowagi rynkowej. Zjawisko to obrazuje automatyzm działania prawa popytu i podaży, który w modelu wolnej konkurencji jest doskonale elastyczny.

1. Producent na rynku czystego monopolu.

W warunkach czystego monopolu nie istnieje konkurencja w sensie ekonomicznym i technologicznym. Powstaje on w wyniku ostrej walki w efekcie do wyeliminowania z rynku konkurentów i zdominowania całej gałęzi. Monopol może powstać również przez połączenie firm.

6.6.1. Optimum produkcji czystego monopolu w krótkim czasie.

Krzywa popytu i krzywa przychodu krańcowego.

Krzywa popytu dla monopolu pokrywa się z krzywą popytu rynkowego (popyt jest nie elastyczny).

P P

D

D = PP PK D = PP

0 Q 0 Q

Krzywa popytu. Krzywa popytu i

krzywa przychodu

krańcowego dla

monopolisty.

Wyłączność produkcji jakiegoś towaru daje monopoliście możliwość dyktowania korzystnej dla niego ceny. Lecz musi się on liczyć z:

1. Elastycznością popytu czyli reakcją konsumenta na wzrost cen.

2. Konkurencją międzynarodową.

Monopolista manipuluje podażą i ceną w taki sposób aby osiągnąć największy zysk.

Formuła optimum produkcji.

Podstawową formułą opłacalności dla firm maksymalizujących zysk jest równowaga między kosztami krańcowymi (KK) a przychodami krańcowymi (PK). (KK = PK).

P

KK

PP

PK

0 Q1 Q

Wyznaczenie maksymalnego zysku.

Optimum produkcji zapewnia realizację maksymalnego zysku.

P

KK

P1 KCP

KCP1

PP

PK

0 Q1 Q

6.6.2. Długookresowe decyzje czystego monopolu.

W tym okresie firmy monopolistyczne zachowują te same zasady produkcyjne, jakie obowiązują w danym okresie tzn. równość przychodu i kosztu krańcowego długookresowego. Zysk osiągnięty przez monopol jest dodatni (ujemny), gdy dla danej wielkości produkcji cena monopolowa jest wyższa (niższa) niż przeciętny koszt całkowity.

6.6.3. Skutki monopolu.

Monopol nie produkuje i nie dąży do produkcji po najmniejszych kosztach przeciętnych, ponieważ posiada możliwość pokrycia wszystkich wydatków wysoką ceną. (w tym sensie rynek monopolistyczny jest nieefektywny).

Negatywne skutki monopolu:

1. Wysokie ceny i ograniczona produkcja.

2. Mniejsza uwaga przedsiębiorstwa zwrócona na obniżenie kosztów produkcji.

3. Dodatkowe koszty ponoszone na tworzenie barier utrudniających wejście do danej gałęzi.

4. Redystrybucja dochodów społecznie negatywna.

Pozytywne skutki monopolu:

1. Możliwość uzyskania „korzyści skali” poprzez obniżenie przeciętnych kosztów w wyniku zwiększenia rozmiarów produkcji.

2. Przeznaczenie większych środków na badania i rozwój w dużych dominujących firmach w porównaniu z małymi.

Rozdział 7

Rynek kapitałowy.

7.1. Rynek kapitałowy jako segment rynku finansowego.

Rynek kapitałowy - jest częścią rynku finansowego. Rynek finansowy składa się z czterech segmentów:

1. Rynek kapitałowy.

2. Rynek pieniężny.

3. Rynek kredytowy.

4. Rynek kontroli ryzyka.

Poszczególne segmenty rynku różnią się charakterem przeprowadzanych na nich operacji finansowych i stosowanymi instrumentami.

Na rynku kapitałowym obraca się instrumentami o terminie płatności dłuższym niż rok lub nieograniczonym. Instrumenty rynku kapitałowego to zbywalne papiery wartościowe o charakterze wierzycielskim (obligacje) lub własnościowym (akcje, udziały).

Na rynku pieniężnym obraca się instrumentami o terminie płatności krótszym niż rok. Typowymi instrumentami są obligacje krótkoterminowe, weksle, certyfikaty depozytowe.

Na rynku kredytowym typowymi instrumentami są kredyty i pożyczki bankowe oraz kredyty hipoteczne.

Rynek instrumentów kontroli ryzyka zwanych instrumentami pozabilansowymi.

Rynek kapitałowy składa się z dwóch podstawowych elementów: rynku pierwotnego i rynku wtórnego.

Rynek pierwotny - występuje przy sprzedaży papierów wartościowych przez emitera, to jest przy subskrypcji nowych emisji. W imieniu emiterów (tj. np. rządu danego państwa, władzy lokalnej, firm dopuszczonych do obrotu papierami wartościowymi) procesem sprzedaży zajmują się banki inwestycyjne.

Rynek wtórny - jego podstawowym zadaniem jest zapewnienie nowo emitowanym papierom doskonałej płynności tzn. stworzenie takiej sytuacji w której inwestor - pierwszy nabywca nowo emitowanej akcji czy obligacji może szybko sprzedać nabyte papiery wartościowe. Zinstytucjonalizowany (formalny) rynek wtórny występuje w formie:

1. Giełd papierów wartościowych.

2. Innych pozagiełdowych instytucji działających w zorganizowanych formach.

7.2. Instrumenty rynku kapitałowego - akcje i obligacje.

Na rynku kapitałowym obraca się papierami wartościowymi - dlugoterminowymi tj. akcjami i obligacjami.

7.2.1. Akcje.

Akcje - to papiery wartościowe stanowiące dowód uczestnictwa ich właściciela w kapitale spółki akcyjnej. Posiadanie akcji umożliwia do udziału w walnych zgromadzeniach akcjonariuszy, zapewniając w zależności od ilości i rodzaju akcji, wpływ na decyzje dotyczące działalności i rozwoju spółki.

Dywidenda - to część zysku przypadająca akcjonariuszowi. Zysk spółki akcyjnej dzieli się na część przeznaczoną na rozwój spółki (część niepodzielna) i przeznaczoną dla akcjonariuszy (część podzielna).

Pakiet kontrolny akcji - to ilość akcji pozwalająca na przewagę w głosowaniu przy podejmowaniu decyzji na walnym zgromadzeniu. Teoretycznie, jeśli statut spółki nie przewiduje akcji uprzywilejowanych to pakiet kontrolny liczy 50% akcji + jedna akcja.

Rodzaje akcji:

1. W zależności od przepisów prawa i postanowień statutu spółki akcje mogą być emitowane w formie dokumentów:

• Imiennych, które zawierają imię i nazwisko właściciela.

• Na okaziciela, które zawierają klauzulę - „Akcja na okaziciela”.

• Gotówkowe - opłacane gotówką.

• Aportowe - sprzedawane za wkłady rzeczowe tj. aporty.

Ze względu na sposób ujmowania akcji wyróżnia się:

• Pojedyncze - które zawierają wartość nominalną jednej akcji w jednym dokumencie.

• Zbiorowe - zawierające w jednym dokumencie więcej niż jedną akcję.

• Podział akcji w zależności od uprawnień jakie przysługują akcjonariuszom.

• Zwykłe - bez żadnych dodatkowych uprawnień.

• Uprzywilejowane - związane z dodatkowymi uprawnieniami w stosunku do akcji zwykłych.

Przywileje określane są w statucie spółki. Mogą dotyczyć:

• Prawa głosu (na jedną akcję więcej niż jeden głos).

• Dywidendy (np. prawo do wyższej dywidendy w stosunku do akcji zwykłych).

• Podziału majątku w razie likwidacji firmy.

• Niektórych innych praw (np. pierwszeństwo poboru akcji z nowej emisji).

Wartość akcji.

W obrocie akcjami ich wartość (cena) występuje jako wartość:

• Nominalna.

• Emisyjna.

• Bieżąca (giełdowa, rynkowa).

Wartość nominalna - akcji powstaje przez podzielenie kapitału akcyjnego spółki przez ilość akcji. Podawana jest na akcji i stanowi jednostkę kapitału akcyjnego. Jest odpowiednikiem majątku spółki, którym akcjonariusze odpowiadają za zobowiązania.

Wartość emisyjna (cena oferty publicznej) - powstaje w wyniku oceny spółki przez ekspertów na podstawie jej całego kapitału oraz oszacowania perspektyw przyszłych zysków spółki. Jest to wartość aktualna w momencie emisji czyli wprowadzenia do obiegu nowych papierów wartościowych o lokacyjnym charakterze.

Wartość bieżąca (giełdowa, rynkowa) - to cena ustalana na rynku wtórnym, która wynika z konfrontacji jaka występuje na każdej sesji giełdowej między popytem a podażą danych akcji.

7,2,2, Obligacje.

Obligacja - to papier wartościowy, w którym emitent (wystawca) potwierdza zaciągnięcie określonej pożyczki zobowiązuje się do jej zwrotu właścicielowi obligacji w ustalonym z góry czasie wraz z odsetkami liczonymi w stosunku do nominalnej kwoty pożyczki.

Obligacje są dla emitenta instrumentem, przy pomocy którego może zaciągnąć pożyczkę u wielu wierzycieli, często na bardzo długi okres.

Rodzaje obligacji.

Obligacje mogą wprowadzać do obiegu jedynie rozmaite podmioty gospodarcze. W zależności od podstawowych grup emitentów wyróżnia się obligacje:

1. Państwowe (skarbowe).

2. Instytucji finansowych.

3. Organów samorządowych i komunalnych.

4. Przedsiębiorstw o publicznym charakterze (np. poczta, kolej).

5. Pozostałych przedsiębiorstw i instytucji.

Państwo jak i inne podmioty gospodarcze emitując obligacje zaciągają u nabywców tych walorów dług. Największa wiarygodność (najmniejszy stopień ryzyka) posiadają obligacje państwowe, których emisja związana jest najczęściej z koniecznością pokrycia deficytu budżetowego.

Dla nabywcy obligacji ważny jest sposób ustalania odsetek, który decyduje o jego dochodzie. Ze względu na sposób ustalania odsetek można wyszczególnić obligacje:

• O stałym oprocentowaniu.

• O zmiennym oprocentowaniu - ustalane w celu zabezpieczenia przed skutkami inflacji.

Ponadto ze względu na sposób płatności występują obligacje:

• Z zestawem kuponów, na podstawie których następuje wypłata odsetek.

• Bez kuponów odsetkowych - właściciel takich obligacji nie otrzymuje na bieżąco odsetek. Są one dopisywane co rocznie do wartości kapitałowej obligacji, z uwzględnieniem procentu składanego.

Różny może być zasięg obligacji. Obligacje wewnętrzne przeznaczone są do sprzedaży wyłącznie wewnątrz kraju. Natomiast zewnętrzne emitowane są przeważnie w obcej walucie i przeznaczone wyłącznie lub głównie do lokowania w innym kraju.

Wartość obligacji.

Wartość (cena) obligacji jest ujmowana jako:

• Nominalna.

• Rynkowa - inaczej bieżąca

Wartość nominalną obligacji ustala eminent. Oznacza ona sumę otrzymanej pożyczki (przy obligacjach bezkuponowych - sumę pożyczki wraz ze skapitalizowanymi do danego dnia odsetkami). Wcześniej posiadacz obligacji może ją sprzedać na rynku wtórnym uzyskując cenę bieżącą.

Wartość rynkowa (bieżąca) - to cena, po której można obligację w danym momencie kupić lub sprzedać. Na jej wysokość wpływają między innymi:

• Relacje popytu i podaży.

• Stopień ryzyka lokaty określany na podstawie wiarygodności eminenta.

• Ocena korzyści jakie obligacja może przynieść właścicielowi waloru na tle alternatywnych form lokat pieniężnych (np. lokata bankowa lub zakup akcji).

7.3. Inwestorzy rynku kapitałowego.

To podmioty, które kupują papiery wartościowe o lokacyjnym charakterze. Konkurują oni ze sobą o ograniczoną liczbę pieniędzy posiadanych przez inwestorów.

Inwestorzy rynku kapitałowego.

• Inwestorów instytucjonalnych.

• Inwestorów nieprofesjonalnych.

Inwestorzy instytucjonalni to:

• Banki.

• Firmy ubezpieczeniowe.

• Specjalne fundusze inwestorskie.

Rodzaje funduszy spółek zarządzających inwestycjami (istnieją dwa):

• Fundusze powiernicze otwarte - nazywane funduszami wspólnego inwestowania.

• Fundusze powiernicze zamknięte - stanowiące spółki inwestycyjne.

Fundusz otwarty - charakteryzuje się zmienną liczbą uczestników i zmienną wielkością zaangażowanego kapitału. Przyjmuje on nieustannie nowych członków, oraz umarza uczestnictwo osobom, które chcą wystąpić z funduszu. Pierwszy w Polsce to Pioneer (1992).

Fundusze powiernicze zamknięte - to spółki inwestycyjne, w których rzadko zmieniają się uczestnicy. Mają stałą liczbę udziałów - akcji, których wartość określana jest za pośrednictwem kupna - sprzedaży na rynku wtórnym. Mogą być notowane na giełdzie. W funduszach zamkniętych zmiana wielkości kapitału odbywa się rzadko i skokowo.

Inwestorzy nieformalni - to gospodarstwa domowe i spółki pracownicze.

Inwestorzy nieformalni dzielą się na:

• Biernych.

• Czynnych.

Inwestorzy bierni - nabywają oni papiery wartościowe, traktując je jako lokatę długoterminową, przynoszą im korzyści w postaci odsetek, dywidendy.

Inwestorzy czynni - poszukują zarobku, często dokonują transakcji papierami wartościowymi na podstawie przewidywanych tendencji zmian ich kursu.

7.4. Giełda papierów wartościowych.

Jest podstawowym rynkiem wtórnym. Dokonuje się tu transakcji akcjami i obligacjami przy pominięciu emitenta.

Ogólne zasady funkcjonowania giełdy papierów wartościowych dotyczą.

1. Trybu dopuszczania papierów określonego emitenta do udziału w obrotach giełdowych.

2. Rodzaju przeprowadzanych operacji giełdowych.

3. Oznaczenia notowań kursów

4. Ustalania syntetycznych wskaźników notowań giełdowych

Weryfikacja.

Przed dopuszczeniem papierów wartościowych na giełdę przeprowadza się weryfikację eminenta. Weryfikacji dokonuje przeważnie specjalna komisja kierując się określonymi kryteriami.

Spółki emisyjne powinny spełniać wymogi dotyczące np.: min. wielkości kapitału, zysku, odsetka emisji przeznaczonego do wolnej sprzedaży.

Podstawowe operacje giełdowe.

1. Natychmiastowe - czyli kasowe, są realizowane bezpośrednio po ich zawarciu.

2. Terminowe - między ich zawarciem a realizacją upływa pewien świadomie wydłużony okres. Transakcja terminowa następuje na zasadzie kontraktu.

3. Przyszłościowe (futures) - pozwalają na zawarcie transakcji opartych bardziej na spekulacji. Związane są z dużym ryzykiem związanym ze zmianą cen towarów, kursów akcji, stóp procentowych i kursów walutowych.

4. Opcyjne - polegają na kupnie lub sprzedaży nie konkretnych akcji, lecz prawa do jej kupna lub sprzedaży.

Notowania giełdowe.

Są to ceny (kursy) według których zawierano danego dnia transakcje giełdowe papierami wartościowymi. Ujmowane są w formie specjalnego wykazu czyli tzw. ceduły ceduły giełdowej i podawane do ogólnej wiadomości (np. w prasie).

Syntetyczny wskaźnik notowań giełdowych.

Ułatwia on ogólną ocenę sytuacji giełdowej. Do najbardziej znanych należy Dow Jones na giełdzie nowojorskiej. Wskaźnik ten na podstawie codziennych notowań giełdy nowojorskiej ukazuje przeciętną cenę akcji 30 największych korporacji przemysłowych w USA. W Wielkiej Brytanii (Finsncikal Times), w Polsce (WIG).

7.5. Funkcje rynku kapitałowego.

W gospodarkach rynkowych rynek kapitałowy pełni trzy podstawowe funkcje:

• Akumulacyjną.

• Alokacyjną,

• Wartościującą (wycena wartości kapitału spółki akcyjnej).

Funkcja akumulacyjna - polega na tym, że przez rynek kapitałowy następuje zgromadzenie kapitału inwestycyjnego, koniecznego do rozwoju danego przedsiębiorstwa, gospodarki, który z wielu różnych względów nie może być zmobilizowany np. w ramach systemu bankowego.

Rynek kapitałowy powinien zawierać mechanizm stymulujący inwestowanie, czyli zapewniać dostęp do funduszy tym, którzy chcą inwestować i muszą pożyczać aby inwestować. Przedsiębiorstwa, żeby rozpocząć i prowadzić działalność gospodarczą muszą mieć dostęp do środków pieniężnych.

System przedsiębiorstwa finansowego odbywa się przez system bankowy, na rynkach pieniężnych (krótkoterminowe papiery wartościowe), oraz na rynkach kapitałowych.

Przedsiębiorstwo emitując akcje lub obligacje pomija bank w procesie gromadzenia środków pieniężnych od inwestorów. Umożliwia mu to rynek kapitałowy, jeżeli stworzone zostaną atrakcyjne warunki lokowania nadwyżek finansowych w zakup papierów wartościowych na rynku pierwotnym i wtórnym.

O procesach alokacyjnych zadecyduje m.in. rynek kapitałowy. Rynek kapitałowy zapewnia również efektywny mechanizm rynkowej wyceny wartości kapitału spółek poprzez ustalenie ceny akcji. Spełnia funkcję wartościującą.

Dla sprawnego funkcjonowania rynku kapitałowego ważne są zarówno decyzje emitentów i inwestorów, jak i regulacje rządowe oraz pośrednictwo finansowe na rynkach pierwotnych i wtórnych.

Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

1

---